MEDYCZNE ZESZYTY NAUKOWE. Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie

Transkrypt

1 MEDYCZNE ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie 1 / 2014

2 RADA NAUKOWA Kazimierz WORWA przewodniczący, Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA - sekretarz, Dorota CIANCIARA, Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ, Mariusz JĘDRZEJKO, Henryk KIR- SCHNER, Vladimir KRČMERY, Walery M. NOWIKOW, Wanda RUSIECKA, Gregory SĘDEK, Wojciech SŁOMSKI, Maciej SŁODKOWSKI, Eduard A. STACHOWSKIJ, Wanda STANKIE- WICZ-SZYMCZAK, Lucjan SZPONAR ZESPÓŁ REDAKCYJNY Zdzisław SIROJČ redaktor naczelny, Aleksandra WOJCIECHOWSKA sekretarz redakcji, Jakub Jerzy CZARKOWSKI, Urszula DURLAK, Maria JAKUBOWSKA-NAJNIGIER, Maria JAN- KOWSKA, Bogusław NAJNIGIER, Agnieszka SERAFIN REDAKTORZY TEMATYCZNI Jerzy BERTRANDT, Krzysztof BIELECKI, Dorota CIANCIARA, Barbara KOWALEWSKA- KANTECKA, Wanda STANKIEWICZ-SZYMCZAK, Edward STANOWSKI, Lucjan SZPONAR REDAKTORZY STATYSTYCZNI Brunon GÓRECKI, Tadeusz MIŁOSZ REDAKTORZY JĘZYKOWI Jęz. pol. Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA, Katarzyna TOMASIŃSKA, jęz. ang Małgorzata ŻYCKA, jęz. niem. Barbara KAZUBEK REDAKTOR TECHNICZNY Adam POLKOWSKI, apolkowski@vp.pl DRUK I OPRAWA Fabryka Druku Warszawa, ul. Zgrupowania AK Kampinos 6, tel./fax /022/ ; WYDAWCA Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Warszawa, ul. Łabiszyńska 25 tel. /22/ , fax /22/ ; zeszytynaukowe@uczelniawarszawska.pl Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną ISSN

3 Spis treści Brygida Zawadzka, Anna Słoniewska, Robert Słoniewski... 5 Prawa pacjenta w Polsce Patient's rights in Poland Izabela Hładuńska, Leszek Boćkowski, Marcin Hładuński, Emilia Sarnacka Znajomość praw pacjenta przez studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Knowledge of patient's rights by the students of the Medical University of Bialystok Przemysław Żuratyński, Daniel Ślęzak Kodeks etyki zawodowej ratownika medycznego Professional ethics of a paramedic code Maria Jakubowska-Najnigier, Bogusław Najnigier Czynniki warunkujące aktywność społeczną osób w wieku podeszłym Factors conditioning social activity of the elderly Marcin Kowalski, Mirosława Matejuk Leczenie bólu i jego znaczenie w kształtowaniu jakości życia człowieka we współczesnym świecie Treatment of pain and its importance in shaping the quality of life in the contemporary world Barbara Bauer-Kosińska Rak piersi diagnostyka i leczenie Breast cancer - diagnosis and treatment Robert Chmielewski Życie po mastektomii problem społeczny czy indywidualny? Life after mastectomy - a social or individual problem? Adam Zakościelny, Tomasz Chwaliński, Adam Gajda Wpływ odprowadzenia moczu na jakość życia chorych poddanych radykalnemu wycięciu pęcherza moczowego z powodu inwazyjnego raka The influence of micturition on the quality of life of sick persons after a radical removal of the urinary bladder due to invasive urinary bladder cancer

4 4 Spis treści Maria Jankowska Skłonność do reagowania lękiem u Dorosłych Dzieci Alkoholików wyniki badań Predisposition to anxiety response among Adult Children of Alcoholics - research results Urszula Durlak Doping a zdrowie Doping and health Informacje dla autorów

5 MEDYCZNE ZESZYTY NAUKOWE U c z e l n i W a r s z a w s k i e j i m. M a r i i S k ł o d o w s k i e j - C u r i e 1 / 2014 Brygida Zawadzka, Anna Słoniewska Mazowiecki Szpital Onkologiczny Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Robert Słoniewski Katedra i Zakład Zdrowia Publicznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Prawa pacjenta w Polsce Ochrona pacjenta i jego dobro jest jednym z podstawowych i głównych celów systemu opieki zdrowotnej. H.J.J. Leenen Rozwój regulacji prawnych dotyczących praw pacjenta w ustawodawstwach krajowych w państwach europejskich i wysoko rozwiniętych pozaeuropejskich wyraźnie zaznaczył się w drugiej połowie dwudziestego wieku. W Polsce kształtowanie praw pacjenta zapoczątkował projekt Kodeksu Deontologicznego profesora Kielanowskiego z 1959 r. i Zbiór Zasad Etyczno-Deontologicznych uchwalonych w 1968 roku przez Polskie Towarzystwo Lekarskie. Dokumenty te dotyczyły zgody pacjenta na przeprowadzenie leczenia oraz obowiązek udzielenia informacji pacjentowi przez lekarza w sposób zrozumiały 1. W czasach PRL prawa pacjenta były oparte o programy polityczne partii rządzącej. Dominowała wówczas koncepcja modelu opieki zdrowotnej nakierowanego bardziej na pomoc całej ludności, niż pacjentowi. Bezpłatny dostęp do opieki 1 J. Zajdel, Przychodzi lekarz do prawnika Prawa pacjenta kiedyś i dziś, w: Gazeta Lekarska, [online], nr 1/2009, s. 1.

6 6 Brygida Zawadzka, Anna Słoniewska, Robert Słoniewski zdrowotnej zagwarantowany był przede wszystkim osobom z kręgu pracowniczego. Było to podstawą nierówności związanych ze statusem społecznym czy zawodowym. Charakterystyczne dla tamtego okresu jest również to, że podmiotowe prawa pacjenta regulowane były przez szpitalne akty niskiej rangi, które nie spełniały wymagań formalnych. W przypadku zagrożenia życia ludzkiego lub przestępstwa następowała interwencja ze strony państwa. Nie chroniło to jednak pacjenta, ale dodatkowo przysparzało konfliktów 2. W latach 50. i 60. XX wieku otoczono szczególną opieką kobiety i dzieci. Uregulowano również sytuację prawną osób chorych zakaźnie (szczególnie na choroby weneryczne oraz gruźlicę) oraz osób z chorobą alkoholową. W latach 80. XX wieku uregulowano status prawny osób uzależnionych od narkotyków. Zabrakło jednak dokumentów prawnych osób chorych psychicznie, dotyczących transplantacji, eksperymentów medycznych, utrzymywania przy życiu chorego w stanie wegetatywnym czy rozwoju związanego z biotechnologią. Z uwagi na paternalistyczny charakter opieki zdrowotnej pacjenci przenosili odpowiedzialność za swoje zdrowie na służbę zdrowia. Wiązało się to także z małą wiedzą medyczną społeczeństwa, dystansem do lekarzy w związku z ich wysoką rangą społeczną, brakiem stowarzyszania się w celu obrony swoich praw i interesów oraz przywiązaniem do jednego lekarza w trakcie procesu leczenia. Zmiany społeczno-gospodarcze po 1989 r. spopularyzowały idee upowszechniania praw pacjenta. Za pierwszy etap kształtowania się wyżej wymienionej idei możemy uznać ponowne powstanie samorządu lekarskiego 3 oraz utworzenie samorządu pielęgniarek i położnych 4. Zaczęły one sprawować nadzór nad prawidłowym wykonywaniem zawodu oraz mogły nadawać lub pozbawiać prawa wykonywania zawodu. Stworzony został Kodeks Etyki Lekarskiej, w którym jeden rozdział został poświęcony prawom pacjenta. 2 D. Karkowska, Zarys ewolucji koncepcji praw pacjenta Prawa pacjenta, Wolters Kluwer Polska, 2009, s Ustawa z 17 maja 1989 r. o izbach lekarskich (Dz. U. Nr 30, poz. 158 z późn. zm.). 4 Ustawa z 19 kwietnia 1991 r. o samorządzie pielęgniarek i położnych (Dz. U. Nr 41, poz. 178 z późn. zm.).

7 Prawa pacjenta w Polsce 7 Bardzo ważnym elementem zwiększenia dostępu do świadczeń zdrowotnych dla pacjentów oraz tworzenia prywatnego sektora opieki zdrowotnej stała się ustawa o działalności gospodarczej 5. W 1991 roku została uchwalona przez Sejm ustawa o zakładach opieki zdrowotnej 6. Zmieniała ona całkowicie dotychczasowe stosunki między pacjentem a zakładem opieki zdrowotnej. Na jej podstawie obok jednostek budżetowych mogły funkcjonować samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, co zwiększało prawa pacjentów do wyboru miejsca, gdzie chcą być leczeni (Dzisiaj ustawa ta już nie obowiązuje. Została zastąpiona przez ustawę o działalności leczniczej.). Ustawa z roku uregulowała prawa kobiet do możliwości skorzystania z badań prenatalnych oraz możliwości przerywania ciąży w szczególnych przypadkach. W 1994 roku po raz pierwszy została uregulowana kwestia osób chorych psychicznie i ich praw 8. Ustawa ta stała się przejawem ludzkiego oraz nowoczesnego podejścia do kwestii osób psychicznie chorych. Wiązało się to z zaprzestaniem izolacji tych osób, zaprzestaniem wykluczania ich z życia społecznego oraz z poszanowaniem ich praw i godności. W 1995 roku uchwalono ustawę o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów 9. Na jej podstawie zostały uregulowane kwestie związane z transplantacją oraz traktowaniem osoby ludzkiej jako całości. Bardzo ważną kwestią związaną z tworzeniem systemu ochrony praw i interesów pacjentów stała się ustawa z 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej 10 oraz z 5 grudnia 1996 roku o zawodzie lekarza i lekarza dentysty 11. Na podstawie tych ustaw uregulowano zasady praktykowania zawodu oraz przywileje pacjenta. 5 Ustawa z 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 41, poz. 324 z późn. zm.). 6 Ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej, Dz. U. Nr 9, poz Ustawa z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz. U. Nr 17, poz. 78 z późn. zm. 8 Na podstawie ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz. U. Nr 111, poz Ustawa z 26 października 1995 r., Dz. U. Nr 138, poz. 682 z późn. zm. 10 Tekst jedn.: Dz. U Nr 57, poz. 602 z późn. zm. 11 Tekst jedn.: Dz. U Nr 136, poz. 857 z późn. zm.

8 8 Brygida Zawadzka, Anna Słoniewska, Robert Słoniewski W 1998 roku Ministerstwo Zdrowia i Opieki Zdrowotnej opublikowało Kartę Praw Pacjenta czyli zbiór wszystkich obowiązujących uprawnień pacjenta. Treść tej Karty miała być przekazywana do publicznej wiadomości, jednak nie był to akt prawny, który regulował ściśle pozycję oraz prawa pacjentów. W 1997 roku została uchwalona ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (weszła ona w życie 1 stycznia 1999 roku) 12, która zmieniała stosunki między państwem a obywatelem w kontekście służby zdrowia. Powstała trójstronna relacja: ubezpieczony, kasa chorych i świadczeniodawca. Od tej pory kasy chorych (16 regionalnych i 1 branżowa) dokonywały na drodze umów ze świadczeniodawcami, alokacji środków przeznaczonych na opiekę zdrowotną. Celem wprowadzenia tej ustawy było otoczenie ochroną zdrowia wszystkich obywateli oraz grup społecznych. Jednak ten akt prawny nie zawierał terminu prawa pacjenta ale jedynie prawa osób ubezpieczonych. Zaletą tej ustawy stało się to, że wprowadziła prawo wyboru miejsca leczenia, kasy chorych oraz możliwość odwołania się do sądu cywilnego lub sądu pracy i ubezpieczeń zdrowotnych od decyzji kasy chorych. Po 1 stycznia 1999 roku został powołany tymczasowy rzecznik praw pacjenta osób ubezpieczonych. Ta instytucja nie spełniała jednak funkcji ochraniających prawa pacjentów. Rzecznik mógł jedynie pomóc wskazać, w jaki sposób należy zgłosić skargę za nienależyte wykonanie świadczenia oraz podać do wiadomości dyrektorom kas chorych tych świadczeniodawców, którzy wybitnie nie przestrzegali praw pacjentów. Polityka kas chorych również budziła wiele zastrzeżeń. Ubezpieczeni, którzy należeli do różnych kas, mieli odmienny dostęp do usług zdrowotnych związany z nierównomiernym rozłożeniem zasobów materialnych, kadrowych, odmiennością demograficzną i epidemiologiczną ludności poszczególnych regionów Polski oraz z nadaniem kasom szerokich kompetencji decyzyjnych z równoczesnym niedopracowaniem mechanizmów kontroli i koordynacji ich działalności. 12 Ustawa z 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, Dz. U. Nr 28, poz. 153 z późn. zm.

9 Prawa pacjenta w Polsce 9 Z dniem 1 kwietnia 2003 roku weszła w życie ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w Narodowym Funduszu Zdrowia 13. Okazała się ona niezgodna z Konstytucją. Trybunał Konstytucyjny zanegował brak precyzji przepisów, brak równego dostępu do świadczeń zdrowotnych dla osób ubezpieczonych, brak dokładnego określenia co przysługuje ubezpieczonym oraz wyjęcie finansów funduszu spod kontroli ubezpieczonych i parlamentu. Dnia 27 sierpnia 2004 roku zastąpiła ją ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych 14. Zgodnie z nią powszechne ubezpieczenie zdrowotne jest elementarną formą finansowania świadczeń zdrowotnych ze środków publicznych. 6 listopada 2008 roku została uchwalona ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta 15. Słowo pacjent wywodzi się od łacińskiego patiens, co oznacza chory lub cierpiący. Według słownikowego pojęcia pacjent to chory zgłaszający się po poradę do lekarza, który znajduje się pod jego opieką 16. W tym ujęciu pacjent i chory to te same osoby. Jednak to słownikowe ujęcie nie uwzględnia osób zdrowych przychodzących do lekarza, aby uzyskać poradę w celach profilaktycznych czy osób, które będą dawcami komórek czy narządów 17. Zgodnie z ustawą o prawach pacjenta oraz Rzeczniku Praw Pacjenta, pacjent to osoba zwracająca się o udzielenie świadczenia zdrowotnego lub korzystająca ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych lub osobę wykonującą zawód medyczny (art. 3. ust. 1. pkt 4.) 18. Zgodnie z tą definicją pacjentem jest każdy z nas, czyli każda osoba lub obywatel niezależnie czy jest chory lub zdrowy, korzystający z usług (konsultacji) medycznych, wobec którego dokonuje się interwencji medycznych, mimo tego, że nie mają charak- 13 Ustawa z 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia, Dz. U. Nr 45, poz. 391 z późn. zm. 14 Ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. 15 Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, Dz. U Nr 52, poz E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Wyd. PWN, 1995, s J. Bujny, Monografie Prawnicze. Prawa Pacjenta. Między Autonomią a Paternalizmem, Wyd. C.H. Beck, 2007, s Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, Dz. U Nr 52, poz. 417.

