Dyplom Studiów podyplomowych Informacja naukowa. Uniwersytet Jagielloński 1985

Transkrypt

1 dr Barbara Niedźwiedzka Zakład Informacji Naukowej Instytut Zdrowia Publicznego Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Jagielloński - Collegium Medicum Autoreferat Kraków, styczeń

2 1. Imię i nazwisko dr Barbara Niedźwiedzka Kraków ul. Wiślisko 8/4 barbara.niedzwiedzka@uj.edu.pl 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe Doktor nauk medycznych, specjalność biologia medyczna. Wydział Ochrony Zdrowia CMUJ Tytuł rozprawy doktorskiej: Zachowania informacyjne menedżerów w instytucjach infrastruktury zdrowia publicznego Magister filologii polskiej, Uniwersytet Jagielloński 1978 Dyplom Studiów podyplomowych Informacja naukowa. Uniwersytet Jagielloński 1985 Kursy dokształcające: Healthcare technology assessment and information systems. ECRI, Plymouth Meeting, Pa. (USA) 1993 Information for management in health care. Hogeschool van Amsterdam (Holandia), 1995 Medical Technology Assessment and Scenario Analysis, Economic Evaluation in Health Care Course, Limburg University in Maastricht (Holandia), 1995 Intervention Mapping Designing Theory-Based Health Education Programms Course, Limburg University in Maastricht (Netherlands) Research Methods Sheffield School of Health and Related Research (Anglia), 1999 Evidence-based medicine beyond PubMed and Cochrane. European Association for Health Information and Libraries. Kolonia (Niemcy) 2002 New management for information professionals. European Association for Health Information and Libraries. Kolonia (Niemcy) 2002 Przygotowanie kursów e-learningowych na platformie Blackboard. MCKP UJ Zakład bioinformatyki i telemedycyny UJ CM. 2

3 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu Bibliotekarz naukowy, Kustosz. Katedra Farmakologii AM w Krakowie Po ukończeniu studiów, stażu nauczycielskim i stażu w bibliotece głównej Akademii Rolniczej w Krakowie, w 1979 roku podjęłam pracę bibliotekarza naukowego w Katedrze Farmakologii Akademii Medycznej w Krakowie, prowadzonej Profesora Ryszarda Gryglewskiego. Zespół Katedry i Instytutu Farmakologii, znajdujący się w tym okresie w światowej czołówce w swojej dziedzinie, stawiał wysokie wymagania wobec pracownika informacji naukowej. Praca tam okazała się dla mnie doskonałym profesjonalnym doświadczeniem i na zawsze ustanowiło wysokie standardy pracy zawodowej. Aby podnieść swoje kwalifikacje i móc profesjonalnie spełniać swoje zadania w 1985 ukończyłam podyplomowe studia w dziedzinie informacji naukowej na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz zaawansowane kursy języka angielskiego Pracownik opracowania zbiorów. Ontario Library Services Center, Waterloo, Kanada W 1987 roku, z osobistych powodów, wyjechałam do Kanady, gdzie przez 4 lata pracowałam w Ontario Library Services Centre instytucji zaopatrującej w książki biblioteki publiczne w prowincji Ontario. Praca ta była wspaniałą okazją do zaznajomienia się z nowoczesnymi technologiami informatyczno-informacyjnymi, które w tym czasie w Kanadzie i w Stanach Zjednoczonych były nieporównywalnie bardziej zaawansowane niż w Polsce. Praca ta była okazją do poznania międzynarodowych taksonomii wiedzy, zasad pracy w sieci, posługiwania się elektronicznymi kartotekami wzorcowymi i organizacji miedzyinstytucjonalnej współpracy. Wracając do kraju w 1993 roku byłam bogatsza o wiedzę i doświadczenia, które okazały się być bardzo przydatne, gdyż w Polsce rozpoczynały się prace nad komputeryzacją instytucji w ochronie zdrowia, tworzeniem baz danych i medycznych zasobów internetowych, i gdzie szybko nadrabiano opóźnienia w posługiwaniu się technologiami informatycznymi w stosunku do krajów zachodnich Kierownik Ośrodka Informacji i Oceny Technologii Medycznych. Szkoła Zdrowia Publicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. 3

4 Przed powrotem do kraju i objęciem w 1993 r. pracy w niedawno powstałej Szkole Zdrowia Publicznego w Krakowie odbyłam miesięczne szkolenie w Emergency Care Research Institute (ECRI, Filadelfia, USA), jednej z wiodących wtedy na świecie instytucji zajmującej się badaniami noszącymi ogólną nazwę ocena technologii medycznych (ang. health technology assessment). Moim zadaniem było przenieść doświadczenia ECRI w zakresie gromadzenia i przetwarzania informacji naukowej dla potrzeb tego rodzaju analiz i badań na grunt Polski. W oparciu o uzyskaną tam wiedzę i wzory stworzyłam w Szkole Zdrowia Publicznego Ośrodek Informacji o Technologiach Medycznych, który miał wspomagać zarządzanie technologiami medycznymi w polskich szpitalach. Ośrodek podpisał porozumienie o współpracy z Instytutem ECRI, na mocy którego Szkoła Zdrowia Publicznego otrzymywała, jako jedyna w kraju unikalne wydawnictwa i merytoryczną pomoc ECRI w pracach konsultingowych. Pod moim kierownictwem powstała elektroniczna baza informacji INFOMED i słownik dla tej bazy (polskie tłumaczenie międzynarodowej terminologia aparatury medycznej Universal Medical Devices Nomenclature System, która wchodzi obecnie w skład Universal Medical Langage System amerykańskiej National Library of Medicine). W Ośrodku koordynowałam prace zespołu, który na zlecenie polskich szpitali dokonywał ekspertyz przydatnych przy wyposażaniu w sprzęt i aparaturę medyczną. Idea oceniania technologii medycznych, na podstawie systematycznych przeglądów badań, analiz ekonomicznych i innych, w tym czasie była niemal zupełnie obca środowisku polskiej ochrony zdrowia. Próby zaszczepienia idei stworzenia centralnego ośrodka oceniania technologii medycznych, pomimo rozmów, które, wraz z osobami zaangażowanymi w prace Ośrodka, odbywałam w Ministerstwie Zdrowia, zakończyły się w tych latach niepowodzeniem. Polska Agencja Oceniająca Technologie Medyczne powstała dopiero 15 lat później. W latach byłam też redaktorem pisma Monitor Technologie w Służbie Zdrowia, ukazującego się jako dodatek do Służby Zdrowia, pisma, które informowało o wynikach analiz oceniających technologie prowadzonych na świecie. Prowadziłam też (prawdopodobnie pierwsze w Polsce) wykłady wyjaśniające zasady i cel dokonywania analiz nazywanych oceną technologii medycznych. Wykłady te prowadziłam na studiach podyplomowych, kształcących pierwszych menedżerów dla sektora ochrony zdrowia. Brałam też czynny udział w próbach stworzenia sieci informacji naukowej w dziedzinie zdrowia publicznego podejmowanych przez Szkołę Zdrowia Publicznego i jej Bibliotekę. We wrześniu 1997 r. zorganizowałam pierwsze w Polsce seminarium Evidence Based Medicine. Principles 4