10 10 Brygida Zawadzka, Anna Słoniewska, Robert Słoniewski teru leczniczego 19. Może się zwracać o udzielenie świadczenia lub jest w trakcie jego wykonywania, bez względu na to, czy ma lub nie ma możliwości korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Według Jędrzeja Bujnego w definicji słowa pacjent nie ma znaczenia fakt objęcia bądź nieobjęcia danej osoby ubezpieczeniem zdrowotnym, fundamentalne znaczenie ma fakt korzystania ze świadczeń zdrowotnych 20. Każdy pacjent pobiera świadczenia zdrowotne udzielane przez takie podmioty jak: zakład opieki zdrowotnej, osobę, która wykonuje zawód medyczny w ramach własnej działalności gospodarczej, praktykę, np. lekarską czy pielęgniarską lub jednostkę badawczo-rozwojową, np. PZH (Państwowy Zakład Higieny) 21. Z wcześniejszych obserwacji oraz prac Biura Rzecznika Praw Pacjent wynika, że w związku z brakiem prawnej definicji pacjenta w polskim ustawodawstwie do roku 2008 osoby pozbawione wolności, które korzystały z więziennej służby zdrowia, czy osoby, które nie zgadzały się z opinią lekarza orzekającego w procesach toczących się przed sądami powszechnymi, nie mogły zgłosić skargi do Rzecznika Praw Pacjenta, gdyż były nieuznawane za pacjentów 22. O prawach pacjenta można mówić w kontekście stosunku między pacjentem a władzą publiczną oraz pacjentem a świadczeniodawcą. Według Doroty Karkowskiej w pierwszej relacji mamy do czynienia z pacjentem obywatelem, któremu władza publiczna zapewnia realizację zobowiązań pozytywnych i negatywnych. Prawa pacjenta mają charakter norm abstrakcyjnych i ogólnych 23. W przypadku drugiej relacji to prawa pacjenta mają charakter norm konkretnych, które z jednej strony wskazują na obowiązki podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych (...), z drugiej zaś na prawa pacjenta związane z ochroną ich dóbr osobi- 19 M. Dercz, T. Rek, Prawa dziecka jako pacjenta. Rzecznik Praw Dziecka, 2003, s J. Bujny, op. cit., s D. Karkowska, Zarys ewolucji koncepcji praw pacjenta. Prawa pacjenta, Wolters Kluwer Polska, 2009, s A. Augustynowicz, A. Budziszewka-Makulska, Ustawa o Prawach Pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, Wyd. CeDeWu, 2010, s Ibidem.

11 Prawa pacjenta w Polsce 11 stych 24. Chroniona jest swoboda pacjenta, aby nikt nie naruszył jego praw (ujęcie negatywne), oraz aby te prawa były prawidłowo realizowane (ujęcie pozytywne). Prawa pacjenta można również rozpatrywać jako publiczne prawa podmiotowe oraz jako prawa człowieka i obywatela. Według Wojciecha Jakimowicza publiczne prawa podmiotowe dają możliwość skutecznego domagania się jednostki od państwa lub wspólnoty samorządowej (albo tych podmiotów od jednostki lub wzajemnie od siebie) za pomocą zindywidualizowanego roszczenia ściśle określonego przez obowiązujące prawo zachowania się odpowiadającemu interesowi prawnemu żądającego 25. Przepisami, które w sposób jednoznaczny regulują kwestię praw pacjenta w Polsce są: Konstytucja RP 26, Ustawa o działalności leczniczej 27, Kodeks cywilny 28, Kodeks karny 29, Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej 30, Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty 31, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego 32, Ustawa o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów 33, Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta 34, 24 M. Dercz, T. Rek, Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, 2007, s W. Jakimowicz, Publiczne prawa podmiotowe, Zakamycze, 2002, s Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.). 27 Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, tekst jedn.: (Dz.U nr 112, poz. 654). 28 Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). 29 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). 30 Ustawa z 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej, tekst jedn.: (Dz. U Nr 151, poz. 1217). 31 Ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, tekst jedn.: (Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 854 z późn. zm.). 32 Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz. U. Nr 111, poz. 535 z późn. zm. 33 Ustawa z 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. Nr 169, poz z późn. zm.). 34 Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U Nr 52, poz. 417).

12 12 Brygida Zawadzka, Anna Słoniewska, Robert Słoniewski Ustawa o świadczeniach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych 35, Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej 36, Ustawa Prawo farmaceutyczne 37, Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii 38, Ustawa o wyrobach medycznych 39, Ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorobach zakaźnych u ludzi 40, Ustawy o publicznej służbie krwi 41, Ustawa o ochronie danych osobowych 42, Ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży 43, Ustawa o wychowywaniu z trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi 44, Ustawa o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin 45. Kwestię regulacji praw pacjenta w swoich rekomendacjach podjęli uczestnicy konferencji Biały Szczyt 46, która odbyła się 19 marca 2008 roku. Zwrócili uwagę na 35 Ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych, tekst jedn.: Dz. U Nr 164, poz z późn. zm. 36 Ustawa z 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej, tekst jedn.: Dz. U Nr 144, poz z późn. zm. 37 Ustawa z 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne, tekst jedn.: Dz. U Nr 45, poz. 271 z późn. zm. 38 Ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz z późn. zm.). 39 Ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o wyrobach medycznych (Dz. U. Nr 93, poz. 896 z późn. zm.). 40 Ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 126, poz z późn. zm.). 41 Ustawa z 22 sierpnia 1997 r. o publicznej służbie krwi (Dz. U. Nr 106, poz. 681 z późn. zm.). 42 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, tekst jedn.: (Dz. U Nr 101, poz. 926). 43 Ustawa z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz. U. Nr 17, poz.78 z późn. zm. 44 Ustawa z 26 października 1982 r. o wychowywaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, tekst jedn.: Dz. U Nr 70, poz. 473 z późn. zm. 45 Ustawa z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, tekst jedn.: Dz. U Nr 9, poz Biały Szczyt - spotkanie przedstawicieli rządu z organizacjami związkowymi reprezentującymi pracowników ochrony zdrowia, dotyczące naprawy systemu ochrony zdrowia, które odbyło się 21 stycznia 2008 r.

13 Prawa pacjenta w Polsce 13 to, aby w sposób normatywny uregulować podstawowe prawa pacjentów. I tak się też stało. Została uchwalona ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Określa ona katalog praw pacjenta, który korzysta ze świadczeń, udzielanych zarówno przez podmioty jak i przez każdą osobę, która wykonuje zawód medyczny. Mowa tutaj nie tylko o publicznych i niepublicznych zakładach opieki zdrowotnej, ale także o praktykach czy osobach, które zdobyły odpowiednie kwalifikacje i udzielają świadczeń w ramach prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej. Ustawa ta została wprowadzona w życie jako zbiór praw pacjenta zawartych w różnych aktach prawnych. Nowościami, które dzięki tej ustawie zostały powołane były instytucja Rzecznika Praw Pacjenta, prawo pacjenta do sprzeciwu przeciwko decyzji lekarskiej oraz praktyki naruszające zbiorowe prawa pacjentów. Ustawodawca jednak nie określił precyzyjnie, jakie to są zbiorowe, a jakie indywidualne prawa pacjentów. Praktyki, które naruszają zbiorowe prawa są to bezprawnie zorganizowane działania lub zaniechania podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu, zorganizowane wbrew przepisom o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, akcji protestacyjnej lub strajku, mające na celu pozbawienie pacjentów praw lub ograniczenie tych praw, w szczególności podejmowane celem osiągnięcia korzyści majątkowych 47. Ustawa ta wymienia: prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadające wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej, do przejrzystej, obiektywnej, opartej na kryteriach medycznych procedury ustalającej kolejność dostępu do świadczeń, do natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia, do zasięgnięcia opinii innego lekarza, pielęgniarki i położnej oraz zwołania konsylium lekarskiego, prawo do informacji o stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, mogących się przewidzieć następstwach ich zastosowania lub zaniechania, wynikach leczenia 47 Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, Dz. U Nr 52, poz. 417 z późn. zm.

14 14 Brygida Zawadzka, Anna Słoniewska, Robert Słoniewski oraz rokowaniu, prawo do wyrażenia swojego zdania lekarzowi w zakresie informacji, które otrzymał od lekarza, prawo do wczesnego poinformowania przez lekarza o zamiarze odstąpienia od leczenia, prawo do informacji o przysługujących mu prawach, prawo pacjenta do zachowania przez personel medyczny tajemnicy zawodowej, prawo pacjenta do wyrażenia zgody na świadczenie zdrowotne, prawo pacjenta do uszanowania intymności i godności, umierania w spokoju i godności oraz do działań, które zapewnią łagodzeni bólu i cierpień w terminalnym stanie choroby, prawo do uzyskania dokumentacji medycznej, prawo pacjenta do wyrażenia sprzeciwu wobec decyzji lekarza, prawo do poszanowania życia prywatnego, prawo do kontaktu z innymi osobami, do dodatkowej opieki szczególnie nad pacjentką w ciąży, w czasie porodu oraz połogu, prawo do opieki duszpasterskiej, prawo do przechowywania w depozycie rzeczy wartościowych, prawo do wystąpienia do Rzecznika Praw Pacjenta, możliwość ograniczenia tych praw lub odpłatności za realizację niektórych praw 48. Do momentu wejścia w życie ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, kwestię praw pacjenta regulowała ustawa o zakładach opieki zdrowotnej oraz ustawy normujące wykonywanie zawodów medycznych. Także w Konstytucji RP zawarte są przepisy regulujące kwestie praw pacjenta takie jak: prawo do ochrony zdrowia, równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej, finansowanej ze środków publicznych w granicach ustawy (art. 68), prawną ochronę życia (art. 38), ochronę przed eksperymentami medycznymi bez dobrowolnie wyrażonej zgody (art. 39), nietykalność osobistą i wolność osobistą z ograniczeniami przewidzianymi przez ustawę (art. 41), ochronę prawną życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz prawo do decydowania 48 Ibidem.

15 Prawa pacjenta w Polsce 15 o życiu osobistym (art. 47), dostęp obywatela do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych (art. 51), wolność sumienia i religii (art. 53) 49. Trzeba także wspomnieć o Karcie Praw Pacjenta, opracowanej w 1998 r. przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, mającej charakter informacyjny, głównie dla pacjentów na temat ich praw, a nie prawnie regulujący tę kwestię. W Polsce funkcjonuje wiele instytucji, bezpośrednio odpowiedzialnych za respektowanie praw pacjentów - Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Pacjenta, Biuro Praw Pacjenta, NFZ czy pracownicy służby zdrowia. Urząd Rzecznika Praw Pacjenta powołany został 1 stycznia 1988 r., jako pierwszy zwiastun zmian ustrojowych w Polsce. Za swoje działania Rzecznik odpowiada wyłącznie przed Sejmem oraz jest przez niego powoływany. W takiej formie zapisane jest jego funkcjonowanie w Konstytucji. Rzecznik Praw Obywatelskich współpracuje z Rzecznikiem Praw Dziecka w sprawach dotyczących ochrony praw małoletnich pacjentów oraz z Rzecznikiem Praw Pacjenta. Równocześnie te trzy instytucje, mogą podejmować wspólne działania służące lepszej ochronie praw pacjenta. Prawa pacjenta są częścią szeroko rozumianych praw człowieka. Właściwe jest więc wskazać Rzecznika Praw Obywatelskich jako instytucję powołaną do przestrzegania praw pacjenta jako obywatela i człowieka. Nie jest ona stworzona tylko dla ochrony praw zbiorowych, ale także wbrew opinii wielu osób dla ochrony praw indywidualnych. Według art Konstytucji Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych 50. Rzecznik podejmując się sprawy z własnej inicjatywy, na prośbę obywateli, organizacji, organów samorządowych, stosuje różne środki działania, które zostały mu przyznane. Zgodnie z ustawą z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, Rzecznik może podjąć się sprawy, może wskazać wnioskodawcę przysługujących mu środków działania, przekazać sprawę według właściwo- 49 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.). 50 Ibidem.

16 16 Brygida Zawadzka, Anna Słoniewska, Robert Słoniewski ści lub nie podjąć się sprawy 51. W poszukiwaniu pomocy u Rzecznika Praw Obywatelskich bardzo ważnym ułatwieniem jest to, że każdy obywatel ma prawo skierować wniosek oraz to, że jest on bezpłatny oraz niesformalizowany. Do kompetencji Rzecznika Praw Obywatelskich należy także to, że może przedstawić właściwym organom, organizacjom i instytucjom oceny i wnioski zmierzające do zapewnienia skutecznej ochrony wolności i praw człowieka i obywatela 52 w tym przypadku również pacjenta. Tak się też stało. Rzecznik Praw Obywatelskich korespondował z Ministrem Zdrowia na temat przestrzegania praw obywateli do ochrony zdrowia, czego rezultatem stał się Raport Biała Księga. Apolityczny charakter tego urzędu daje możliwość wypracowania systemowych rozwiązań z pomocą ekspertów oraz zainteresowanych stron, co daje bardzo duże możliwości zmian systemowych, w tym również w obszarze ochrony zdrowia, które wiążą się z poprawą przestrzegania praw pacjentów a Polsce. Na konferencji prasowej z udziałem ekspertów III Debata Publiczna na temat warunków ustanowienia nowego systemu ochrony zdrowia gwarantującego właściwe zabezpieczenie praw pacjentów, która odbyła się 22 listopada 2007r., Rzecznik Praw Obywatelskich podkreślił, że warunkiem rzeczywistego rozwiązania istniejących problemów w obszarze ochrony zdrowia jest podjęcie merytorycznej debaty publicznej i uzgodnienie warunków ustanowienia nowego systemy ochrony zdrowia. W sprawie nowego systemu ochrony zdrowia Rzecznik poczynił następujące kroki: nadzorował prace Ministra Zdrowia, wyznaczył zespół ekspertów, który miał za zadanie utworzyć podstawy systemu ochrony zdrowia, gwarantującego bezpieczeństwo zdrowotne pacjentów oraz brał udział w konferencjach na temat nowego systemu ochrony zdrowia, które odbyły się 3 i 10 lipca 2007r. W czasie tych konferencji podkreślił, że bez koszyka świadczeń gwarantowanych przestrzeganie praw pacjenta nie jest możliwe. Swoje spostrzeżenia na temat przestrzegania praw pacjenta przedstawił także po opublikowaniu Rekomendacji Białego Szczytu. Przyznał rację założeniom przyjętym przez uczestników, iż system chroniący prawa 51 Ibidem. 52 Ustawa z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn. Dz. U. 2001, Nr 14, poz. 147).

17 Prawa pacjenta w Polsce 17 pacjenta w Polsce jest niewydajny. Podkreślił, że mimo istnienia wielu instytucji, które zajmują się egzekucją praw pacjenta m. in. rzeczników w oddziałach wojewódzkich NFZ czy działania Biura Praw Pacjentów przy Ministrze Zdrowia trudno jest o efektywność działań w sytuacji dekompozycji systemu i potrzeby ciągłego»łatania dziur«53. Stwierdził, że potrzebne jest stworzenie samoregulującego się systemu, w skład którego zostanie włączony Rzecznik Praw Pacjenta funkcjonujący u boku Rzecznika Praw Obywatelskich. Podkreślił, że kontrolowanie pozycji pacjenta w ochronie zdrowia, reprezentowanie pacjenta przed instytucjami władzy publicznej czy działania w sprawach rozwiązań w systemie ochrony zdrowia zgłaszanych do władz publicznych są wykonywane przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Zdaniem Rzecznika wzmocnienie istniejącej struktury konstytucyjnego organu o szerokim zakresie kompetencji będzie słusznym rozwiązaniem 54. Raport Biała Księga, który ukazał się w 2009 r. przedstawia problemy, jakich doświadczają pacjenci korzystający z opieki zdrowotnej oraz kroki czynione, aby poprawić sytuację utykającego systemu ochrony zdrowia. W obszarze przestrzegania praw pacjenta można stwierdzić, że instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich jest instytucją wystarczającą dla ochrony praw pacjentów. Cieszy się ona bardzo dużym zaufaniem Polaków. Do niej wpływa coraz więcej skarg i zażaleń na system ochrony zdrowia i nieprzestrzeganie praw pacjentów. Dotychczasowe doświadczenia z pracy tej instytucji potwierdzają, że przestrzeganie praw pacjenta i troska o sytuację polskiej służby zdrowia leżą bardzo głęboko w zainteresowaniu Rzecznika Praw Obywatelskich i jest on znaczącą jednostką, która kreuje rozwój idei przestrzegania praw pacjenta w Polsce. W 1998 r. została ogłoszona Karta Praw Pacjenta. W 2007 roku informacje zawarte w tym dokumencie zostały zaktualizowane. Po wejściu z życie ustawy z 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu z NFZ, Kasy Chorych zostały zastąpione przez Narodowy Fundusz Zdrowia. Instytucja Rzecznika Praw Pacjenta została zachowana. Zgodnie z rozporządz- 53 Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich wobec Rekomendacji Białego Szczytu, [online], Warszawa, Dostępny w Internecie: pliki/ pdf 54 Ibidem.

18 18 Brygida Zawadzka, Anna Słoniewska, Robert Słoniewski eniem Prezesa Rady Ministrów z 28 marca 2003 r. w sprawie nadania statusu Narodowemu Funduszowi Zdrowia, przy każdym wojewódzkim oddziale Funduszu był powoływany Rzecznik Praw Pacjenta. To rozwiązanie zostało zachowane również po wejściu w życie ustawy z 24 sierpnia 2004 r. o świadczeniach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych. Funkcjonowanie tej instytucji przy NFZ wiązało się jednak z brakiem bezstronności i obiektywizmu w relacjach pacjent - NFZ ze względu na to, że Rzecznik w rzeczywistości był pracownikiem NFZ, a więc nie mógł działać w obronie pacjentów przeciwko Funduszowi. Warto podkreślić, że mimo wszystko, bardzo ważnym krokiem naprzód w przestrzeganiu i ochronie praw pacjentów było powołanie Rzeczników przy Kasach Chorych a następnie przy NFZ, jednak jeszcze niedoskonałym. W 2002 r. w swym rozporządzeniu 55 minister Zdrowia powołał do funkcjonowania inną instytucję, mianowicie Biuro Praw Pacjenta. Instytucja ta będąc jednostką budżetową podlegała ministrowi Zdrowia. Zadaniem Biura Praw Pacjenta była realizacja zadań związanych z ochroną praw pacjentów, monitorowanie przestrzegania przez zakłady opieki zdrowotnej praw pacjenta, udzielanie informacji oraz przyjmowanie, rozpatrywanie wniosków i skarg wpływających do ministra Zdrowia i Biura dotyczących w szczególności praw pacjenta związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych przez świadczeniodawców oraz naruszeniem przepisów ustawy z 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego 56. Biuro Praw Pacjenta przy Ministrze Zdrowia mogło także współpracować z Rzecznikiem Praw Obywatelskich. Formami udzielania pomocy pacjentom były: bezpłatna infolinia, gdzie pacjent mógł zasięgnąć porady lekarza, prawnika lub specjalisty ochrony zdrowia, osobiste przyjęcie pacjenta w Biurze, odpowiedzi na skargi i wnioski, realizacja zadań ustawowych nałożonych na osoby pełniące funkcje Rzecznika Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego, odpowiedzi na często zadawane pytania na stronie internetowej Biura Rzecznika Praw Pacjenta oraz treść dokumentu Karty Praw Pacjenta. 55 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 28 grudnia 2001 r. (Dz. Urz. Ministra Zdrowia, Nr 13, poz. 83). 56 Dz. U. 1994, Nr 111, poz. 535 z późn. zm.

19 Prawa pacjenta w Polsce 19 Zgodnie z raportem NFZ za rok 2007 Najczęściej zgłaszanymi problemami, według liczby zarejestrowanych spraw były: w podstawowej opiece zdrowotnej: ograniczenia w dostępie do świadczeń, w zakresie diagnostyki oraz w sytuacjach nagłych, w ambulatoryjnej specjalistyce: długi okres oczekiwania na świadczenia, w szczególności w poradniach reumatologicznych, kardiologicznych, alergologicznych, chorób naczyń, okulistycznych, hepatologii, endokrynologicznych, świadczeń w szpitalach, ograniczenia w dostępie do specjalistycznego leczenia w wyniku kolejek, nierespektowanie praw pacjenta - prawa do poszanowania intymności, godności, ograniczony dostęp do dokumentacji medycznej, brak pełnej informacji o stanie zdrowia, pobieranie opłat za świadczenia refundowane przez NFZ, w rehabilitacji: długie kolejki osób oczekujących, problemy w uzyskaniu rehabilitacji po leczeniu w terminie nie grożącym wystąpieniu niepełnosprawności, nieprzyjmowanie stanów przewlekle chorych na oddziały rehabilitacyjne lecznictwa uzdrowiskowego, zbyt długi okres oczekiwania na realizację wniosku, brak uzasadnienia odmowy potwierdzenia wniosku, w stomatologii: pobieranie opłat za świadczenia objęte umową, odmowa udzielenia świadczenia w sytuacjach nagłych, długi okres oczekiwania w zakresie świadczeń ortodoncji i protetyki, zła jakość świadczeń, trudność w dostępie do dokumentacji, w opiece psychiatrycznej: łamanie praw pacjenta do poszanowania godności, intymności, brak prawa do samodecydowania oraz informacji o stanie zdrowia, w opiece długoterminowej: problem ze znalezieniem placówki, która przyjmie pacjenta po leczeniu szpitalnym, brak pomocy w znalezieniu świadczeniodawców, którzy podejmą się dalszej opieki lekarskiej i pielęgniarskiej w warunkach ambulatoryjnych nad chorym pacjentem,

20 20 Brygida Zawadzka, Anna Słoniewska, Robert Słoniewski w diagnostyce: brak zgody lekarzy na wystawienie skierowań na badania, odmowa finansowania badań analitycznych i diagnostycznych 57. Pacjenci wnioskowali również o interwencje w sprawach: dostępności do programów lekowych, terapeutycznych i profilaktycznych, przedłużających się postępowaniach w urzędach w sprawach indywidualnych, które dotyczyły pokrycia kosztów leczenia, problemów z kontynuowaniem leczenia, wynikłych z wykorzystania środków przeznaczonych na dane leczenie. Wszystkie instytucje, które zostały powołane do ochrony i przestrzegania praw pacjenta miały ograniczone pole działania. Narastała potrzeba, aby stworzyć instytucję niezależną w swych działaniach od Ministra Zdrowia czy NFZ. Rozwiązaniem miało być albo zwiększenie aktywności Rzecznika Praw Obywatelskich albo stworzenie niezależnej instytucji Rzecznika Praw Pacjenta. Zgodnie z ustawą o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, w celu ochrony praw pacjenta określonych w niniejszej ustawie oraz w przepisach odrębnych ustanawia się Rzecznika Praw Pacjenta. Rzecznik swoją działalność wykonuje przy pomocy Biura Rzecznika Praw Pacjenta. Jego działalność jest nadzorowana przez Prezesa Rady Ministrów. Rzecznikiem Praw Pacjenta może zostać każdy, kto wedle ustawy 58 posiada co najmniej wykształcenie wyższe i tytuł zawodowy magistra lub inny równorzędny, nie był prawomocnie skazany za przestępstwo popełnione umyślnie, stan jego zdrowia pozwala na prawidłowe sprawowanie funkcji Rzecznika oraz posiada wiedzę i doświadczenie dające gwarancję prawidłowego sprawowania funkcji Rzecznika. Rzecznik Praw Pacjenta pełni cztery funkcje, które odnoszą się do praw pacjentów: prewencyjną Rzecznik ma prawo podejmować działania, które mogą w przyszłości zapobiec łamaniu praw pacjenta, 57 Biuro Komunikacji Społecznej, Raport NFZ za 2007 rok, [online], s , Dostępny w Internecie: 58 Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, Dz. U Nr 52, poz. 417 z późn. zm.

21 Prawa pacjenta w Polsce 21 diagnostyczną zadaniem Rzecznika jest współpraca z organizacjami społecznymi, zawodowymi i pozarządowymi, które zajmują się problematyką praw pacjentów oraz samodzielna działalność, która ma na celu identyfikację obszarów, w których dochodzi do nieprzestrzegania praw pacjentów, kontrolną Rzecznik może w obszarze prowadzonych postępowań zwracać się do stosownych organów, jak i do organów nadrzędnych o działania, które mają na celu przeciwdziałanie następstwom łamania praw pacjenta, kreującą Rzecznik ma prawo inicjatywy ustawodawczej 59. Działalność Rzecznika Praw Pacjenta oraz środki, jakie może wykorzystać w celu zabezpieczenia praw pacjenta, wymagają w sposób automatyczny konfrontacji z kompetencjami Rzecznika Praw Obywatelskich. Jak dotąd jedynie RPO był i nadal pozostanie uprawniony do analizowania naruszeń praw pacjenta, do których dochodziło w obszarze ochrony zdrowia. Ze względu na dużą ilość nadsyłanych skarg i zażaleń do RPO jego działalność w sferze kontrolowania, monitorowania. przestrzegania praw pacjenta i zwiększania jakości w ochronie zdrowia jest bardzo istotna. Oba podmioty, zarówno Rzecznika Praw Pacjenta jak również Rzecznika Praw Obywatelskich zajmują się zabezpieczeniem praw człowieka i obywatela i dlatego bardzo ważną staje się kwestia odpowiedniej współpracy oraz miarodajnego przepływu informacji między tymi organami. Zgodnie z ustawą o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (art. 47. ust. 1. pkt 7. u.r.p.p.) istnieje możliwość takiej współpracy. Rzecznik Praw Pacjenta może zwrócić się z prośbą o podjęcie działań z zakresu jego kompetencji do Rzecznika Praw Obywatelskich oraz do Rzecznika Praw Dziecka (art. 48. u.r.p.p.). Organy te nie są zobowiązane do podjęcia współpracy. 59 A. Augustynowicz, A. Budziszewka-Makulska, Ustawa o Prawach Pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, Wyd. CeDeWu, 2010, s

22 22 Brygida Zawadzka, Anna Słoniewska, Robert Słoniewski Bibliografia [1] Augustynowicz A., Budziszewka-Makulska A., Ustawa o Prawach Pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, Wyd. CeDeWu, 2010, s. 19. [2] Biuro Komunikacji Społecznej, Raport NFZ za 2007 rok, [online], [dostęp 6 luty 2010], Dostępny w Internecie: [3] Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Raport o korespondencji i kontaktach między Rzecznikiem Praw Obywatelskich i ministrem Zdrowia w sprawie przestrzegania praw obywateli do ochrony zdrowia w okresie od 14 lutego 2006 do 30 kwietnia BIAŁA KSIĘGA, [online], Warszawa Dostępny w Internecie: [4] Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich wobec Rekomendacji Białego Szczytu, [online], Warszawa, , [dostęp 17 lutego 2010 Dostępny w Internecie: [5] Bujny J., Monografie Prawnicze. Prawa Pacjenta. Między Autonomią a Paternalizmem, Wyd. C.H. Beck, [6] Dercz M., Rek T., Prawa dziecka jako pacjenta. Rzecznik Praw Dziecka, [7] Dercz M., Rek T., Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, [8] Dercz M., Rek T., Ustawa o działalności leczniczej. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, [9] Jakimowicz W., Publiczne prawa podmiotowe, Zakamycze, [10] Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Podsumowanie 500 dni Rządu Donalda Tuska i koalicji PO-PSL, [online], Dostępne w Internecie. [11] Karkowska D., Zarys ewolucji koncepcji praw pacjenta, Prawa pacjenta, Wolters Kluwer Polska, [12] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

23 Prawa pacjenta w Polsce 23 [13] Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli żywienia i utrzymania czystości w szpitalach publicznych, [online], marzec 2009, Dostępny w Internecie: [14] Sobol E., Mały słownik języka polskiego, Wyd. PWN, [15] Ustawa z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn. Dz. U Nr 14, poz. 147). [16] Ustawa z 6 listopada 2008r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, Dz. U Nr 52, poz [17] Zajdel J., Przychodzi lekarz do prawnika - Prawa pacjenta kiedyś i dziś, w: Gazeta Lekarska, [online], , nr 1/2009. Dostępny w Internecie: Streszczenie Słowa kluczowa: prawa pacjenta, Rzecznik Praw Pacjenta, Polska Artykuł poświęcony jest ustawodastwu i realizacji praw pacjetna w Polsce. Patient's rights in Poland Summary Key words: patient s rights, the Patient s Ombudsman, Poland The article is devoted to the legislation and implementation of the patient s rights in Poland.

24

25 MEDYCZNE ZESZYTY NAUKOWE U c z e l n i W a r s z a w s k i e j i m. M a r i i S k ł o d o w s k i e j - C u r i e 1 / 2014 Izabela Hładuńska, Leszek Boćkowski Klinika Neurologii i Rehabilitacji Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Marcin Hładuński Studenckie Koło Naukowe Wolontariuszy Medycznych przy Zakładzie Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Emilia Sarnacka Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Znajomość praw pacjenta przez studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Wprowadzenie Przedstawiciele różnych doktryny, społecznych, prawnych, politycznych, próbują dowieść, że nie istnieje uniwersalne pojęcie praw człowieka. Ze względów odmiennych koncepcji regionalnych, niemożliwe jest stworzenie takiego pojęcia, a zawartość dokumentów międzynarodowych ma charakter eklektyczny. Inni natomiast uważają, że międzynarodowe pojęcie praw człowieka jest realne w rekonstrukcji dokumentów międzynarodowych 1. Prawa człowieka Encyklopedia międzynarodowego prawa publicznego definiuje, jako uprawnienia, wolności, środki ochrony oraz świadczenia, których respektowanie właśnie, jako praw, jest zgodne ze współcześnie akceptowanymi wolnościami, wszyscy ludzie powinni móc się ich domagać od społeczeństwa, w którym żyją 2. Prawa te postrzegane są jako szczególny 1 D. Karkowska, Prawa pacjenta, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009, s Ibidem.