5 of Critical Appraisal, z udziałem uznanych w świecie autorytetów Gordona Guyatta i Romana Jeaschke, w którym uczestniczyło ok. 50 polskich naukowców. Po przekształceniu Szkoły Zdrowia Publicznego w Instytut Zdrowia Publicznego Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego (IZP CMUJ) objęłam etat asystenta naukowo-dydaktycznego w Zakładzie Informacji Naukowej Instytutu, którego kierownikiem został Prof. dr hab. Piotr Franaszek. Nie przeceniając swoich zasług i podkreślając, że Zakład Informacji Naukowej nigdy nie powstałby, gdyby nie zrozumienie wagi działań i badań dotyczących informacji naukowej dla funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej przez ówczesną Dyrekcję Szkoły Zdrowia Publicznego, muszę jednak podkreślić, że to przede wszystkim moja ówczesna aktywność dała powód do utworzenia w Instytucie Zdrowia Publicznego Zakładu Informacji Naukowej. Obszar moich zainteresowań, pracy dydaktycznej i badawczej po objęciu stanowiska asystenta naukowo-dydaktycznego rozszerzył się. Oprócz informacji naukowej dla potrzeb oceny technologii medycznych, objął także: źródła informacji dla zdrowia publicznego, zagadnienie zachowań informacyjnych użytkowników informacji w sektorze zdrowia, a także problemy rozpowszechniania i wykorzystywania wyników badań naukowych. Jestem autorką pierwszych w kraju publikacji traktujących o warunkach stosowania zasad evidence based medicine w zarządzaniu, polityce zdrowotnej, medycynie, z punktu widzenia pracownika informacji naukowej, które zostały opublikowane, jako cykl artykułów w 1998 r. w czasopiśmie Medycyna po Dyplomie. Dla otwartego w Instytucie Zdrowia Publicznego w 1997 roku magisterskiego kierunku Zdrowie Publiczne opracowałam autorski 60 godzinny program edukacyjny Informacja naukowa. Program, a także towarzyszący mu podręcznik, którego byłam współautorem, Informacja naukowa w zdrowiu publicznym pod red. P. Franaszka, powstał, jako rezultat współpracy z Ośrodkiem Informacji Sheffield School for Health and Related Research (Wlk. Brytania). Sylabus przedmiotu, zintegrowanego z całym programem studiów, obejmował m.in. wiedzę o źródłach informacji w sektorze zdrowia, sposobach rozpowszechniania informacji, jej potencjalnych użytkownikach, problemach związanych z kontrolowaniem jakości informacji a także umiejętności wyszukiwania, oceniania i przetwarzania informacji. Kurs Informacji naukowej był pierwszym z, tworzonych przeze 5

6 mnie stopniowo w następnych latach, programów kształcenia kompetencji informacyjnych. Programy podobnych, ale odpowiednio wyspecjalizowanych kursów opracowałam, m.in. dla magisterskich studiów pielęgniarskich w Instytucie Pielęgniarstwa CMUJ, dla studiów doktoranckich na Wydziale Lekarskim CM, dla studiów niestacjonarnych i podyplomowych oferowanych przez Instytut Zdrowia Publicznego. Wszystkie te szkolenia miały na celu budowanie warsztatu i umiejętności niezbędnych do efektywnego posługiwania się naukową i fachową informacją w dziedzinie ochrony zdrowia i dla potrzeb ustawicznego kształcenia profesjonalistów w tym obszarze. Były pierwszymi tego rodzaju programami edukacyjnymi w Polsce w sektorze ochrony zdrowia, i do tej pory pozostają najbardziej kompleksowymi, co ważne w pełni zintegrowanymi z programami studiów, szkoleniami w tym zakresie, nie tylko w Polsce, ale i w Europie. W latach odbyłam kilka specjalistycznych kursów na zagranicznych uczelniach (m.in. w Maastricht (Holandia), Sheffield (Anglia), Kolonii (Niemcy), które pozwoliły mi pogłębić wiedzę w zakresie metod badań naukowych, metod i technik dydaktycznych, źródeł i technologii informacyjnych Zastępca, a następnie Redaktor Naczelny recenzowanego czasopisma w dziedzinie zdrowia publicznego i zarządzania Zdrowie i Zarządzanie W latach , równolegle z pracą naukowo-dydaktyczną w Instytucie Zdrowia Publicznego IZP CMUJ, byłam najpierw zastępcą, a następnie redaktorem naczelnym czasopisma Zdrowie i Zarządzanie. Stworzyłam koncepcję tego czasopisma, przeprowadziłam działania marketingowe i pozyskiwałam autorów do pierwszych numerów nowego czasopisma. Było to wówczas trzecie, po Zdrowiu Publicznym i Antidotum, czasopismo w całości poświęcone zagadnieniom zdrowia publicznego. W odróżnieniu od pozostałych dwóch, obejmowało także problematykę: zarządzania i organizacji w instytucjach opieki zdrowotnej, systemów informacyjnych w służbie zdrowia, itp. Doświadczenie w tworzeniu i redagowaniu recenzowanego czasopisma stanowiło dla mnie jeszcze jeden, cenny element warsztatu i wiedzy o kulisach przetwarzania i upowszechniania informacji naukowej. Z bardzo czasochłonnej pracy redakcyjnej zrezygnowałam, aby zająć się bardziej intensywnie pracą naukową. Dzięki wygranemu konkursowi na grant badawczy, finansowany 6

7 przez amerykańską firmę Merck-Sharp&Dhome, mogłam przeprowadzić ogólnopolskie badanie, którego wyniki przedstawiłam, jako pracę doktorską. Dysertację pt. Potrzeby i zachowania informacyjne menedżerów w instytucjach infrastruktury zdrowia publicznego, obroniłam na Wydziale Ochrony Zdrowia CM UJ 12 marca 2003 roku. Promotorem pracy była Prof. dr hab. Wanda Pindlowa z Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, a recenzentami: Prof. dr hab. Barbara Sosińska-Kalata z Instytutu Informacji Naukowej Uniwersytetu Warszawskiego i dr hab. Wojciech Trąbka z Instytutu Zdrowia Publicznego CM UJ. Ze względu na interdyscyplinarność pracy, czerpiącej zarówno z dorobku Zdrowia publicznego jak i Informatologii, komisja egzaminująca składała się samodzielnych pracowników z obu dziedzin: nauk o zdrowiu i nauki o informacji. Pracując naukowo w dziedzinie nauk o zdrowiu jestem nadal człowiekiem pogranicza, we wszystkich swoich pracach, naukowych, dydaktycznych i popularyzatorskich, staram się zastosować moją wiedzę z dziedziny Informatologii i doświadczenia pracownika informacji naukowej do realiów do wymogów i specyfiki obszaru ochrony zdrowia. Bywam też swego rodzaju gońcem między środowiskami naukowymi Informatologii, Zdrowia publicznego i bibliotekarstwa medycznego, wygłaszając referaty na konferencjach w tych trzech dziedzinach. W 2003 roku uzyskałam stopień doktora nauk medycznych, objęłam stanowisko adiunkta, a po odejściu w tym samym roku z Instytutu dr hab. Piotra Franaszka, zaczęłam pełnić obowiązki kierownika Zakładu Informacji Naukowej IZM CMUJ. W tym miejscu chcę dodać, że Zakład Informacji naukowej IZP jest unikatowym w skali kraju, i myślę rzadkim w świecie, przypadkiem, kiedy to badaniami w zakresie medycznej i zdrowotnej informacji naukowej zajmuje się jednostka umiejscowiona tak blisko tej dziedziny, w tym przypadku w strukturach Instytutu Zdrowia Publicznego i uczelni medycznej. Umożliwia to bliską współpracę ze specjalistami w różnych obszarów zdrowia publicznego, a także lekarzami, pielęgniarkami i osobami zarządzającymi jednostkami opieki zdrowotnej. Sprzyja też kształceniu specjalistycznych kompetencji informacyjnych u studentów prawie wszystkich kierunków studiów oferowanych przez Collegium Medicum UJ, a także konkretyzowaniu teoretycznych zdobyczy Nauki o informacji w badaniach w obszarze ochrony zdrowia. Takie zbliżenie Informatologii do realiów konkretnych dziedzin wiedzy zasługuje w mojej opinii na wsparcie i propagowanie, gdyż odpowiada na współczesne wyzwania społeczeństwa 7