26 26 Izabela Hładuńska, Leszek Boćkowski, Marcin Hładuński, Emilia Sarnacka rodzaj praw podmiotowych, w związku z czym, zobowiązują państwo do realizacji roszczeń z nich wynikających. Prawa człowieka mają charakter podstawowy i powszechny, co nie oznacza jednak, że są absolutne. Ponadto, uniwersalne, a zarazem indywidualne, niezbywalne, równe, konieczne i zawsze wynikają z przysługującej każdemu człowiekowi godności osobowej 3. W tworzeniu praw pacjent istotną rolę odegrała Światowa Organizacja Zdrowia i Światowe Stowarzyszenie Medyczne (World Medical Association), które uchwaliło deklaracje dotyczące ochrony zdrowia, między innymi Międzynarodowy Kodeks Etyki Medycznej w 1949 roku, który określa obowiązki lekarza wobec chorych, Deklarację Lizbońską o prawach pacjenta w 1981 roku, Deklarację Wenecką o prawach pacjentów w stanach terminalnych w 1983 roku oraz Deklarację Helsińską w 1964 roku dotyczącą eksperymentów medycznych na ludziach 4. Europejska Konwencja Biomedyczna jest jednym z najważniejszych osiągnięć w próbie harmonizacji prawa medycznego w Europie. Polska podpisała Konwencję w 2005 roku, jednak nadal nie została on ratyfikowana. Podobnie do Polski, sygnatariuszami Konwencji bez ratyfikacji są: Francja, Finlandia, Holandia, Włochy, Szwajcaria czy Szwecja, Austria, Irlandia, Niemcy i Wielka Brytania, odmówiły one podpisania Konwencji. Powyższe pokazuje, iż regulacjami prawa medycznego i ochrony praw pacjenta w głównej mierze zajmuje się prawo wewnętrzne poszczególnych państw Europy 5. 6 listopada 2008 roku została uchwalona w Polsce ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta 6, która przejmuje wiele istotnych regulacji z poprzednich aktów prawnych, między innymi z ustawy o zakładach opieki zdrowotnej. Zakres ustawy obejmuje następujące prawa pacjenta: do świadczeń zdrowotnych, informacji, dostępu do dokumentacji medycznej, wyrażania zgody na udzielanie świadczeń zdrowotnych, poszanowania godności i intymności, zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii lub orzeczenia lekarza, opieki duszpasterskiej. 3 Ibidem. 4 M. Śliwka, Prawa pacjenta w prawie polskim na tle prawoporównawczym, Dom Organizatora, Toruń 2010, s M. Nestorowicz, Prawo medyczne, Dom Organizatora, Toruń 2010, s Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U nr 52 poz. 417).

27 Znajomość praw pacjenta przez studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 27 Cel pracy Prawa pacjenta przez wiele lat były regulowane w Polsce jedynie przez rozporządzenia. Sytuacja ta zmieniła się 6 listopada 2008 roku, kiedy została wprowadzona ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Określono w niej postać pacjenta, szczegółowe prawa i obowiązki, a także wprowadzono instytucję Rzecznika Praw Pacjenta. Cele szczegółowe niniejszej pracy to: samoocena studentów elektroradiologii na temat znajomości praw pacjenta, opinia studentów elektroradiologii w kwestii potrzeby znajomości praw pacjenta przez elektroradiologów, znajomość praw pacjenta przez studentów elektroradiologii. Materiał i metoda Badania przeprowadzono wśród 110 studentów studiów licencjackich i magisterskich na kierunku elektroradiologia na Wydziale Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Do realizacji posłużył autorski kwestionariusz ankiety, składający się z części podstawowej, w której pytania dotyczyły: płci, wieku, roku studiów oraz miejsca zamieszkania oraz części szczegółowej, gdzie ankietowani pytani byli o zagadnienia związane z prawami pacjenta, dotyczące ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Zgromadzony materiał ankietowy został poddany analizie statystycznej. Uzyskane wyniki przedstawiono w postaci tabel i rycin z uwzględnieniem udziału procentowego i liczbowego badanej grupy. Wyniki Znaczną część respondentów stanowiły kobiety (71,82%), tylko co czwarty badany był mężczyzną (28,18%), a przeważająca grupa ankietowanych była w wieku lat (80%), <20 (18,18%), (0,91%) i (0,91%). W badanej grupie 20% stanowili studenci pierwszego roku studiów stacjonarnych pierwszego stopnia,

28 28 Izabela Hładuńska, Leszek Boćkowski, Marcin Hładuński, Emilia Sarnacka 19,09% drugiego roku studiów stacjonarnych pierwszego stopnia, 19,09% trzeciego roku studiów stacjonarnych pierwszego stopnia, 12,73% pierwszego roku studiów stacjonarnych drugiego stopnia, 14,55% drugiego roku studiów stacjonarnych drugiego stopnia oraz 14,55% drugiego roku studiów niestacjonarnych drugiego stopnia. Przeważająca grupa badanych zamieszkiwała miasta (81,82%), natomiast mieszkańców wsi było jedynie 18,18%. W odpowiedzi na pytanie o znajomość praw pacjenta 45,45% ankietowanych uznało, że posiada wiedzę na powyższy temat. Co czwarty respondent przyznał, że ich nie zna (ryc. 1.). Wśród kobiet 46,84% z nich uznało, że zna prawa pacjenta, natomiast jedynie 17,72% twierdziło, że nie posiada wiedzy na ten temat. Ponad połowa (57,14%) studentów I roku studiów uzupełniających magisterskich stacjonarnych twierdziła, że posiada adekwatną wiedzę na ten temat. Najsłabiej swoją wiedzę o prawach pacjenta ocenili studenci II roku studiów uzupełniających magisterskich stacjonarnych (12,5%) jak i niestacjonarnych (12,5%). Ryc. 1. Samoocena ankietowanych w przedmiocie posiadania wiedzy z zakresu praw pacjenta Samoocena posiadania wiedzy nt. praw pacjenta Nie wiem 30,91% Nie 23,64% Tak 45,45%

29 Znajomość praw pacjenta przez studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 29 W odpowiedzi na pytanie o definicję pacjenta, 60% respondentów zaznaczyło prawidłową odpowiedź, twierdząc, iż jest to każda osoba zwracającą się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystająca ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych lub osobę wykonującą zawód medyczny (ryc. 2.). Ryc. 2. Definicja praw pacjenta wg respondentów Definicja praw pacjenta 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Każda osoba odbierająca świadczenia medyczne. 2. Każda osoba chora odprowadzająca składki zdrowotne. 3. Każda osoba chora lub zdrowa, ubezpieczona. 4. Osoba zwracająca się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystająca ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych lub osobę wykonującą zawód medyczny. 5. Nie wiem. Ponad 60% respondentów, wiedziała, że nieudzielenie przez lekarza informacji o alternatywnych metodach leczenia jest naruszeniem prawa pacjenta. Poprawnie odpowiedź zaznaczyło 64,56% kobiet. Najwięcej prawidłowych odpowiedzi (70%)

30 30 Izabela Hładuńska, Leszek Boćkowski, Marcin Hładuński, Emilia Sarnacka udzielili studenci II roku studiów uzupełniających magisterskich niestacjonarnych (ryc. 3.). Ryc. 3. Nieudzielenie przez lekarza informacji o alternatywnych metodach leczenia jako naruszenie praw pacjenta zdaniem respondentów Nieudzielenie przez lekarza informacji o alternatywnych metodach leczenia jako naruszenie praw pacjenta wg ankietowanych 80,00% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% Tak Nie Nie wiem Ponad 80% badanych znała prawidłową odpowiedź na pytanie związane z możliwością wykonania operacji przez lekarza bez zgody pacjenta (ryc. 4.). Znaczna większość kobiet (82,28%) wiedziała, że lekarz może wykonać zabieg operacyjny bez zgody pacjenta w przypadku zagrożenia życia lub zdrowia. Największy odsetek poprawnych odpowiedzi (95,24%) zaznaczyli studenci III roku studiów licencjackich stacjonarnych. Na pytanie o obciążenie pacjenta kosztami dodatkowej opieki medycznej, nieprawidłowej odpowiedzi udzieliła większość respondentów (46,36%). Niewłaściwą odpowiedź zaznaczyło 48,39% mężczyzn i 45,57% kobiet. Najwięcej prawidłowych wskazań zauważono wśród studentów I roku studiów uzupełniających magisterskich stacjonarnych. Najmniej prawidłowych odpowiedzi (38,10%) udzielili studenci II roku studiów licencjackich stacjonarnych (ryc. 5.).

31 Znajomość praw pacjenta przez studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 31 Ryc. 4. Opinia studentów w przedmiocie możliwości wykonania zabiegu operacyjnego bez zgody pacjenta Możliwość wykonywania zabiegu operacyjnego bez zgody pacjenta 100,00% 80,00% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% Tak, zawsze Tak, w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia Nie, w każdej sytuacji Nie wiem Ryc. 5. Opinia studentów o możliwość obciążenia pacjenta przez lekarza dodatkowymi kosztami opieki pielęgnacyjnej Możliwość skorzystania przez z pacjenta z dodatkowej płatnej opieki pielęgnacyjnej 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Tak Nie Nie wiem

32 32 Izabela Hładuńska, Leszek Boćkowski, Marcin Hładuński, Emilia Sarnacka Większość badanych (61,82%) odpowiedziała prawidłowo na pytanie związane ze sprawowaniem opieki nad rzeczami wartościowymi pacjenta. Ponad 60% kobiet i mężczyzn, odpowiedziało poprawnie wskazując podmiot leczniczy, jako podmiot opiekujący się rzeczami wartościowymi pacjenta. Podobnej odpowiedzi udzieliło 93,75% studentów II roku studiów uzupełniających magisterskich stacjonarnych (ryc. 6.). Najwięcej osób (37,27%) nie znało odpowiedzi na pytanie o termin składania sprzeciwu wobec opinii lekarskiej (ryc. 7.). Prawidłowej odpowiedzi udzieliło jedynie 26,36% respondentów, twierdząc, iż jest to czas 30 dni. Prawie 30% mężczyzn zaznaczyło prawidłową odpowiedź, jednak 32,36% nie znało odpowiedzi na pytanie. Najwięcej właściwych odpowiedzi wskazali studenci II roku studiów uzupełniających magisterskich stacjonarnych, a najmniej 18,18% studenci I roku studiów licencjackich stacjonarnych. Ryc. 6. Wiedza ankietowanych nt. podmiotu sprawującego pieczę nad rzeczami wartościowymi Podmiot odpowiadający za rzeczy wartościowe pacjenta 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Pacjent Rodzina Pacjenta Podmiot leczniczy Nie wiem

33 Znajomość praw pacjenta przez studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 33 Ryc. 7. Termin składania sprzeciwu wobec opinii lekarza wg respondentów Termin na złożenie sprzeciwu wobec opinii lekarza 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% 7 dni 14 dni 30 dni Nie wiem 40% badanych nie znało odpowiedzi na pytanie o prawa zbiorowe pacjentów, twierdząc iż jest to suma praw indywidualnych (ryc. 8.). Prawidłowej odpowiedzi udzieliło 33,64% ankietowanych, czyli prawa dla nieograniczonej liczby osób. Więcej mężczyzn (41,94%) udzieliło poprawnej odpowiedzi, w porównaniu do kobiet. Najwięcej właściwych wskazań (42,86%) podali studenci II roku studiów licencjackich stacjonarnych. Ryc. 8. Definicja zbiorowych praw pacjentów w opinii badanych Definicja zbiorowych praw pacjentów 40,00% 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% Suma przaw indywidualnych Prawa dla nieograniczonej liczby osób Nie wiem

34 34 Izabela Hładuńska, Leszek Boćkowski, Marcin Hładuński, Emilia Sarnacka Ponad połowa (59,39%) ankietowanych znała prawidłowe odpowiedzi na pytania związane z prawami pacjenta (ryc. 9.). Największą trudność sprawiły badanym pytania o obciążenie pacjenta kosztami dodatkowej opieki pielęgnacyjnej (26,36% prawidłowych odpowiedzi), a także o termin składania sprzeciwu wobec opinii lub orzeczenia lekarza (26,36% poprawnych odpowiedzi). Ryc. 9. Podsumowanie poprawności odpowiedzi ankietowanych Podsumowanie poprawności odpowiedzi Fałszywe 41% Prawidłowe 59% Omówienie wyników i dyskusja Poszukując w zasobach Biblioteki Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku oraz na stronach internetowych zawierających publikacje medyczne nie znaleziono badań o podobnej tematyce. Analizując powyższe, zastanawiający jest sens wykonania powyższego badania. Wydawać mogłoby się, że prawa pacjenta są ogólnie znanym pojęciem, czy jednak studenci kierunku medycznego nie powinni posiadać adekwatnej wiedzy na ten temat? Zadawalający jest fakt, iż większość respondentów udzieliła prawidłowych odpowiedzi na pytania dotyczące praw pacjentów. Przeważająca grupa studentów znała prawidłową definicję pacjenta (88,18%), wiedzieli również, że ani lekarz ani

35 Znajomość praw pacjenta przez studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 35 pielęgniarka nie mogą udzielić informacji na temat pacjenta osobie nieupoważnionej przez niego (80%). Ankietowani posiadali także wiedzę o tym, iż lekarz może wykonać zabieg operacyjny bez zgody pacjenta w przypadku zagrożenia życia lub zdrowia (80,91%), jak również o tym, że w przypadku wystąpienia zagrożenia epidemiologicznego, można odmówić pacjentowi obecności osoby bliskiej podczas badania (84,55%). Jednak pojawiły się pytania, które sprawiły trudność i uzyskały mniejszy poziom poprawności odpowiedzi. Respondenci nie wiedzieli, kto ponosi koszty dodatkowej opieki pielęgnacyjnej (26,36% poprawnych odpowiedzi), jak również, jaki jest nieprzekraczalny termin składania sprzeciwu wobec opinii lub orzeczenia lekarza (26,36% poprawnych odpowiedzi). Trudność sprawiła również odpowiedź na pytanie o zbiorowe prawa pacjentów, ankietowani uważali, że jest to suma praw indywidualnych (40%), a także pytanie o ponoszenie przez pacjenta kosztów kserokopii dokumentacji medycznej, 41,82% badanych odpowiedziało prawidłowo. Odpowiedzi na pozostałe pytania oscylowały w granicach 50% poprawnych odpowiedzi. A. Atras 7 przeprowadził badania na grupie 708 pacjentów z różnych placówek służby zdrowia, pytając o znajomość rozwiązań prawnych dotyczących świadczeń zdrowotnych. Wśród badanych przeważającą grupę stanowiły kobiety (56,6%) i osoby mieszkające w mieście (75%). Ponad połowa (53%) posiadała wykształcenie średnie i znaczna większość pozostawała w związku małżeńskim (71%). Z badań wynikało, że znaczna część pacjentów słyszała o prawach pacjenta, najczęściej z mediów, jednak nie rozumieją lub nie znają tych przepisów. Nieznaczna liczba badanych (20%) uznała swoją wiedzę za dobrą. Określenie świadomej zgody pacjenta wywołało znaczne różnice wśród respondentów, jedynie co czwarty badany uznawał ją, jako jednaką z otrzymaniem i zrozumieniem informacji od lekarza 8. 7 A. Atras A, K. Marczewski, Znaczenie świadomej zgody pacjenta na działania medyczne, Zdrowie Publiczne 2004, 114(3), s Ibidem.

36 36 Izabela Hładuńska, Leszek Boćkowski, Marcin Hładuński, Emilia Sarnacka W opisywanych badaniach, na uwagę zasługuje fakt, iż 46,84% kobiet i 41,94% mężczyzn stwierdziło, że zna prawa pacjenta, jednak poziom udzielenie poprawnych odpowiedzi wynosił 60,62% wśród kobiet i 56,27% wśród mężczyzn. Warto zauważyć, iż tylko 20% pacjentów w badaniu Atrasa uznało swoją wiedzę za dobrą, co świadczy o niskim poziomie edukacji pacjentów o prawach im przysługujących. K. Wroński przeprowadził badania na grupie 63 pacjentów leczonych w Klinice Chirurgii Onkologicznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Większość badanych (62%) określiła, że słyszała o prawach pacjenta, jednak nie znali szczegółów owych przepisów. Znaczna część badanych (79%) czerpała wiedzę na temat praw pacjenta z mediów. Według ponad połowy (56%) respondentów najczęściej łamanym prawem pacjenta jest brak poszanowania godności i intymności w trakcie udzielania świadczenia 9. W porównaniu z badanymi Wrońskiego, podobna liczba studentów zadeklarowała znajomość prac pacjenta (45,45%), natomiast wykazali się dużo większą wiedzą na temat owych praw (59,39% poprawnych odpowiedzi). Iwanowicz-Palus 10 objęła badaniem pracowników służby zdrowia i pacjentów 49 oddziałów w 13 zakładach opieki zdrowotnej w województwie lubelskim. Grupę badanych stanowiło 1132 pracowników zakładów opieki zdrowotnej i 2495 pacjentów. Z badań wynika, że 100% pielęgniarek i położnych, 97,2% lekarzy i jedynie 63,7% pacjentów słyszało o przepisach dotyczących praw pacjentów. Znajomość owych praw zadeklarowało już znacznie mniej osób 34,8% lekarzy, 26,5% pielęgniarek, 24,5% położnych i 30,6% pacjentów. Wśród pacjentów na znajomość praw wpływ miała płeć, wykształcenie, a także miejsce hospitalizacji. Spośród pracowników zakładów medycznych zależność znajomości praw pacjenta wynika z wieku, stażu pracy, zajmowanego stanowiska i stopnia specjalizacji. Najlepiej znanym prawem wśród pacjentów było prawo do bezpłatnego leczenia i opieki, a także prawo do wypisania ze szpitala na własne żądanie. Lekarze najlepiej poinformowani byli o prawach do wyrażania świadomej zgody, informacji oraz 9 K. Wroński, Znajomość praw pacjenta praz osoby chore leczone w Klinice Chirurgii Onkologicznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Onkol. Pol. 2007, 10, 2, s G. Iwanowicz-Palus, Znajomość praw pacjenta, Zdrowie Publiczne 2002, 112(3), s

37 Znajomość praw pacjenta przez studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 37 intymności i poszanowania godności. Jedynie pielęgniarki i położne wymieniały prawo do odmowy uczestniczenia w eksperymentach medycznych i pokazach w celach dydaktycznych 11. Zastanawiający jest fakt, iż deklarację znajomości praw pacjenta złożyło mniej nie połowa pracowników opieki zdrowotnej. Elektroradiolodzy stanowią jeden ze szczebli pracowników medycznych. Badania ukazały, iż prawie 60% studentów, zna prawa pacjenta, ponadto płeć i miejsce zamieszkania nie miało wpływu na wyniki. Różnica okazała się w odpowiedziach studentów różnych lat studiów. Najwięcej poprawnych odpowiedzi udzielili studenci drugiego stopnia (ponad połowa poprawnych odpowiedzi). Ma to związek z programem studiów, gdyż prawa pacjenta nauczane są dopiero na pierwszym roku studiów drugiego stopnia. Należy się zastanowić, czy wiedza taka nie powinna być przekazywana studentom licencjatu, ponieważ po otrzymaniu dyplomu licencjata osoby te mają pełną zdolność do wykonywania pracy w zawodzie medycznym. E. Grochans 12 przeprowadziła badania wśród 366 pielęgniarek pracujących w szpitalach wybranych miast w Polsce. Średnia długość stażu pracy wynosiła 14 lat, a wiek 36 lat. Największą grupę stanowiły pielęgniarki z wykształceniem średnim 45,2%. Największą znajomością aktów prawnych wykazały się pielęgniarki z wyższym zawodowym wykształceniem. Odwołując się do badań Jara autorka pokazała, że 33% ankietowanych jedynie czasami przestrzega prawa dotyczącego zachowania tajemnicy zawodowej, czyli jednego z głównych praw pacjenta. Studenci, odnosząc się do prawa zachowania tajemnicy zawodowej, uznali, iż rodzina ma prawo ubiegać się od lekarza lub szpitala o udzielenie informacji na temat leczenia i rokowania pacjenta bez jego zgody pisemnej. Oczywiście, nie jest to dozwolone, aby lekarz udzieli takiej informacji, jednak studenci odpowiadając błędnie (53,64% niepoprawnych odpowiedzi), pośrednio wyrazili na to zgodę. 11 Ibidem. 12 E. Grochans, T. Głowacka M. Szkup-Jabłońska, A. Markowska, M. Kuczyńska, A. Jurczak, D. Prociak, L. Zaremba-Pechmann, I. Rotter, B. Karakiewicz, Wpływ poziomu wykształcenia pielęgniarek na znajomość wybranych aktów prawnych wykorzystywanych w pielęgniarstwie, Problemy Pielęgniarstwa 2011, Nr 19(4), s

38 38 Izabela Hładuńska, Leszek Boćkowski, Marcin Hładuński, Emilia Sarnacka Badania CBOS z 2001 roku wykazały, że ponad połowa dorosłych Polaków (54%) słyszała o prawach pacjenta, jednak nie zna dokładnych przepisów. Okazało się także, że 76% Polaków nie zauważyło wywieszonego spisu praw pacjentów w gabinetach, przychodniach lub szpitalach, a spośród osób, które je zauważyły, jedynie 51% dostrzegło również spis obowiązków pacjenta 13. W innych badaniach CBOS z 2001 roku 14 Polacy zapytani zostali o zakres udzielanych informacji przez lekarzy, pielęgniarki i położne. Z badań wynika, iż 90% pacjentów jest zawsze lub zazwyczaj zadowolona z otrzymanych wyjaśnień, a w przypadku, gdy informacje nie były wystarczająco zrozumiałe 47% badanych prosi o dodatkowe wyjaśnienia. Oprócz tego, jedynie co piąty (18%) Polak nigdy lub prawie nigdy nie był pytany o zgodę na interwencję medyczną, a 38% uznało, że nie było takiej potrzeby. Odnosząc się do pierwszych badań CBOS można zauważyć, że większa część Polaków (54%) niż studentów elektroradiologii (45,45%) deklaruje wiedzą na temat praw pacjenta. Wyrażając opinię na temat wykonania zabiegu medycznego bez zgody pacjenta, większość studentów (80,91%) uznała, że jest taka możliwość, w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia - udzielając w ten sposób poprawnej odpowiedzi. Zastanawiające jest, iż 38% Polaków nie zdaje sobie sprawy z tego, iż niepytanie go o zgodę na jakąkolwiek interwencję medyczną jest naruszeniem jego praw. E. Rozwadowska badając znajomość ustawy o zawodzie pielęgniarki i położnej przez pielęgniarki i położne oraz studentów pielęgniarstwa i położnictwa objęła grupę 27 czynnych zawodowo położnych, 74 pielęgniarek studiów drugiego stopnia, a także 129 studentów licencjatu pielęgniarstwa i 43 studentek położnictwa na licencjacie. W badaniu pytano o znajomość 10 stwierdzeń odnoszących się do ustawy o zawodzie pielęgniarki i położnej. Zadawalający okazał się fakt, iż ponad 70% stanowiły poprawne odpowiedzi, jednak najmniej udzielili studenci położnictwa Ibidem. 15 E. Rozwadowska, E. Krajewska-Kułak, E. Kropiwnicka, A. Lankau, J. Lewko, K. Kowalczuk, A. Baranowska, M. Chilicka, K. Van Damme-Ostapowicz, H. Tołoczko, A. Wiśniewska, M. Trypuć, K.

39 Znajomość praw pacjenta przez studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 39 Przykro stwierdzić, iż studenci elektroradiologii udzielili dużo mniej poprawnych odpowiedzi (59,39%) odnoszących się do znajomości ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Najwięcej prawidłowych odpowiedzi udzielili studenci drugiego roku studiów magisterskich niestacjonarnych (66,32%), co wiąże się z czynnym wykonywaniem zawodu przez większość studentów. Wnioski Przeprowadzone badania umożliwiły wyciągnięcie następujących wniosków: 1. Prawie połowa studentów elektroradiologii uznała, że posiada wiedzę na temat praw pacjenta. 2. Badana populacja dostrzegała potrzebę znajomości praw pacjenta przez elektroradiologów. 3. Respondenci dysponowali umiarkowaną wiedzą na temat praw pacjenta. Piśmiennictwo [1] Atras A, Marczewski K., Znaczenie świadomej zgody pacjenta na działania medyczne, Zdrowie Publiczne 2004, 114(3). [2] Grochans E., Głowacka T., Szkup-Jabłońska M., Markowska A., Kuczyńska M., Jurczak A., Prociak D., Zaremba-Pechmann L., Rotter I., Karakiewicz B., Wpływ poziomu wykształcenia pielęgniarek na znajomość wybranych aktów prawnych wykorzystywanych w pielęgniarstwie, Problemy Pielęgniarstwa 2011, Nr 19(4). [3] [4] Iwanowicz-Palus G., Znajomość praw pacjenta, Zdrowie Publiczne 2002, 112(3). [5] Karkowska D., Prawa pacjenta, Wolters Kluwer Polska, Warszawa [6] Nestorowicz M., Prawo medyczne, Dom Organizatora, Toruń [7] Śliwka M., Prawa pacjenta w prawie polskim na tle prawoporównawczym, Dom Organizatora, Toruń [8] Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U nr 52 poz. 417). Kaniewska, Ocena znajomości ustawy o zawodzie pielęgniarki i położnej praz studentów pielęgniarstwa i położnictwa oraz pielęgniarki i położne, Problemy Pielęgniarstwa 2010, tom 18, zeszyt nr 4, s

40 40 Izabela Hładuńska, Leszek Boćkowski, Marcin Hładuński, Emilia Sarnacka [9] Wroński K., Znajomość praw pacjenta praz osoby chore leczone w Klinice Chirurgii Onkologicznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Onkol. Pol. 2007, 10, 2. Streszczenie Słowa kluczowe: prawa pacjenta, prawo medyczne, Rzecznik Praw Pacjenta Prawa Pacjenta zostały uregulowane w Polsce w 2008 roku ustawą o Prawach Pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Celem pracy było określenie poziomu wiedzy studentów elektroradiologii na temat praw pacjenta. Badaniem objęło 110 studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku na Wydziale Nauk o Zdrowiu. Analiza uzyskanych wyników pokazała, że studenci posiadają podstawową wiedzę na temat praw pacjenta. Knowledge of patient's rights by the students of the Medical University of Bialystok Summary Key words: patient s rights, medical law, the Patient s Ombudsman In Poland the patient s rights were regulated in 2008 by the Patient s Rights and Patient s Ombudsman Law. The aim of the thesis was to establish the level of knowledge of patient s rights by the students of Electroradiology. The research was carried out among 110 students of the Medical University of Bialystok at the Faculty of Health Sciences. The analysis of the results has shown that the students have a basic knowledge of the patient s rights.

41 MEDYCZNE ZESZYTY NAUKOWE U c z e l n i W a r s z a w s k i e j i m. M a r i i S k ł o d o w s k i e j - C u r i e 1 / 2014 Przemysław Żuratyński Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie, Katedra Medycyny Ratunkowej i Katastrof Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Daniel Ślęzak Katedra Medycyny Ratunkowej i Katastrof Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Zakład Anestezjologii Doświadczalnej, Katedra Anestezjologii i Intensywnej Terapii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kodeks etyki zawodowej ratownika medycznego W dniach października 2013 roku w Krakowie, podczas I Ogólnopolskiego Kongresu Ratowników Medycznych został przedstawiony i przyjęty Kodeks Etyki Zawodowej Ratownika Medycznego 1. Całość została przygotowana przez Zarząd Społecznego Komitetu Ratowników Medycznych, oczywiście przy ogromnym wsparciu bioetyka, prawnika, ratownika medycznego oraz osób odpowiedzialnych za przestrzeganie Kodeksu Etyki Zawodowej Lekarza oraz Kodeksu Etyki Zawodowej Pielęgniarki i Położnej. Spis osobowy został przedstawiony na końcu Kodeksu 2. Jest to już drugie podejście do sprawy Kodeksu. W 2011 roku Polska Rada Ratowników Medycznych dokonała pierwszych prób spisania zasad etyki zawodowej ratownika medycznego wraz z przyrzeczeniem zawodowym składanym po uzyskaniu tytułu ratownika medycznego. Dokument o nazwie Kodeks Etyki Zawodowej Ratownika Medycznego Rzeczypospolitej Polskiej nie doczekał się ostatecznego usankcjonowania, pomimo złożenia projektu do Ministerstwa Zdrowia. Przyjęty Kodeks K. Gochna, I Ogólnopolski Kongres Ratowników Medycznych, Na Ratunek, 5, 2013, s. 62.

42 42 Przemysław Żuratyński, Daniel Ślęzak Etyki Zawodowej Ratownika Medycznego z 2013 (zał. 1.) roku jest wstępem rozważań nad prawem wykonywania zawodu ratownika medycznego, ustawą o zawodzie ratownika medycznego oraz samorządzie ratowników medycznych. Ratownik medyczny jest stosunkowo młodym zawodem z grupy profesji medycznych. Ugruntowany prawnie na kanwie ustawy z 8 września 2006 roku o Państwowym Ratownictwie Medycznym 3. Zgodnie z tym dokumentem określone są miejsca pracy oraz zakres zadań, które ratownik medyczny może wykonywać. Miejscami potencjalnej pracy są zespoły ratownictwa medycznego (ZRM) oraz szpitalne oddziały ratunkowe (SOR). Dodatkowo ratownik medyczny może prowadzić edukację z zakresu pierwszej pomocy i kwalifikowanej pierwszej pomocy, a więc pracować w centrach szkoleniowych, placówkach oświatowych oraz szkołach wyższych. Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym określa dokładnie, że do zadań ratownika medycznego należy: zabezpieczenie osób znajdujących się na miejscu zdarzenia oraz podejmowanie działań zapobiegających zwiększeniu liczby ofiar i degradacji środowiska; dokonywanie oceny stanu zdrowia osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego i podejmowanie medycznych czynności ratunkowych; transportowanie osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego; komunikowanie się z osobą w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego i udzielanie jej wsparcia psychicznego w sytuacji powodującej stan nagłego zagrożenia zdrowotnego; organizowanie i prowadzenie zajęć z zakresu pierwszej pomocy, kwalifikowanej pierwszej pomocy oraz medycznych czynności ratunkowych 4, 5. Minister Zdrowia wydał rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu medycznych czynności ratunkowych, które mogą być podejmowane przez ratownika 3 Ustawa z 8 września 2006 roku o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U ). 4 R. Hartmann-Sobczyńska, D. Ślęzak, P. Żuratyński, Zasady transportu pacjenta z obrażeniami wielonarządowymi. Kompendium wiedzy dla studentów kierunku ratownictwo medyczne, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Staszica w Pile, Piła S. Paździoch, P. Guła, Ustawa o państwowym ratownictwie medycznym. Komentarz, S. Paździoch, P. Guła (red.), Warszawa 2008.