8 informacyjnego i wszechobecną specjalizację. W swoich wystąpieniach na konferencjach (Ostatnio, na XII Krajowym Forum Polskiego Towarzystwa Informacji Naukowej w Zakopanem) staram się członków akademickiego środowiska Informatologii do takiego rozwiązania przekonywać. Od 2003 r. do chwili obecnej pełnię obowiązki Kierownika Zakładu Informacji Naukowej Instytutu Zdrowia Publicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego - Collegium Medicum Pełniąc tę rolę, kieruję pracami Zakładu, badaniami statutowymi oraz projektami krajowymi i tymi realizowanymi we współpracy z zagranicznymi partnerami. Najważniejsze z tych projektów (szerzej opisanych w dalszej części atoreferatu) to: 1/ zbudowanie w latach , we współpracy z instytucjami z 17 krajów europejskich sieci portali MIGHEALTHNET, zawierających informacje naukowe i profesjonalne o zdrowiu migrantów w Europie; 2/ udział w latach konsorcjum badawczym EATWELL - Interventions to Promote Healthy Eating Habits: Evaluation and Recommendations (7 Program Ramowy UE); oraz 3/ autorstwo projektu i merytoryczne kierownictwo polsko-norweskiego projektu MedLibTrain - Become a competent teacher of information skills a professional development program for medical librarians. Poza tymi projektami, w latach zrealizowałam kilka badań własnych, (w tym analizy bibliometryczne dziedziny zdrowia publicznego), a także uczestniczyłam wraz z pracownikami Zakładu Informacji Naukowej w projektach realizowanych w Instytucie Zdrowia Publicznego, dotyczących m.in. terminologii w te dziedzinie, edukacji, zatrudnienia, specjalistycznego języka angielskiego. Udział w badaniach i projektach związanych z rozmaitymi obszarami zdrowia publicznego traktowałam zawsze, albo, jako możliwość włączenia w zakres projektów wprost badań informatologicznych (np. w projekcie EATWELL) lub, jako drogę zaprezentowania perspektywy informatologicznej przy realizacji innych projektów (np. dotyczących edukacji, poprawy zatrudnienia w zdrowiu publicznym) lub jako okazję do włączania informatologii w badania interdyscyplinarne (np. w badaniu The European Health Literacy Survey). W latach , przez dwie kadencje byłam polskim przedstawicielem z wyboru w Council of European Association for Health Information and Libraries. A w 2007 roku byłam 8

9 Przewodniczącą Rady Programowej Warsztatów European Association for Health Information and Libraries "Pathways to New Roles - The Education, Training and Continuing Development of the Health Library & Information Workforce". Kilkakrotnie zasiadałam też w radach corocznych konferencji EAHIL. Jako kierownik Zakładu Informacji Naukowej IZP staram się też stale poszerzać ofertę dydaktyczną Zakładu. Zaczynając w 2003 roku od prowadzenia jednego kursu Informacji naukowej dla studentów kierunku Zdrowie Publiczne, obecnie pracownicy Zakładu prowadzą, zajęcia na: Medycynie, Stomatologii, Ratownictwie, Dietetyce, na studiach specjalizacyjnych dla lekarzy, na studiach podyplomowych Zarządzanie w Opiece Zdrowotnej i na studiach niestacjonarnych na kierunkach Zdrowie publiczne i Inspekcja sanitarna. Wszystkie te przedmioty są w pełni zintegrowane z programami studiów, obowiązkowe i zaliczane w punktacji ECTS. Wciąż pracujemy w Zakładzie nad rozbudowaniem oferty edukacyjnej. 4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): a) tytuł osiągnięcia naukowego/artystycznego Cykl prac monotematycznych pt. Kompetencje informacyjne wybranych grup użytkowników informacji medycznej w Polsce oraz rola bibliotekarzy medycznych w kształceniu tych kompetencji Na cykl składa się 13 publikacji badawczych i teoretycznych dotyczących kompetencji informacyjnych użytkowników informacji medycznej i zdrowotnej. Publikacje te powstały, jako rezultat przeprowadzonych przeze mnie indywidualnie badań własnych, badań, które realizowałam w ramach międzynarodowej współpracy wieloośrodkowej w projekcie Eatwell - Interventions to Promote Healthy Eating Habits (7 Program Ramowy UE) i w projekcie MedLibTrain Professional development of health librarians (Projekt polsko-norweski), oraz analizy danych uzyskanych w ramach projektu European Union Health Literacy Survey (Program EU Public Health). 9

10 b) Lista publikacji składających się na rozprawę habilitacyjną: Kompetencje informacyjne wybranych grup użytkowników informacji medycznej w Polsce oraz rola bibliotekarzy w kształceniu tych kompetencji (w kolejności omawiania) 1. Niedźwiedzka B. Badania w zakresie medycznej informacji naukowej w Polsce w latach a współczesne potrzeby poznawcze w tej dziedzinie. Forum Bibliotek Medycznych 2011; 4 (1), (pkt. MNiSW 3) 2. Niedźwiedzka B, Witkowski M, Cianciara D. Tematyka i dynamika piśmiennictwa w dziedzinie zdrowia publicznego i usług zdrowotnych w latach , na podstawie analizy zawartości Polskiej Bibliografii Lekarskiej. Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie, 2012, 10, 3, (pkt. KBN/MNiSW 9) B. Niedźwiedzka opracowała koncepcję badania bibliometrycznego, opracowała strategie wyszukiwania, przeprowadziła wyszukiwań, interpretacji wyników i napisała tekst prac. (udział procentowy szacuję na 75%), M. Witkowski przeprowadził część wyszukiwani i opracował statystycznie wyniki. D. Cianciara była konsultantem ds. podziału dziedziny zdrowia publicznego na subdyscypliny oraz służyła krytycznym komentarzem dot. finalnej wersji pracy. 3. Niedźwiedzka B. Lekarze w czasie studiów nie są przygotowywani do samodzielnego i systematycznego aktualizowania swojej wiedzy. Wyniki sondażu. Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej 2006, CXV, 3, (pkt. MNiSW 5) 4. Niedźwiedzka B. Kształcenie w zakresie umiejętności informacyjnych związanych z odszukiwaniem i korzystaniem z informacji naukowej w akademiach medycznych w Polsce, na tle innych krajów. Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej, 2004, 1, (pkt. MNiSW 4) 10