43 Kodeks etyki zawodowej ratownika medycznego 43 medycznego, w tym pod nadzorem lekarza systemu 6, 7. Rozporządzenie to jest bardzo ważnym, a wręcz integralnym elementem ustawy. Szczegółowo definiuje medyczne czynności ratunkowe, czyli świadczenia opieki zdrowotnej w rozumieniu przepisów o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, udzielane przez jednostkę systemu, w warunkach pozaszpitalnych, w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego 8, które ratownik medyczny może wykonać samodzielnie oraz tylko pod nadzorem lekarza. Wyszczególnione są również leki, które ratownik medyczny może podać samodzielnie, w przypadku nagłego zagrożenia zdrowotnego u swojego pacjenta. Pomimo tak ogromnego zakresu zadań i odpowiedzialności zawód ratownika medycznego nie jest włączony do grupy zawodów, które posiadają prawo wykonywania zawodu. O ten przywilej walczą bezustannie organizacje, stowarzyszenia oraz rady skupiające ratowników medycznych oraz pracowników pogotowia ratunkowego. Co jakiś czas składane są propozycje do nowelizacji ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym, ale jak na razie, czyli od 2007 roku bezskutecznie. Dokumenty przesuwane są z resortu do resortu, analizowane i w konsekwencji przepadają. Dlaczego tak się dzieje? Może to chodzi o brak silnego lobby ratowniczego. Może chodzi o obawy innych pracowników, tj. lekarzy czy pielęgniarek. Ile ludzi, tyle teorii. A i tak wiadomo, że chodzi o bezpieczeństwo i dobro pacjenta. Przecież, gdyby ratownik medyczny miał przyznane prawo wykonywania zawodu, można byłoby je odebrać, w przypadku ewidentnego naruszenia procedur ogólnie przyjętych dla ratowania zdrowia i życia. Z drugiej strony potrzebny jest samorząd ratowników medycznych, który odpowiadałby za ewidencjonowanie ratowników medycznych oraz rozliczanie z zadań wynikających z Ustawy i Rozporządzenia. Oczywistym jest na tym etapie powołanie odpowiednich norm i zasad etycznych, 6 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 29 grudnia 2006 r. w sprawie szczegółowego zakresu medycznych czynności ratunkowych, które mogą być podejmowane przez ratownika medycznego (Dz.U nr 4 poz. 33). 7 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 14 stycznia 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu medycznych czynności ratunkowych, które mogą być podejmowane przez ratownika medycznego (Dz. U ). 8 Ustawa z 8 września 2006 roku o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U ).

44 44 Przemysław Żuratyński, Daniel Ślęzak których ratownik medyczny musiałby przestrzegać, a pracę wykonywać zgodnie z nimi. Zarząd Społecznego Komitetu Ratowników Medycznych dobrze zainicjował powołanie Kodeksu Etyki Zawodowej Ratownika Medycznego. W trzech częściach i 33. artykułach zawarte są najważniejsze informacje dotyczące etycznych zachowań ratownika medycznego. Kodeks został powołany w trosce o poszanowanie godności osoby ludzkiej, życia i zdrowia, uniwersalnych zasad etycznych, praw pacjenta oraz godności wykonywania zawodu ratownika medycznego, niezależnie od struktur, granic, form wykonywania zawodu 9. Pierwsza część Kodeksu odnosi się do pracy ratownika medycznego w relacji z pacjentem w sytuacjach zagrożenia życia i zdrowia. Artykuł 1. mówi, iż ratownik medyczny ma obowiązek podejmowania medycznych czynności ratunkowych ( ) wobec każdej osoby znajdującej się w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia, bez względu na jej wiek, rasę, wyznanie religijne, narodowość, poglądy, stan majątkowy i inne różnice 10, oczywiście zgodnie z najnowszą wiedzą naukową oraz najwyższą starannością zawodową 11. Jest to niezaprzeczalny punkt, który powinien przyświecać każdemu ratownikowi medycznemu. Dalsze artykuły części pierwszej Kodeksu mówią o przestrzeganiu praw człowieka, praw pacjenta, tajemnicy zawodowej. Przypominają o konieczności poinformowania pacjenta o stanie jego zdrowia i uzyskaniu zgody na świadczenie medyczne. Ważnym zapisem jest art. 6., który zawiera informację dotyczącą niepodjęcia lub odstąpienia od medycznych czynności ratunkowych: Ratownik medyczny może nie podjąć lub odstąpić od medycznych czynności ratunkowych w zgodzie ze świadomą wolą pacjenta lub w oparciu o wskazania wiedzy naukowej, pozostając jednak w zgodzie z zasadami prawa oraz etyki 12. Bardzo często ratownik medyczny, który jeździ w podstawowym zespole ratownictwa medycznego ima się z trudnością decyzji dotyczącej niepodjęcia lub przerwania świadczeń medycznych. Kodeks nie wyczerpuje tematu z tym związanego, tylko stara się poinformować ratownika medycznego, że powinien kierować się wolą pacjenta lub wiedzą Ibidem. 11 Ibidem. 12 Ibidem.

45 Kodeks etyki zawodowej ratownika medycznego 45 naukową. Kolejny artykuł (art. 9) zwraca uwagę na udzielanie medycznych czynności ratunkowych kobiecie w ciąży, gdzie ratownik medyczny powinien pamiętać, że ratuje życie kobiecie i jej dziecku. Część druga zawiera artykuły dotyczące pracy ratownika medycznego. Mowa jest o ciągłym zdobywaniu wiedzy i doskonaleniu umiejętności praktycznych, o odpowiedzialności zawodowej, o stosowaniu tylko sprawdzonych naukowo metod postępowania, o możliwości udziału w badaniach i eksperymentach naukowych, ale tylko zgodnych z normami etyki. Dodatkowo zawarto zapis dotyczący niemożności żądania od pacjenta lub jego najbliższych wynagrodzenia za udzielone lub udzielane medyczne czynności ratunkowe. Tyczy się to form pieniężnych oraz materialnych, rzeczowych. Ratownik medyczny wynagradzany jest za swoją pracę zgodnie z podpisaną przez siebie umową z pracodawcą. W części drugiej Kodeksu znalazła się powinność do propagowania nauki zasad udzielania pierwszej pomocy. Wypełnia to postanowienia ustawy, dając również dodatkowo miejsce pracy ratownika medycznego. Część trzecia Kodeksu zawiera postanowienia końcowe m. in. podstawy do bycia funkcjonariuszem publicznym, któremu należy się poszanowanie godności, nietykalność cielesna oraz godne wynagrodzenie. Ratownik medyczny zobligowany jest również do szanowania i dbania o pozytywny wizerunek zawodu, który wykonuje. Dobrze, że taki zapis został zawarty, gdyż wielokrotnie słychać głosy o braku szacunku i zaufania do ratowników medycznych. Tak niestety odbierany jest w społeczeństwie. Wynika to z wielu afer z udziałem pracowników zespołów ratownictwa medycznego, które zostały nagłośnione przez mass media. Często praca ratownika medycznego wykonywana jest w trudnych warunkach, dość często również z nieodpowiednim, niebezpiecznym sprzętem. Dlatego należy dążyć, aby zapewnione były, pod względem jakości i bezpieczeństwa, warunki pracy niestwarzające zagrożenia dla ratownika medycznego oraz jego pacjenta. Jest to bardzo ważne dla sprawnego prowadzenia medycznych czynności ratunkowych oraz przeciwdziałania wypadkom w pracy. Każdy ratownik medyczny powinien pomagać swoim współpracownikom, w szczególności mniej doświadczonym. Wynika to z ogólnych norm przyjętych w każdym zawodzie. Bardziej doświadczony pracownik pomaga nowemu pracownikowi. Z obserwacji wynika, iż młody ratownik medyczny jest zawsze wykorzystywany do

46 46 Przemysław Żuratyński, Daniel Ślęzak tzw. brudnej i ciężkiej roboty, tj. umycie bezdomnego, dźwiganie ciężkiego sprzętu lub pacjenta, wykonywanie procedur medycznych osobie, np. z HIV czy WZW typu C. Te przejawy stanowią niekoleżeńskość oraz brak poszanowania dla współpracownika. Końcowe zapisy Kodeksu kierunkują powinność znajomości i respektowania zasad zawartych w Kodeksie oraz przekazywania ich przyszłym ratownikom medycznym i ratownikom medycznym już pracującym. Podsumowując przedstawiony Kodeks Etyki Zawodowej Ratownika Medycznego stwierdzamy, że jest to dobry dokument w pełni wyczerpujący powinność zawodową ratownika medycznego względem pacjenta, rodziny i najbliższych pacjenta, współpracownika, jak również piastującej funkcji. Na kilku stronach czytelnie zaakcentowano najważniejsze aspekty wykonywanej pracy. Kodeks powinien stać się integralną częścią ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym oraz przyszłych ustaw dotyczących ratowników medycznych. Dążyć należy, aby był rozpropagowany w całym środowisku ratowniczym, a także przestrzegany. W dobie informatyzacji naszego życia mamy wiele przyrządów do propagowania i przekazywania informacji. Portale medyczne, czasopisma, jak również portale społecznościowe są bardzo dobre do tego celu. Należy pamiętać założenia, iż tylko postępowanie zgodnie z etyką zawodową przyczyni się dla dobra pacjenta i jego życia. Wszelkie odstępstwa od norm powinny być napiętnowane. Piśmiennictwo [1] Gochna K., I Ogólnopolski Kongres Ratowników Medycznych, Na Ratunek, 5, [2] Hartmann-Sobczyńska R., Ślęzak D., Żuratyński P., Zasady transportu pacjenta z obrażeniami wielonarządowymi. Kompendium wiedzy dla studentów kierunku ratownictwo medyczne, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Staszica w Pile, Piła [3] Kodeks Etyki Zawodowej Ratownika Medycznego (dostęp on-line: Medycznego.pdf). [4] Paździoch S., Guła P. (et al.), Ustawa o państwowym ratownictwie medycznym. Komentarz, Warszawa 2008.

47 Kodeks etyki zawodowej ratownika medycznego 47 [5] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 29 grudnia 2006 r. w sprawie szczegółowego zakresu medycznych czynności ratunkowych, które mogą być podejmowane przez ratownika medycznego (Dz.U nr 4 poz. 33). [6] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 14 stycznia 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu medycznych czynności ratunkowych, które mogą być podejmowane przez ratownika medycznego (Dz.U ) [7] Ustawa z 8 września 2006 roku o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz.U ). Załącznik 1. Kodeks Etyki Zawodowej Ratownika Medycznego przyjęty na I Ogólnopolskim Kongresie Ratowników Medycznych Kraków października 2013 r. W trosce o poszanowanie godności osoby ludzkiej, życia i zdrowia, uniwersalnych zasad etycznych, praw pacjenta oraz godności wykonywania zawodu, ratownicy medyczni, niezależnie od struktur, granic, form wykonywania zawodu zobowiązują się do przestrzegania niniejszych norm Kodeksu Etyki Zawodowej Ratownika Medycznego. I. Ratownik medyczny w sytuacjach zagrożenia życia i zdrowia człowieka Art. 1. W zgodzie z najnowszą wiedzą naukową oraz najwyższą starannością zawodową, ratownik medyczny podejmuje medyczne czynności ratunkowe wobec każdej osoby znajdującej się w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia, bez względu na jej wiek, rasę, wyznanie religijne, narodowość, poglądy, stan majątkowy i inne różnice. Art Przy wykonywaniu medycznych czynności ratunkowych ratownik medyczny nie powinien wykraczać poza swoje umiejętności zawodowe.

48 48 Przemysław Żuratyński, Daniel Ślęzak 2. Jeżeli wymagany w danej sytuacji zakres medycznych czynności ratunkowych przewyższa umiejętności ratownika medycznego wówczas, w miarę możliwości, winien się on zwrócić o pomoc i wsparcie do bardziej doświadczonych osób. Art. 3. Ratownik medyczny okazuje każdej osobie znajdującej się w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia należny jej szacunek, przestrzegając praw człowieka oraz praw pacjenta, w tym poszanowania godności osobistej oraz intymności. Art. 4. Informacja udzielona pacjentowi przez ratownika medycznego powinna być sformułowana w sposób dla niego zrozumiały. Art. 5. Ratownik medyczny winien realizować medyczne czynności ratunkowe za zgodą pacjenta, o ile pacjent jest zdolny świadomie tą decyzję sformułować. Art. 6. Ratownik medyczny może nie podjąć lub odstąpić od medycznych czynności ratunkowych w zgodzie ze świadomą wolą pacjenta lub w oparciu o wskazania wiedzy naukowej, pozostając jednak w zgodzie z zasadami prawa oraz etyki. Art. 7. Ratownikowi medycznemu nie wolno stosować eutanazji ani pomagać nikomu w popełnieniu samobójstwa. Art. 8. W zdarzeniach mnogich i wypadkach masowych o priorytecie wykonywania medycznych czynności ratunkowych przez ratownika medycznego decyduje wyłącznie stan zdrowia poszkodowanych osób. Art. 9. Podejmując medyczne czynności ratunkowe u kobiety w ciąży ratownik medyczny równocześnie kieruje się odpowiedzialnością za zdrowie i życie dziecka przed jego urodzeniem.

49 Kodeks etyki zawodowej ratownika medycznego 49 Art. 10. Na prośbę osoby znajdującej się w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia lub jej bliskich ratownik medyczny umożliwia tej osobie kontakt z duchownym, stwarzając w miarę możliwości odpowiednie warunki do spełnienia przez niego posługi. Art. 11. Ratownik medyczny w miarę możliwości okazuje wsparcie najbliższym osoby znajdującej się w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia. Art W granicach obowiązującego prawa ratownik medyczny przestrzega tajemnicy zawodowej, w tym zachowuje w tajemnicy wszystkie wiadomości o stanie osoby znajdującej się w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia uzyskane w związku z wykonywaniem medycznych czynności ratunkowych. 2. Śmierć człowieka nie zwalnia ratownika medycznego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. 3. Informowanie rodziny lub innych osób powinno być uzgodnione z pacjentem. W przypadku pacjenta nieprzytomnego ratownik medyczny może udzielić dla jego dobra niezbędnych informacji osobie, co do której jest przekonany, że działa ona w interesie pacjenta. 4. Ratownik medyczny ma prawo do ujawnienia zauważonych faktów zagrożenia dla zdrowia, życia, zagrożenia wykluczeniem społecznym, jak również zagrożenia bezpieczeństwa publicznego odpowiednim urzędom i instytucjom. II. Wykonywanie zawodu ratownika medycznego Art. 13. Ratownik medyczny nie może uczestniczyć w akcie pozbawiania życia, asystować w torturowaniu lub stosowaniu innych form poniżającego traktowania człowieka. Nie może też wykorzystywać swej wiedzy i umiejętności dla ułatwienia stosowania jakichkolwiek form okrutnego postępowania. Art. 14. Ratownik medyczny ma obowiązek dokładnego i rzetelnego dokumentowania wykonywania medycznych czynności ratunkowych.