11 5. Niedźwiedzka B, Słońska Z, Taran Y. Samoocena zdrowotnych kompetencji informacyjnych Polaków w świetle koncepcji samoskuteczności. Analiza wybranych wyników polskiej części Europejskiego Sondażu Kompetencji Zdrowotnych [HLS-EU]. Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie, 2012, 10, 3, (pkt. MNiSW 9) B. Niedźwiedzka jest autorem koncepcji analizy wybranych danych uzyskanych w europejskim badaniu HLS-EU pod katem kompetencji informacyjnych, interpretacji tych wyników w świetle teorii samo skuteczności i napisaniu większości tekstu artykułu. Mój udział procentowy szacuję na 70 %. Dr Zofia Słońska była współautorem narzędzia badawczego i metody HLS-E oraz napisała charakterystykę badania HLS-EU. Y Taran statystycznie opracował wybrane wyniki badania HLS-EU. 6. Niedźwiedzka B. Health information literacy as an increasingly important component of health literacy. ( Zdrowotne kompetencje informacyjne, jako coraz bardziej ważna składowa kompetencji zdrowotnych). Zdrowie Publiczne 2012, 10, 3, (pkt. MNiSW - 4) 7. Niedźwiedzka B, Mazzocchi M, Modugno L, Piórecka B, Kozioł-Kozakowska A, Aschemann- Witzel J, Gennaro L, Verbeke E, Traill BW. Zachowania informacyjne Polaków dotyczące zdrowego odżywiania się. Wyniki badania EATWELL. Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie. 2012, 10 (2), (pkt. MNiSW 9) Barbara Niedźwiedzka zaprojektowała badanie zachowań informacyjnych i była autorem pytań kwestionariusza dotyczących informacyjnych kompetencji w zakresie zdrowego odżywiania, zaplanowała analizę statystyczną I zinterpretowała rezultaty badania, napisała wersję robocza artykułu oraz jest autorem ostatecznej wersji publikacji. Mój udział procentowy w tej publikacji szacuję na 80 %. B. Piórecka i A. Kozioł-Kozakowska udzieliły komentarzy do tekstu; M. Mazzocchi był koordynatorem całego badania sondażowego EATWELL oraz dokonał statystycznej analizy wszystkich wyników. L. Modugno jest autorem analizy statystycznej danych uwzględnionych w tym opracowaniu. BW Traill I wszyscy pozostali autorzy mieli udział w opracowaniu projektu i przeprowadzeniu badania EATWELL.. 8. Aschemann-Witzel J, Perez-Cueto FJA, Niedźwiedzka B, Verbeke W, Bech-Larsena T. Transferability of private food marketing success factors to public food and health policy: an expert Delphi survey. Food Policy, 2012, 37 (6), ( IF 2,054 pkt. KBN/MNiSW 40) 11

12 Barbara Niedźwiedzka had input in the design of the research procedure, collected and summarised data from Polish experts, had input in the analysis of the data in both survey rounds, contributed with comments to the subsequent drafts that Jessica Aschemann-Witzel finalised (udział procentowy ok. 20%) 9. Niedźwiedzka B, Stasiak M, Zdeb U, Cieśla J. Potrzeby, wiedza i umiejętności edukacyjne bibliotekarzy prowadzących szkolenia użytkowników bibliotek w instytucjach ochrony zdrowia w Polsce i w Norwegii. Zagadnienia Informacji Naukowej 2009; 2: (pkt. MNiSW 4) B. Niedźwiedzka opracowała koncepcję badania, sprawowała merytoryczne kierownictwo w opracowaniu kwestionariusza i zaprojektowaniu przebiegu badania w dwóch krajach (Polsce i Norwegii), dokonała interpretacji wyników i napisała tekst pracy (udział procentowy szacuję na 70%.) Pozostali autorzy uczestniczyli w realizacji badania, analizowali wyniki i swoimi uwagami przyczynili się do ostatecznego kształtu tej pracy. 10. Cieśla J, Stasiak M, Zdeb U, Niedźwiedzka B. Bibliotekarz medyczny nauczyciel umiejętności informacyjnych. Obraz wyłaniający się z badania potrzeb edukacyjnych bibliotekarzy zatrudnionych w bibliotekach medycznych i pokrewnych w Polsce. Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej 2010; 17, 3: (pkt. MNiSW 6) B. Niedźwiedzka opracowała koncepcję badania, sprawowała merytoryczne kierownictwo w opracowaniu kwestionariusza i zaprojektowaniu przebiegu badania w dwóch krajach (Polsce i Norwegii), napisała konspekt tej publikacji i miała merytoryczny i redakcyjny udział w jej napisaniu. (udział procentowy szacuję na 50%). Pozostali autorzy uczestniczyli w realizacji badania, analizowali wyniki i napisali ostateczny tekst publikacji. 11. Niedźwiedzka B. Marketing szkoleń w zakresie kompetencji informacyjnych. W: B. Niedźwiedzka, I. Hunskar (Red.). Zostań lepszym nauczycielem kompetencji informacyjnych. Wydawnictwo EJB, Kraków 2010, pp (pkt. MNiSW 5) 12. Niedźwiedzka B. Uczestnicy szkoleń w zakresie kompetencji informacyjnych, konkurenci i sprzymierzeńcy. W: B. Niedźwiedzka, I. Hunskar (Red.). Zostań lepszym nauczycielem kompetencji informacyjnych. Wydawnictwo EJB, Kraków 2010, pp (pkt. MNiSW 5) 13. Niedźwiedzka B. Organizacja nauczania umiejętności informacyjnych oraz pozyskiwanie sprzymierzeńców. W: B. Niedźwiedzka, I. Hunskar (Red.). Zostań lepszym nauczycielem kompetencji informacyjnych. Wydawnictwo EJB, Kraków 2010, pp (pkt. MNiSW 5) 12

13 *W załączniku nr 9 zamieszczam oświadczenia wszystkich współautorów, określające Indywidualny wkład każdego z nich w powstanie wymienionych prac. c) omówienie celu naukowego/artystycznego ww. pracy/prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania. Wprowadzenie Powszechnie stosowana w Informatologii definicja kompetencji informacyjnych (KI) mówi, że: jest to zestaw sprawności i wiedzy umożliwiających danej osobie uświadomienie sobie i określenie, jakiej informacji potrzebuje, a następnie jej pozyskanie, ocenę jakości i wykorzystanie 1. Kompetencje informacyjne znajdują zastosowanie we wszystkich obszarach ludzkiej działalności, także w dbaniu o zdrowie i leczeniu. Są w tym obszarze szczególnie ważne, gdyż podejmowanie decyzji w odniesieniu do zdrowia tak indywidualnego jak zbiorowego, jest brzemienne w skutki, istotne nie tylko dla zdrowia, ale i życia ludzi. W odniesieniu do profesjonalistów w ochronie zdrowia: lekarzy, pielęgniarek, menedżerów mówi się ogólnie o kompetencjach informacyjnych. W odniesieniu do tzw. zwykłych obywateli, używa się w literaturze przedmiotu terminu zdrowotne kompetencje informacyjne (ang. health information literacy) 2. Często, wymiennie z terminem kompetencje informacyjne", spotyka się określenie umiejętności informacyjne. Pierwszy termin jest jednak szerszy, gdyż obejmuje nie tylko umiejętności, ale i wiedzę, np. o źródłach informacji, o zasadach jej przetwarzania, oceniania, upowszechniania oraz postawę gotowości czynienia z tej wiedzy użytku. Kompetencje informacyjne przydatne są przede wszystkim w odniesieniu do merytorycznej zawartości informacji, mają ścisły związek ze zdolnością do analizy, krytycznej oceny informacji, oraz skutecznej komunikacji. Informacyjnie kompetentny człowiek potrafi 1 American Library Association. Presidential Committee on Information Literacy. Final Report. Chicago, American Library Association, Medical Libararies Association. 13

14 też przeprowadzić analizę lub syntezę informacji, odnieść i adaptować ją do swoich indywidualnych potrzeb. Kompetencje informacyjne należy dlatego wyraźnie odróżnić od umiejętności informatycznych, z którymi kompetencje informacyjnie współcześnie zazębiają się bardzo ściśle, ale te ostatnie odnoszą się głównie do posługiwania się sprzętem komputerowym i jego oprogramowaniem. Wyposażenie profesjonalistów, zatrudnionych w opiece zdrowotnej, w kompetencje informacyjne to bardzo ważny warunek realizacji postulatu ochrony zdrowia opartej na aktualnej wiedzy. W literaturze przedmiotu na opisanie tego wzorca postępowania pojawiają się także inne terminy: ochrona zdrowia oparta na aktualnych badaniach naukowych, na danych naukowych, na wiarygodnych i aktualnych publikacjach (ang. evidence based health care). Jest to postulat postępowania opartego o możliwie najlepszą, najbardziej aktualną, płynącą z rzetelnych badań wiedzę, w każdym obszarze opieki zdrowotnej. Tę zasadę postępowania propaguje się w ostatnich latach coraz mocniej, i to zarówno w odniesieniu do postępowania lekarzy ( evidence based medicine ), jak i wszystkich innych profesjonalistów związanych z opieką zdrowotną: polityków, osób zarządzających, specjalistów zdrowia publicznego, pielęgniarek i przedstawicieli innych zawodów medycznych. Postulat ten stosuje się też, choć w nieco inny sposób, także do pacjentów i klientów opieki zdrowotnej. Także oni powinni umieć znaleźć, wybrać i wykorzystać wiarygodne (tam gdzie to stosowne - będące wynikiem naukowych badań i analiz) informacje dotyczące zdrowia i korzystania z opieki zdrowotnej, a więc powinni posiadać zdrowotne kompetencje informacyjne. Mówiąc o zdrowotnych kompetencjach informacyjnych zwykłych ludzi, wchodzimy na teren innych kluczowych dla zdrowia kompetencji kompetencji zdrowotnych - czyli wiedzy i umiejętności pozwalających dbać o własne zdrowie (ang. health literacy). Wzrost znaczenia kompetencji informacyjnych w wachlarzu wiedzy i umiejętności składających się na wiedzę zdrowotną to efekt rewolucji informatycznej i rosnącej samodzielności ludzi w zdobywaniu informacji. Współcześnie ludzie korzystają z informacji dotyczącej zdrowia coraz częściej poza kontrolą profesjonalistów medycznych i w świecie agresywnej komercyjnej reklamy, dlatego, coraz bardziej ważne staje się, aby posiadali wiedzę i umiejętności chroniące ich przed niewłaściwą lub błędną informacją. To swego rodzaju filtr bezpieczeństwa, dzięki któremu informacje dotyczące 14

15 zdrowia mogą być przesiane, krytycznie ocenione i rozsądnie zaadoptowane, zanim staną się elementem wiedzy i umiejętności zdrowotnych. Wysokie kompetencje informacyjne pozwalają też racjonalniej i skuteczniej korzystać z usług medycznych. Kompetencje informacyjne są, w sprawach opieki medycznej i zdrowia, szczególnie ważne, gdyż jak wspomniano, opieranie się na złej, przestarzałej informacji, może mieć dotkliwe konsekwencje, nie tylko dla samopoczucia ale i dla życia. Błędne czy nieracjonalne działania, zarówno profesjonalistów jak i pacjentów, generują też niepotrzebnie koszty związane z leczeniem i lub nieefektywnym zapobieganiem chorobom. Wbrew powierzchownemu oglądowi i niekiedy pozornej dostępności informacji, nie jest łatwo korzystać z istniejących zasobów wiedzy. Wspaniały postęp nauk medycznych skutkuje ogromną ilością informacji i szybszą niż dawniej jej dezaktualizacją. Komplikują się metody i projekty badań naukowych i coraz trudniej jest ocenić wartość rezultatów tych badań. Dodatkowo, łatwość i powszechność dostępu do niezobiektywizowanych i przez nikogo niezweryfikowanych komunikatów w Internecie, może stwarzać poważne zagrożenie korzystania z przestarzałej lub zmanipulowanej informacji. A, jak wiadomo Internet staje się dla coraz większej części społeczeństwa podstawowym źródłem wiedzy i informacji. Wysokie kompetencje informacyjne społeczeństwa to oczywiście nie jedyny warunek racjonalizacji postępowania w ochronie zdrowia w oparciu o dane naukowe. Konieczne jest także finansowanie badań odpowiadających na praktyczne pytania i wątpliwości specjalistów i pacjentów, regulacje prawne i zasady finansowania procedur medycznych i programów zdrowotnych sprzyjające racjonalnemu postępowaniu, kultura wiedzy w organizacjach sprawujących opiekę zdrowotną, odpowiednie przetwarzanie i upowszechnianie medycznej informacji, tworzenie odpowiednich źródeł informacji i narzędzi wspomagania decyzji medycznych. Jednak, bez odpowiedniego przygotowania odbiorców informacji, bez koniecznej edukacji i przygotowania kadr szkolących jej użytkowników, nawet przy spełnieniu pozostałych warunków, dobra, zobiektywizowana i korzystna dla zdrowia, informacja może nie być wykorzystywana. Kompetencje informacyjne podlegają kształceniu i modyfikacjom poprzez różnego rodzaju działania: edukację, informację skierowującą, tworzenie a następnie propagowanie 15