50 50 Przemysław Żuratyński, Daniel Ślęzak Art. 15. Prawem i obowiązkiem każdego ratownika medycznego jest stałe, systematyczne uzupełnianie i doskonalenie swojej wiedzy oraz umiejętności zawodowych. Art. 16. Ratownik medyczny ponosi osobistą odpowiedzialność za swoje działania. Art Ratownikowi medycznemu nie wolno posługiwać się metodami uznanymi przez naukę za szkodliwe, bezwartościowe lub niezweryfikowane naukowo. 2. W przypadku popełnienia przez ratownika medycznego poważnej pomyłki, błędu lub wystąpienia nieprzewidzianych powikłań w trakcie medycznych czynności ratunkowych, ratownik medyczny powinien poinformować o tym pacjenta oraz podjąć działania mające zapobiec ich następstwom. 3. Jeżeli ratownik medyczny dostrzeże błąd popełniany przez innego ratownika medycznego, który może mieć niekorzystny wpływ na stan zdrowia pacjenta, zobowiązany jest podjąć działania zmierzające do odwrócenia jego skutków. Art. 18. W czasie wykonywania medycznych czynności ratunkowych, ratownik medyczny musi zachować trzeźwość i nie podlegać działaniu jakichkolwiek środków psychoaktywnych. Art. 19. Ratownik medyczny biorący udział w badaniach na zlecenie producentów leków lub wyrobów medycznych (sprzętu i wyposażenia medycznego) musi przeciwdziałać nieobiektywnemu przedstawianiu ich wyników w publikacjach. Art. 20. Ratownik medyczny ma prawo odmówić uczestnictwa w zabiegach i eksperymentach, które są sprzeczne z uznawanymi przez niego normami etycznymi. Art. 21. Ratownik medyczny nie może żądać od pacjentów lub ich bliskich dodatkowego wynagrodzenia, ani też uzależniać wykonywania medycznych czynności ratunkowych od uzyskania korzyści materialnych.

51 Kodeks etyki zawodowej ratownika medycznego 51 Art. 22. Ratownik medyczny zobowiązany jest do działalności mającej na celu upowszechnianie zasad udzielania pierwszej pomocy. Art. 23. Ratownik medyczny szczególną troską otacza chorych lub niepełnosprawnych ratowników medycznych oraz członków ich najbliższej rodziny, a także wdowy, wdowców oraz sieroty po ratownikach medycznych. III. Zasady końcowe Art. 24. Zadania, jakie spełnia ratownik medyczny w celu ratowania ludzkiego życia, dają mu podstawę do okazywania szacunku dla jego godności osobistej, ochrony jego nietykalności cielesnej, udzielania pomocy w wykonywaniu działań zawodowych, a także żądania godnego wynagrodzenia z tytułu wykonywanych umów. Art. 25. Ratownik medyczny powinien cenić i szanować swój zawód, chronić jego godność oraz postępować tak, aby budzić szacunek i zaufanie, dbać o pozytywny wizerunek zawodu oraz powstrzymać się od jakiegokolwiek działania, które mogłoby spowodować złą opinię o zawodzie. Art. 26. Ratownik medyczny winien zabiegać o wykonywanie swego zawodu w warunkach, które zapewniają odpowiednią jakość i bezpieczeństwo wykonywania medycznych czynności ratunkowych. Art. 27. Ratownik medyczny, w stosunku do współpracowników odnosi się z szacunkiem i życzliwością, nie podważając ich zaufania, mając jednak na względzie przede wszystkim dobro pacjenta. Art. 28. Doświadczony ratownik medyczny winien służyć radą i pomocą mniej doświadczonym kolegom, zwłaszcza w trudnych przypadkach klinicznych.

52 52 Przemysław Żuratyński, Daniel Ślęzak Art. 29. Pełnieniu obowiązków kierowniczych przez ratownika medycznego powinno towarzyszyć poczucie odpowiedzialności za rozwój zawodowy i naukowy swoich współpracowników. Art. 30. Ratownik medyczny uczestniczący w zorganizowanej formie protestu nie jest zwolniony od obowiązku udzielania pomocy, o ile nieudzielenie tej pomocy może narazić pacjenta na utratę życia lub pogorszenie stanu zdrowia. Art. 31. W wypadkach nieprzewidzianych w Kodeksie Etyki Ratownika Medycznego należy kierować się zasadami wyrażonymi w uchwałach organizacji skupiających ratowników medycznych oraz dobrymi obyczajami przyjętymi przez środowisko ratowników medycznych. Art. 32. Ratownicy medyczni nauczający studentów powinni zaznajamiać ich z Kodeksem Ratownika Medycznego. Studenci ratownictwa medycznego powinni znać oraz respektować zasady zawarte w niniejszym Kodeksie. Art. 33. Ratownicy medyczni, którzy nauczają studentów lub szkolą ratowników medycznych powinni swoim postępowaniem stanowić dla nich przykład godny naśladowania. Opracowanie: Zarząd Społecznego Komitetu Ratowników Medycznych w składzie: Stefan Balawajder, Przemysław Barczentewicz, Jakub Grochowski, Andrzej Kopta, Gabriela Kołodziej, Katarzyna Mieszek, Jakub Mierzejewski, Bartłomiej Wolak, Adrian Stanisz, Bartłomiej Wojewódka, Magdalena Żurowska. Wsparcie merytoryczne: Ks. prof. dr hab. Tadeusz Biesaga bioetyk, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, dr med. Stefan Bednarz przewodniczący Komisji Etyki Lekarskiej Naczelnej Izby Lekarskiej, dr Zbigniew Zalewski bioetyk, Collegium Medicum Uniwersytetu

53 Kodeks etyki zawodowej ratownika medycznego 53 Jagiellońskiego, Marcin Mikos prawnik, Polskie Towarzystwa Prawa Medycznego, ks. Roman Pracki - duchowny ewangelicki, teolog, prezes Krakowskiego Oddziału Polskiej Rady Ekumenicznej, Andrzej Słaby ratownik medyczny, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II. W opracowaniu wykorzystano fragmenty Kodeksu Etyki Zawodowej Lekarza oraz Kodeksu Etyki Zawodowej Pielęgniarki i Położnej. Źródło: Ratownika-Medycznego.pdf Streszczenie Słowa kluczowe: ratownik medyczny, etyka, ratownictwo medyczne, kodeks Praca prezentuje założenia Kodeksu Etyki Zawodowej Ratownika Medycznego opracowane w 2013 roku. Jako najmłodsza grupa zawodowa z dziedzin medycznych ratownik medyczny nie posiada obligatoryjnego kodeksu etyki. Organizacje działające i zrzeszające przedstawicieli tej profesji wypunktowały najważniejsze aspekty wykonywania zawodu. Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym reguluje tylko założenia organizacyjne, bez narzucenia warunków etyki. Autorzy podjęli się analizy Kodeksu prezentując swoje podejście do tematu. Professional ethics of a paramedic code Summary Key words: paramedic, ethics, Emergency Medical Service, code The paper presents the Professional Ethics of a Paramedic Code which was compiled in Since the paramedics belong to the youngest professional medical group they do not have an obligatory ethical code. Paramedics organizations pointed out the most important aspects to pursue this profession. The Emergency Medical Service State Law regulates just the organizational issues without imposing any ethical principles. The authors took on an analysis of the Code by presenting their own points of view.

54

55 MEDYCZNE ZESZYTY NAUKOWE U c z e l n i W a r s z a w s k i e j i m. M a r i i S k ł o d o w s k i e j - C u r i e Maria Jakubowska-Najnigier 1 / 2014 Instytut Nauk Medycznych, Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Bogusław Najnigier Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej i Wątroby, Warszawski Uniwersytet Medyczny Czynniki warunkujące aktywność społeczną osób w wieku podeszłym Starzenie się to proces naturalny i nieunikniony. Proces starzenia się społeczeństw występuje w szczególności w każdym wysoko rozwiniętym kraju. Starzenie demograficzne jest istotnym problemem o zasięgu globalnym, dotyczy również Polski. Jak wynika z badań prognostycznych GUS w 2035 roku liczba osób w wieku podeszłym (powyżej 65. roku życia) wzrośnie z obecnych 5 milionów do około 8,3 miliona (3). Wraz ze wzrostem odsetka ludzi starszych w społeczeństwie pojawiają się istotne konsekwencje medyczne, społeczne i ekonomiczno-organizacyjne. Należą do nich: 1. problemy zdrowotne większy odsetek chorób przewlekłych, w tym układu sercowo-naczyniowego, kostno-stawowego, chorób metabolicznych (cukrzyca, otyłość, dna moczanowa), chorób nowotworowych, degeneracyjnych układu nerwowego i innych, 2. większe obciążenie finansowe młodszej pracującej populacji, 3. problemy natury opiekuńczo-pielęgnacyjnej, wymagające nakładów finansowych.

56 56 Maria Jakubowska-Najnigier, Bogusław Najnigier Starzenie demograficzne w połączeniu z problemami medyczno - ekonomicznymi to wyzwanie, które staje przed współczesnym pokoleniem (5). Sprostać mu można poprzez poprawę wskaźników zdrowotnych, w tym wydłużenie czasu aktywności zawodowej i uczestnictwa w życiu społecznym. Ludzie po 65. roku życia to główni konsumenci świadczeń opieki zdrowotnej i społecznej. Dane WHO wskazują, że w grupie osób po 75. roku życia stwierdza się 30% niepełnosprawności, wśród osób po 85. roku życia niepełnosprawność występuje już w 70% (2). Potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej i społecznej muszą opierać się na prognozach demograficznych. Osiągnięcie podeszłego wieku w dobrym zdrowiu wymaga współpracy i opieki administracji państwowej, organizacji pozarządowych, także osobiście każdego z nas. Przez całe życie każdy z nas dbać musi o zdrowie, warunki bytowe, pracę i zabezpieczenie starości. Demografia starzenia się w Polsce Polska należy do krajów europejskich tzw. starych demograficznie. Społeczeństwo stare demograficznie to takie, w którym odsetek osób powyżej 65. roku życia przekracza 8%. W 1950 roku osób powyżej 65. roku życia było 8,2%, w 2000 roku 16,4%. Odsetek osób > 65. roku życia w miastach wzrósł pięciokrotnie, na wsi trzykrotnie. Z prognoz GUS na lata wynika, że udział osób w wieku poprodukcyjnym będzie wzrastał i w roku 2035 będzie stanowił 26,7 % ogółu ludności Polski, co oznacza wzrost o 11 punktów procentowych w stosunku do 2007 roku (10). Zmiany demograficzne obserwowane w Polsce w ostatnich latach to niż demograficzny oraz wzrost liczby osób w wieku podeszłym, po 65. roku życia. W obliczu starzenia się społeczeństw europejskich, decyzją Parlamentu Europejskiego i Rady Europy Unii Europejskiej, rok 2012 został ustanowiony Europejskim Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej (2). Społeczna solidarność międzypokoleniowa z osobami w starszym wieku W maju 2012 roku Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) przeprowadziło badania dotyczące kwestii związanych z problematyką solidarności międzypokole-

57 Czynniki warunkujące aktywność społeczną osób w wieku podeszłym 57 niowej (1). Zbadano skalę i zakres niesionej pomocy osobom starszym, charakter tej pomocy. Sprawdzono również, na ile powszechne wśród Polaków jest przekonanie o starzeniu się naszego społeczeństwa. Osoby starsze były pytane o trudności, jakich doświadczają, czy otrzymują pomoc oraz kto im pomaga. Z badań CBOS wynika, że przekonanie, iż polskie społeczeństwo się starzeje nie jest wcale powszechne - wyraża je co drugi ankietowany dorosły Polak. Częściej są to osoby lepiej wykształcone, o wyższych dochodach oraz mieszkające w dużych miastach. O skali solidarności z osobami w starszym wieku świadczy fakt, że co trzeci dorosły Polak w jakiś sposób je wspiera. Najczęściej pomoc ma charakter rodzinny i wiąże się z prowadzeniem gospodarstwa domowego, dotrzymywaniem towarzystwa i pomocy w sprawach urzędowych, np. w banku, u lekarza, w urzędzie. Świadczona pomoc jest bezinteresowna, większość opiekunów chętnie ją wykonuje. Analiza wypowiedzi osób starszych potrzebujących pomocy wskazuje, że najczęściej mogą oni liczyć na pomoc najbliższej rodziny, sąsiadów i znajomych. Z instytucjonalnych form opieki korzysta bardzo niewielka grupa osób starszych. Porównanie zgłaszanych potrzeb ze skalą uzyskiwanej pomocy wskazuje, że w największym stopniu osobom starszym brakuje wsparcia (bezpieczeństwa) finansowego, a w drugiej kolejności pomocy w załatwianiu spraw tzw. urzędowych (1). Aktywność społeczna seniora Niezwykle istotnym problemem osób starszych jest sytuacja zdrowotna i ekonomiczna. Wiąże się ona z koniecznością organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi i niesamodzielnymi oraz potrzeby wsparcia dla ich rodzin. Aktywność społeczna seniora jest możliwa poprzez utrzymanie dobrego stanu zdrowia - a tym samym wydłużenie czasu pracy (8). Wiele czynników wpływa na stopień i zakres funkcjonowania osoby starszej w środowisku. Do istotnych zaliczyć można: stan zdrowia i/lub występowanie chorób przewlekłych, aktywność zawodowa lub przejście na emeryturę, status ekonomiczny, stresujące wydarzenia życiowe utrata osób bliskich, zawężenie stosunków międzyludzkich, utrata dotychczasowej pozycji społecznej. Konieczne są w tym względzie wielosektorowe działania oraz współpraca różnych instytucji na rzecz wykorzystania aktywności psychofizycznej senio-

58 58 Maria Jakubowska-Najnigier, Bogusław Najnigier ra, która w znaczący sposób przyczynia się do zachowania samodzielności w wykonywaniu czynności dnia codziennego a tym samym do uniezależnienia od osób trzecich i poprawy jakości życia. Z danych GUS z 2009 roku wynika, że ponad 79% populacji powyżej 60. roku życia unika aktywności fizycznej z wielu względów (10). Odpowiednia do wieku i sprawności fizycznej aktywność ruchowa jest najlepszym sposobem zachowania zdrowia, sprawności funkcjonalnej i dobrego samopoczucia. Aktywność fizyczna przywraca osobom starszym pewność siebie, ułatwia kontakty środowiskowe i integracyjne. Całkowite zahamowanie naturalnego procesu starzenia się nie jest możliwe, ale jest wiele dowodów na to, że aktywność ruchowa jest (może stać się) głównym elementem profilaktyki chorób wieku podeszłego. Wiele czynników chorobotwórczych może ustępować lub zmniejszać się w trakcie systematycznej aktywności ruchowej. W celu poprawy jakości i poziomu życia osób starszych poprzez aktywność społeczną powstał Rządowy Program Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata Program ma umożliwić zagospodarowanie potencjału społeczno-zawodowego osób starszych dla pełnienia przez nie ról społecznych w życiu publicznym. Program ma być realizowany poprzez: zwiększenie oferty edukacyjnej (Uniwersytety Trzeciego Wieku), poprawę jakości kształcenia osób starszych, tworzenie warunków dla rozwoju oferty edukacyjnej oraz integracji wewnątrz i międzypokoleniowej, rozwój zróżnicowanych form aktywności społecznej, np. wolontariatu, udział osób starszych w kształtowaniu polityki publicznej, zwiększenie dostępności oraz podniesienie jakości usług społecznych w sferze sportu, rekreacji, turystyki i kultury. Koszt programu w latach wyniesie 60 milionów złotych. Aktywność społeczna osób starszych często skupia się wokół spraw i inicjatyw lokalnych, środowiskowych. Ważnym problemem wydaje się więc zwiększenie wymiaru zainteresowania i zaangażowania seniorów w sprawy społeczności lokalnej.