16 źródeł sprawdzonej rzetelnej informacji, wykorzystanie najbardziej skutecznych kanałów informacji, itd. W moich, przedstawionych dalej, badaniach szczególnie interesowało mnie przygotowanie poszczególnych grup użytkowników w ochronie zdrowia do odbioru informacji, to, czy mają oni pomoc w podnoszeniu swoich umiejętności informacyjnych, a także to, jaka jest rola bibliotekarzy w kształtowaniu tych umiejętności. Badania i teoretyczne studia prowadziłam mając na celu, zarówno cel poznawczy: wzbogacenie wiedzy o kompetencjach informacyjnych i ich uwarunkowaniach, jak i praktyczny: wskazanie braków i środków zaradczych. Badając, czy odbiorcy informacji medycznej i zdrowotnej posiadają kompetencje informacyjne posługiwałam się opracowanym przez siebie modelem zachowań informacyjnych 3, który wpisuje się w ciąg teoretycznych prac prowadzonych na świecie nad konceptualizacją procesu korzystania z informacji. Model ten, wyodrębniając indywidualne (kognitywne, osobowościowe, demograficzne) a także środowiskowe determinanty zachowań informacyjnych, pozwala wskazać te cechy docelowych grup, do których kieruje się ewentualne interwencje edukacyjne i te uwarunkowania, na które można wpływać i które można modyfikować tak, aby sprzyjały pożądanym, z punktu widzenia zdrowia publicznego, zachowaniom informacyjnym. Wiedza o poziomie kompetencji informacyjnych i przygotowaniu nauczycieli tych umiejętności, pozwala planować i odpowiednio dostosowywać konieczną edukację. Cykl publikacji, który przedstawiam, jako rozprawę habilitacyjną, to wybrane publikacje tych właśnie spraw dotyczące. 3 Niedźwiedzka B. A proposed general model of information behaviour. Information Research, 2003, vol. 9, no. 1. paper 164 [ 16

17 Omówienie cyklu publikacji Jak wykazałam w systematycznym przeglądzie badań naukowych w dziedzinie medycznej i pokrewnej informacji naukowej za lata , publikacji dotyczących kompetencji informacyjnych użytkowników informacji w sektorze ochrony zdrowia w Polsce w tym okresie było zaledwie 25, z czego tylko w czterech przypadkach były to doniesienia z metodycznie przeprowadzonych badań (1). Przeprowadzone przeze mnie w 2012 r. bibliometryczne badanie piśmiennictwa naukowego w rozległej dziedzinie zdrowia publicznego opublikowanego potwierdziło tę lukę w badaniach. Wśród publikacji zarejestrowanych w Polskiej Bibliografii Lekarskiej w latach i zakwalifikowanych, jako prace dotyczące zdrowia publicznego (rozumianego, jako wszystkie pozamedyczne aspekty opieki zdrowotnej) tylko 6 prac dotyczyło wprost lub dotykało problemu kompetencji informacyjnych (w śród nich były 3 moje publikacje) (2). Nie tylko więc w czasopismach informatologicznych, ale także w czasopismach dziedzinowo związanych z opieką zdrowotną, badań umiejętności informacyjnych użytkowników informacji związanej ze zdrowiem jest bardzo mało. Stąd, moje dociekania związane z kompetencjami informacyjnymi w obszarze ochrony zdrowia, prowadzone zarówno metodami ilościowymi, jak i jakościowymi, choć w perspektywie międzynarodowej nie są pionierskie, na gruncie polskim są nowatorskie. W swoich pracach badawczych dociekałam m.in.: jaki jest poziom kompetencji informacyjnych studentów kończących studia medyczne (3); jak wygląda kształcenie KI u przyszłych profesjonalistów medycznych na polskich uczelniach medycznych (4); analizowałam miejsce zdrowotnych kompetencji informacyjnych w wachlarzu kompetencji zdrowotnych (5); badałam, jak Polacy oceniają własne zdrowotne kompetencje informacyjne (6); czy w odniesieniu do konkretnego rodzaju informacji - informacji żywieniowej - kompetencje informacyjne Polaków są zadowalające i na podobnym poziomie jak obywateli innych krajów europejskich (7) oraz jak postrzegają potrzebę posiadania takich umiejętności interesariusze podnoszenia wiedzy zdrowotnej w społeczeństwie (8). We wszystkich tych badaniach stwierdzałam niezadowalający poziom wiedzy i umiejętności, identyfikowałam poważne problemy osób badanych w korzystaniu z informacji, a także napotykałam na niezrozumienie i niedocenianie kompetencji informacyjnych społeczeństwa. 17

18 Badając w 2005 roku studentów szóstego roku medycyny (3) ustaliłam, że przyszli lekarze nie byli w czasie studiów przygotowywani do tego, aby w późniejszej praktyce radzić sobie z nadmiarem informacji naukowej i oceną jej jakości. Zarówno ankieta, jak i wywiady ze studentami wykazały podstawowe braki w wiedzy, nieświadomość istnienia podstawowych źródeł informacji przydatnych w praktyce medycznej, niewykształcone potrzeby i nawyki aktywnego aktualizowania swojej wiedzy. Dane, uzyskane w wyniku wcześniej przeprowadzonego badania: Analiza programów kształcenia w zakresie umiejętności związanych z odszukiwaniem i korzystaniem z informacji naukowej w uczelniach medycznych w Polsce, wybranych krajach europejskich oraz w krajach Ameryki Północnej (badanie własne WL/122/PKL/P) oraz analiza porównawcza kształcenia kompetencji informacyjnych w akademiach medycznych w Polsce, przeprowadzona w 2003 r. (4) pozwoliły mi przypuszczać, że obraz, który wyłonił się z lokalnie przeprowadzonego badania przyszłych lekarzy, mógł być prawdziwy także w odniesieniu do absolwentów pozostałych uczelni medycznych w Polsce. Szkolenia kształcące umiejętności informacyjne, prowadzone przez pracowników bibliotek medycznych, były wtedy rzadkie, mało zróżnicowane i, w większości przypadków, nieobowiązkowe. W świetle tych wyników i analizy praktyki w innych krajach, edukacja informacyjna studentów medycyny w Polsce wydawała się nie przystawać do informacyjnych wyzwań, jakim w dzisiejszych czasach powinien sprostać absolwent studiów medycznych. Co napawało optymizmem, to to, że badani studenci medycyny zdawali sobie sprawę z niedostatków swoich umiejętności i, w znakomitej większości, wyrażali chęć, aby szkolenia w zakresie KI były częścią ich edukacji. Wnioskiem płynącym z tego badania było, że należałoby jak najszybciej wkomponować urozmaicone i praktyczne szkolenia kształcące KI w programy studiów medycznych. Jak nadmieniłam we wstępie, troska o poziom kompetencji informacyjnych nie powinna dotyczyć tylko profesjonalistów w systemie ochrony zdrowia, ale także tzw. zwykłych obywateli. Kompetencje informacyjne są bowiem bardzo ważną składową kompetencji zdrowotnych, których posiadanie umożliwia ludziom skuteczne działanie w sprawach dotyczących zdrowia i chorowania. W pracy przeglądowej Health information literacy an increasingly important component of health literacy (5) wskazałam na miejsce i rolę, jaką pełnią kompetencje informacyjne oraz ich znaczenie dla prozdrowotnych 18

19 zachowań społeczeństwa. Analizując ewolucję koncepcji alfabetyzacji informacyjnej i alfabetyzacji zdrowotnej oraz ich zależności uznałam, że wysokie kompetencje informacyjne (zarówno tradycyjne, jak i te odnoszące się do elektronicznych źródeł informacji), to swego rodzaju filtr bezpieczeństwa, dzięki któremu informacje dotyczące zdrowia mogą być przesiane, krytycznie ocenione i rozsądnie zaadoptowane, zanim staną się elementem wiedzy i umiejętności zdrowotnych. Osoba kompetentna informacyjnie eliminuje informacje pochodzące z niepewnych źródeł informacji, wie, co to są źródła wiarygodne, wie gdzie się kierować po informację określonego rodzaju, potrafi ocenić jej jakość i stosowność, potrafi ją sprawdzić zestawiając z innymi, itd. W ten sposób buduje zasób rzetelnej wiedzy zdrowotnej. Z punktu widzenia opieki zdrowotnej jest to bardzo korzystne, gdyż osoby o wysokich kompetencjach informacyjnych i kompetencjach zdrowotnych sprawniej i skuteczniej poruszają się w systemie ochrony zdrowia, racjonalnie współpracują z lekarzami, a w prostych sprawach potrafią zaradzić dolegliwościom, odciążając system opieki zdrowotnej. Nie stają się też łatwym łupem reklamodawców środków i materiałów medycznych. W rezultacie tej analizy postulowałam, aby kształcenie umiejętności informacyjnych stało się wyraźnym elementem edukacji zdrowotnej prowadzonej w szkołach, a także poza nimi, np. w ośrodkach zdrowia czy w bibliotekach publicznych. Celem kolejnego mojego badania (6) było przedstawienie samooceny własnych zdrowotnych kompetencji informacyjnych przez Polaków, wskazanie społecznodemograficznych uwarunkowań tej samooceny oraz omówienie możliwych konsekwencji tej samooceny w świetle koncepcji samoskuteczności. Tym razem była to analiza danych uzyskanych w ramach wieloośrodkowego badania kompetencji zdrowotnych Europejczyków (Projekt EU Health Literacy). W finansowanych z programu Public Health Unii Europejskiej wieloośrodkowym badaniu brałam udział obok naukowców z Instytutu Kardiologii w Warszawie, jako partner stowarzyszony. Dokonana przez mnie analiza wyników polskiego ramienia badania wykazała, że około 38% polskiej populacji (+15, n1000) nisko oceniało poziom swoich zdrowotnych kompetencji informacyjnych. Badane osoby twierdziły, że mają trudności w znajdowaniu, ocenianiu i zastosowaniu informacji zdrowotnej. Niski poziom samooceny własnych zdrowotnych kompetencji informacyjnych występował częściej u mężczyzn niż u kobiet, u osób starszych i gorzej wykształconych, a także u osób gorzej oceniających swój stan zdrowia i chorujących na co najmniej jedną chorobę przewlekłą, a 19

20 także u osób w trudnej sytuacji ekonomicznej. Wśród zadań dotyczących korzystania z informacji zdrowotnej najtrudniejsze okazało się dla respondentów: znajdowanie informacji o zmianach politycznych i administracyjnych, które mogą mieć wpływ na zdrowie, informacji dotyczących radzenia sobie ze stresem lub depresją, informacji na temat szczepień i badań przesiewowych oraz informacji dot. leczenia i objawów chorób. Jak wykazały wyniki, najtrudniej jest Polakom ocenić wiarygodność informacji o chorobach i zagrożeniach zdrowia podawanych przez media. Największą trudność w zakresie zastosowania informacji sprawiają informacje dotyczące angażowania się w działania społeczne, które poprawiają zdrowie i samopoczucie. Uważam, że uzyskana w wyniku tej analizy wiedza o kategoriach osób mających szczególne trudności w pozyskiwaniu i ocenianiu informacji dotyczącej zdrowia może być przydatna przy projektowaniu prozdrowotnych interwencji edukacyjnych tak, aby odpowiadały potrzebom i możliwościom grup docelowych. W kolejnych wieloośrodkowych badaniach Eatwell (7PR), poświęconych, w swoim głównym nurcie, analizie skuteczności interwencji żywieniowych, (o czym więcej w części 5 Autoreferatu), zajęłam się badaniem umiejętnościami związanymi z korzystaniem z informacji żywieniowej. Badanie ankietowe objęło populację osób dorosłych w pięciu krajach europejskich (Polsce, Belgii, Danii, Wielkiej Brytanii i Włoszech, +16, n3000) (7). Analiza zebranych danych wykazała, że blisko połowa badanych Europejczyków nie wie, gdzie szukać informacji na temat zdrowego odżywiania. Społeczno-demograficzne uwarunkowania i tutaj okazały się wyraźnie wpływać na kompetencje informacyjne respondentów. Mężczyźni, osoby słabiej wykształcone, w trudnej sytuacji finansowej i mniej zdrowe, rzadziej wiedziały, gdzie szukać tego rodzaju informacji i rzadziej podejmowały się tego zadania. Badanie wykazało też znaczne różnice między badanymi krajami w odniesieniu do deklarowanej przez respondentów wiedzy o źródłach informacji żywieniowej, rodzaju źródeł, z których korzystali i częstości korzystania. Podobnie jak w badaniu poprzednim istotny wpływ na KI respondentów miały cechy indywidualne (płeć, wykształcenie, poziom ekonomiczny). Wpływ miało także środowisko informacyjne respondentów (obecność lub brak łatwych do odszukania i korzystania z nich źródeł informacji). Większość badanych, bez względu na kraj, szukając informacji żywieniowej wykorzystywała ogólne wyszukiwarki, takie jak np. Google. Wniosek płynący z analizy mówił, że kampanie informacyjne i edukacyjne, których celem jest zmiana nawyków żywieniowych, powinny brać pod uwagę wykazane w badaniu 20

21 zróżnicowanie kompetencji informacyjnych grup docelowych i uwzględniać działania mające na celu niwelowanie tych różnic i podnoszenie poziomu KI. Szczególna uwaga powinna być przy tym zwrócona na osoby słabo wykształcone, o niskim statusie ekonomicznym. Brak wiedzy i umiejętności informacyjnych może bowiem dodatkowo przyczyniać się do społecznego wykluczenia i gorszego stanu zdrowia tych osób. Innym wnioskiem, była konieczność uwzględniania zmian w zachowaniach informacyjnych Europejczyków, którzy zwłaszcza w młodszych grupach wiekowych, za podstawowe źródło informacji o zdrowiu uznają Internet. Dlatego, wskazane jest odpowiednie pozycjonowanie publicznych źródeł rzetelnej informacji żywieniowej, a także każdej innej informacji zdrowotnej, ważnej z punktu widzenia zdrowia publicznego. Powyższe wyniki i wnioski wydały się tym bardziej ważne, że w innym ramieniu badań w projekcie Eatwell, w którym pytaliśmy ekspertów zlecających lub realizujących interwencje żywieniowe, jakie warunki powinny one spełnić i jakimi posługiwać się środkami, aby były skuteczne, napotkaliśmy niezrozumienie wagi kompetencji informacyjnych lub medialnych (information or media literacy) u odbiorców tych ewentualnych interwencji. W tym badaniu (8), przeprowadzonym w 2011 roku metodą Delficką, 31 ekspertom ds. interwencji żywieniowych w Europie zadano m.in. pytanie: w jaki sposób można wspierać w społeczeństwie rozwój kompetencji informacyjnych i kompetencji związanych z korzystaniem z mediów masowych, aby kierowane do tego społeczeństwa interwencje były przez nie zrozumiałe i akceptowalne. Pytanie napotkało w większości przypadków niezrozumienie ze strony respondentów. Niektórzy uczestnicy badania twierdzili, że komunikaty zdrowotne wysyłane przez nadawców publicznych powinny być dla każdego zrozumiałe i dostarczane przez odpowiednie kanały komunikacji, co sprawi, że dotrą one do docelowych odbiorców i zostaną przez nich odebrane. Niektóre odpowiedzi mówiły, że information/media literacy nie jest w ogóle warunkiem koniecznym skuteczności przekazów zdrowotnych. Wypowiedzi ekspertów dowodziły sprzecznych poglądów na znaczenie kompetencji informacyjnych a często niezrozumienia ich zakresu i roli. Analiza dwóch rund wypowiedzi ekspertów, a byli wśród nich przedstawiciele polityki zdrowotnej, żywieniowego marketingu społecznego i komercyjnego, organizacji pozarządowych, edukacji zdrowotnej itp. wykazała także, że nie brali oni pod uwagę podmiotowości odbiorców interwencji, ich rosnącej samodzielności w szukaniu i korzystaniu z informacji, i nieporównywalnego z dotychczasowym dostępu do 21

22 informacji (z niekorzystnymi aspektami tej dostępności). Tak, że okazało się w świetle badań Eatwell, że nie tylko użytkownicy informacji żywieniowej mieli niedostateczne kompetencje informacyjne, ale także nadawcy informacji żywieniowej, ani nie dostrzegali tego problemu ani nie wskazywali na potrzebę podnoszenia tych kompetencji w społeczeństwie. Jak wykazywały prowadzone przez mnie badania, kompetencje informacyjne użytkowników medycznej i zdrowotnej informacji, będących przedmiotem tych badań, były niewystarczające. I to zarówno wiedza i umiejętności profesjonalistów, jak i tzw. zwykłych obywateli. Lekarze często nie umieli sprawnie odszukiwać potrzebnej im informacji, pacjenci mieli problemy z odróżnieniem naukowej informacji od komercyjnej, a wszyscy użytkownicy informacji, zwłaszcza nieprofesjonaliści mają trudność w ocenie jej jakości. Badanie delfickie w projekcie Eatwell wykazało także brak zrozumienia roli i wagi kompetencji informacyjnych w realizacji interwencji prozdrowotnych. Na podstawie wyników prowadzonych przez mnie badań można więc przypuszczać, że realizacja wymogów ochrony zdrowia opartej na wiedzy może napotykać na przeszkodę, w postaci braku wiedzy i braku umiejętności informacyjnych, zarówno u profesjonalistów jak i pacjentów i klientów opieki zdrowotnej, a także w postaci niedostatecznego zrozumienia wagi kompetencji informacyjnych w korzystaniu z informacji zdrowotnej. Zaradzić tym brakom może jedynie odpowiednia edukacja. Pojawia się jednak pytanie, kto powinien kształcić kompetencje informacyjne w społeczeństwie. Zadanie to wymaga to coraz bardziej rozległej wiedzy o specjalistycznych źródłach informacji, zasadach ich organizacji i porządkowania informacji, konstrukcji i funkcjonalnościach baz danych i baz publikacji oraz szczególnych umiejętności wyszukiwania. Najbliżej, wydaje się, do tej wiedzy specjalistom z zakresu informacji naukowej i bibliotekarzom. Większe zaangażowanie w kształcenie zdrowotnych kompetencji informacyjnych przez bibliotekarzy w bibliotekach publicznych postulowałam już w pracy analizującej miejsce kompetencji informacyjnych w zestawie kompetencji zdrowotnych (5). W kolejnych swoich badaniach i analizach starałam się sprawdzić, czy bibliotekarze medyczni, teoretycznie najlepiej merytorycznie przygotowani do prowadzenia specjalistycznych szkoleń w zakresie kompetencji informacyjnych, rzeczywiście mają odpowiednie do tego kwalifikacje? 22

23 Międzynarodowy polsko-norweski projekt MedLibTrain, którego byłam autorem i merytorycznym kierownikiem, miał między innymi odpowiedzieć na to pytanie. Porównawcze ankietowe badanie potrzeb, wiedzy i umiejętności edukacyjnych bibliotekarzy prowadzących szkolenia w zakresie KI w instytucjach ochrony zdrowia w Polsce i w Norwegii, przeprowadzono równocześnie w obu krajach, w czerwcu i lipcu 2009 roku, stosując to samo narzędzie. Przebadano łącznie 180 bibliotekarzy pełniących zadania edukacyjne. Analiza porównawcza rezultatów polskich i norweskich (9) oraz pogłębiona analiza danych polskich (10), dały następujące rezultaty. Potrzeby edukacyjne polskich i norweskich bibliotekarzy uczących kompetencji informacyjnych były duże i podobne do siebie w obszarach najbardziej tradycyjnej wiedzy i umiejętności (takich jak np. przeszukiwanie baz publikacji), ale już tam, gdzie pojawiały się dla bibliotekarzy nowe wyzwania (szkolenia lekarzy, pacjentów, krytyczna analiza tekstów naukowych, ocena jakości źródeł informacji) polscy bibliotekarze nie wykazywali tak dobrej samooceny swojej wiedzy ich umiejętności, jak ich norwescy koledzy. Bibliotekarze medyczni w Polsce wydawali się nie zdawać sobie w równym stopniu sprawy z tego, jak zmienia się współcześnie rola pracowników informacji naukowej i jak ważna i szeroka może być ich aktywność dydaktyczna. Nie czuli się też dostatecznie dobrze przygotowywani do pełnienia roli nauczycieli specjalistycznych medycznych i zdrowotnych kompetencji informacyjnych w czasie studiów. Ograniczenia, jakie zgłaszali (brak czasu, brak wsparcia finansowego i motywacji, trudności w przełamaniu stereotypów) hamowały ich aktywność dydaktyczną. Wniosek, jaki płynął z badania potrzeb edukacyjnych bibliotekarzy był następujący: jeżeli chcą oni pełnić rolę nauczycieli kompetencji informacyjnych powinni podnosić swoje kwalifikacje merytoryczne i pedagogiczne. Realizacja 2 -letniego projektu, z udziałem bibliotekarzy medycznych polskich i norweskich (ok. 20 osób) była w moim zamierzeniu, oprócz swojego naukowego i praktycznego celu, doświadczeniem przygotowującym obie te grupy bibliotekarzy do lepszego pełnienia roli nauczycieli KI. To przygotowanie następowało poprzez studiowanie poszczególnych zagadnień, przygotowanie programu edukacyjnego i napisanie podręcznika dla kolegów pełniących zadania dydaktyczne. Grupa projektowa w czasie 2 lat trwania projektu została przygotowana do tego, aby szkolić kolejnych pracowników informacji naukowej/bibliotekarzy w Polsce i w Norwegii i w ten sposób poszerzać kadrę nauczycieli kompetencji informacyjnych. Podręcznik, który powstał w wyniku projektu zakreślił podstawowy zakres szkoleń kształcących KI w sektorze ochrony 23