59 Czynniki warunkujące aktywność społeczną osób w wieku podeszłym 59 Programy dotyczące aktywności fizycznej i społecznej osób starszych Program Pol Senior jak do tej pory jest największym badaniem populacji osób starszych. Pełna nazwa programu brzmi Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce (9). Projekt był realizowany przy współpracy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, trwał 4 lata i zakończył się w 2011 roku. Badaniem objęto 5695 seniorów, w tym 4979 osób było w wieku po 65. roku życia, a 716 osób należało do grupy tzw. przedpola starości, tj lat. W projekcie uczestniczyły 34 ośrodki naukowe, w których badania przeprowadzali naukowcy z dziedziny medycyny, psychologii, socjologii, ekonomii. Naukowcy zbadali nie tylko stan zdrowia polskich seniorów, ale również ich kondycję finansową czy nawet poziom społecznego wykluczenia. Głównym celem programu Pol Senior była ocena aspektów medycznych, socjologicznych, a także ekonomicznych demograficznego starzenia się społeczeństwa w Polsce. W wyniku przeprowadzonych badań uzyskano wielopłaszczyznową charakterystykę populacji osób starszych w Polsce. Analiza uzyskanych wyników pozwoliła na otrzymanie pełnego obrazu starości i związanych z nią zadań dla całego społeczeństwa, administracji publicznej, rodzin oraz organizacji pozarządowych. Wykazano konieczność stworzenia długofalowych programów skierowanych do osób starszych, które uwzględniały by różnorodność tej grupy osób. Głównym celem działania powinno być podtrzymanie i organizowanie aktywności osób starszych oraz zapewnienie im udziału w życiu społecznym. Badanie potwierdza opisywane wcześniej niedostateczne działania edukacyjne, dotyczące przygotowania społeczeństwa do starości poprzez pogłębianie wiedzy na temat zmian zdrowotnych i społecznych zachodzących z wiekiem. Wykazano znaczne braki i niedostatki w funkcjonowaniu systemów opieki zdrowotnej, pomocy społecznej jak i świadczonych usług opiekuńczopielęgnacyjnych na rzecz osób starszych. Wskazano na konieczność działań integracyjnych poprzez wspieranie rodzin seniorów, zwalczanie zjawiska wykluczania ludzi starszych z nurtu życia społecznego czy wręcz przejawów przemocy w stosunku do osób starszych. Szczególną uwagę w projekcie zwrócono na regularną aktywność fizyczną poprawiającą sprawność i jakość życia. Rekreacyjną aktywność fizyczną w wieku 70. lat i więcej podejmuje w Polsce niecałe 40% osób. Wykazano,

60 60 Maria Jakubowska-Najnigier, Bogusław Najnigier że skłonność do podejmowania aktywności ruchowej maleje wraz z wiekiem. Największy (14,3%) spadek odsetka osób aktywnych fizycznie odnotowano w grupach wieku lat i lata. Jest to zjawisko zrozumiałe. Najczęstszymi formami aktywności ruchu seniorów są: gimnastyka, jazda na rowerze i pływanie. Z powodów zdrowotnych aktywność fizyczną podejmowało ponad 78% badanych osób (12). Kolejnym programem mającym na celu propagowanie aktywności fizycznej wśród osób starszych był Program Aktywizacji Seniorów JA, w skrócie Pasja (7). W latach projekt był realizowany w Warszawie, Opolu, Szamotułach oraz w Czosnowie. Każda edycja trwała 3 miesiące, udział wzięło 400 osób powyżej 60. roku życia. Uczestnicy regularnie ćwiczyli fizycznie oraz uczestniczyli w wykładach promujących zdrowy styl życia. W ramach zajęć fizycznych organizowana była gimnastyka, Nordic Walking, taniec, zajęcia w basenie. Głównym celem zajęć była poprawa kondycji fizycznej, wzmocnienie i rozciągnięcie mięśni, poprawa koordynacji ruchów. Badania lekarskie były przeprowadzane przed i po zakończeniu programu. Obserwowane rezultaty programu Pasja to: ogólna poprawa samopoczucia, złagodzenie bólów mięśniowo-stawowych, zmniejszenie masy ciała. Realizowano ten program we współpracy z Biurem Polityki Społecznej m. st. Warszawy oraz z Ministerstwem Sportu i Turystyki. Program miał charakter pilotażowy. Wiele programów było realizowanych w ramach samorządów terytorialnych oraz organizacji pozarządowych, np.: PRO Kobieta 50+, Aktywne 50+, W zdrowym ciele zdrowy duch i inne (4, 13). Programy dotyczyły seniorów i zakładały integrację i aktywizację osób starszych, propagowanie aktywności ruchowej oraz edukację prozdrowotnego stylu życia. Szeroko zakrojone działania na rzecz osób starszych przyczyniają się do popularyzacji aktywności ruchowej oraz wpływają na coraz większą świadomość społeczną (11).

61 Czynniki warunkujące aktywność społeczną osób w wieku podeszłym 61 Polscy seniorzy nie są jednak przygotowani ani nauczeni, jak gospodarować wolnym czasem, jak poprawić swój stan zdrowia. Realizowane programy mają także na celu pokazanie, że aktywność fizyczna, odpowiednia rekreacja zapewni im sprawność ruchową i mentalną, co z pewnością wpłynie na ułatwienie kontaktów międzyludzkich i międzypokoleniowych. Bardzo dużą rolę w aktywizowaniu ludzi starszych pełnią Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW). Placówki te popularyzują wiedzę, zaspakajają potrzeby intelektualne, także popularyzują różne formy aktywność ruchowej jak i społecznej (6, 14). Uniwersytety Trzeciego Wieku rozpoczęły swoją działalność w Polsce w 1975 roku w Warszawie. Pierwszym UTW było Studium III Wieku założone przez prof. Halinę Szwarc przy Centrum Kształcenia Ustawicznego Lekarzy. W 2011 roku liczba UTW w Polsce przekroczyła 300 a liczba uczestników ponad Głównymi zadaniami Uniwersytetów są: dążenie do utrzymania indywidualnego dobrostanu psychofizycznego seniora, osiągnięcie należytej i godnej pozycji człowieka starszego w społeczeństwie. Cele te są realizowane na drodze: wszechstronnego rozwoju i ćwiczenia umysłu, integracji międzypokoleniowej, walki z samotnością, upowszechniania wiedzy, zapobiegania marginalizacji i wykluczeniu osób starszych. Profil słuchaczy (studentów UTW) zależy od lokalizacji jednostki, najczęściej związanej z państwowymi uczelniami wyższymi. Zróżnicowanie naboru słuchaczy UTW jest zależne od możliwości finansowych danej uczelni. Edukacja w ramach UTW promuje model życia biopsychospołeczny, będący optymalnym podejściem do profilaktyki starzenia się i samej starości. UTW pozwalają z innej perspektywy spojrzeć na osoby starsze, dają możliwość wykorzystania ich potencjału intelektualnego i doświadczenia życiowego (6, 14).

62 62 Maria Jakubowska-Najnigier, Bogusław Najnigier Wnioski 1. Starzenie fizjologiczne to naturalny i nieodwracalny proces dotykający każdego człowieka. 2. Proces starzenia ma charakter indywidualny, zróżnicowany i wielokierunkowy. 3. Najważniejszym czynnikiem wpływającym na zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne osób starszych jest aktywność fizyczna. 4. Aktywność ruchowa sprzyja aktywności społecznej charakteryzującej się wydłużeniem okresu pracy zawodowej, samodzielności, umiejętności uczenia się, poprawy jakości życia. 5. Wzrost populacji osób starszych staje się istotnym wyzwaniem i wymaga wzmocnienia solidarności międzypokoleniowej. 6. Programy popularyzujące aktywność fizyczną, zdrowy styl życia przyczyniają się do pogłębiania wiedzy na temat przygotowania do starości oraz aktywizacji osób starszych. Piśmiennictwo [1] Badanie Aktualne problemy i wydarzenia (264) przeprowadzone w dniach maja 2012 roku na liczącej 1017 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski ( [2] Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 940/2011/UE. [3] GUS. Prognoza ludności na lata , Warszawa [4] Kozdroń E., Program Rekreacji Ruchowej Osób Starszych, Wydawnictwo AWF, Warszawa [5] Nowicka A., Starość jako faza życia człowieka, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków [6] Parkitna M., Muzyka, taniec, ruch radością życia, Kurier UTW, 2006, 12. [7] Pasja - program rekreacji ruchowej dla seniorów, 2013 (www. menopauza.pl). [8] Perek-Białas J., Aktywne starzenie - aktywna starość, Kraków [9] Pol Senior największe w Polsce badanie populacji osób starszych ( [10] Rocznik demograficzny 2009, GUS.

63 Czynniki warunkujące aktywność społeczną osób w wieku podeszłym 63 [11] Rosławski A., Ruch przedłuża młodość - korzyści z aktywnego trybu życia w starszym wieku, PZWL, Warszawa [12] Rowiński R., Dąbrowski A., Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P., Aktywność fizyczna Polaków w wieku podeszłym Pol Senior, Termedia, Poznań [13] W zdrowym ciele zdrowy duch, 2013 ( [14] Wnuk W., Powołany do sukcesu, Kurier UTW, 2006, nr 12. Streszczenie Słowa kluczowe: starzenie się, aktywność ruchowa, aktywność społeczna, społeczna solidarność międzypokoleniowa, Uniwersytety Trzeciego Wieku Starzenie demograficzne jest istotnym problemem o zasięgu globalnym, w tym również w Polsce. Wraz ze wzrostem odsetka osób po 65. roku życia pojawiają się istotne konsekwencje medyczne, społeczne i ekonomiczno-organizacyjne. Aktywność społeczna seniora jest możliwa poprzez utrzymanie dobrego stanu zdrowia, zachowania samodzielności w wykonywaniu czynności dnia codziennego, poprawy jakości życia a tym samym uniezależnienia się od osób trzecich. Wiele czynników wpływa na zachowanie aktywności społecznej osób starszych. Najważniejszym z nich jest aktywność fizyczna. W pracy przedstawiono programy popularyzujące aktywność fizyczną czy zdrowy styl życia. Programy te pogłębiają wiedzę na temat przygotowania do starości oraz pomagają w aktywizacji osób starszych. W aktywizacji osób starszych na podkreślenie zasługuje działalność Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Factors conditioning social activity of the elderly Summary Key words: ageing, physical activity, social activity, social intergenerational solidarity, Universities of the Third Age Demographic ageing is a major problem on a global scale. It refers to Poland, too. With an increase of the proportion of people aged over 65 the significant medical, social, economic and organizational consequences are appearing. Social activity of a senior is possible thanks to maintaining

64 64 Maria Jakubowska-Najnigier, Bogusław Najnigier health and self-reliance in performing the activities of daily living as well as an improvement in the quality of life which make it possible to be independent of third parties. There are many factors that influence the maintenance of social activity of the elderly. The most important point is physical activity. The paper presents the progrmmes which are popularizing physical activity and a healthy lifestyle. These programmes are both improving the knowledge about the question of preparation for ageing and helping with the activation of the elderly. And as for the activation of the elderly Universities of the Third Age are definitely worth highlighting.

65 MEDYCZNE ZESZYTY NAUKOWE U c z e l n i W a r s z a w s k i e j i m. M a r i i S k ł o d o w s k i e j - C u r i e 1 / 2014 Marcin Kowalski, Mirosława Matejuk Oddział Anestezjologii i Intensywnej Terapii Mazowieckiego Szpitala Onkologicznego w Wieliszewie Leczenie bólu i jego znaczenie w kształtowaniu jakości życia człowieka we współczesnym świecie Ból jest doznaniem, które towarzyszy człowiekowi od chwili pojawienia się gatunku ludzkiego na Ziemi i pozostaje obecny we wszystkich okresach ludzkiego życia. Jest nieodłącznie związany z narodzeniem człowieka jako ból porodowy. W kolejnych latach towarzyszy każdemu jako objaw wielu schorzeń ostrych i przewlekłych, jest następstwem urazów, zabiegów operacyjnych i diagnostycznych. U schyłku życia bóle przewlekłe, najczęściej związane ze zmianami zwyrodnieniowymi narządu ruchu są stałym elementem ludzkiej starości. Dolegliwości związane z chorobami przewlekłymi, w tym nowotworowymi towarzyszą człowiekowi również w chwili śmierci. Ból ostry pełni ważną rolę mechanizmu ostrzegawczego przed zagrażającym niebezpieczeństwem, pozwala na rozpoznanie, umiejscowienie procesu chorobowego oraz podjęcie leczenia określonych schorzeń. Ból wieńcowy jest sygnałem zaburzeń przepływu krwi w naczyniach wieńcowych serca i jednocześnie sygnałem ostrzegawczym możliwości wystąpienia zawału serca zagrażającego życiu, dolegliwości bólowe w obrębie jamy brzusznej mogą być sygnałem wielu ostrych schorzeń wymagających pilnej interwencji chirurgicznej, jak np. ostre zapalenie wyrostka robaczkowego czy zapalenie pęcherzyka żółciowego.

66 66 Marcin Kowalski, Mirosława Matejuk Odczucie bólu jest jednak postrzegane zazwyczaj jako zjawisko negatywne w życiu człowieka. Ból ogranicza w istotnym stopniu funkcjonowanie psychosomatyczne, jest przyczyną cierpienia, uniemożliwia pełnienie wielu ról życiowych, wykonywanie obowiązków rodzicielskich i zawodowych, pełnienie funkcji społecznych. Ból przewlekły będący jedną z najczęstszych przyczyn absencji chorobowej ma ważny wymiar ekonomiczny i gospodarczy. Ból będący przyczyną cierpienia jednostki w aspekcie filozoficznym miał jednak także znaczenie pozytywne, był postrzegany w minionych wiekach jako bodziec rozwoju duchowego i intelektualnego. Współczesna klasyfikacja umieszcza ostatecznie ból jako zjawisko o wybitnie negatywnym wpływie na organizm ludzki. Ból o znacznym nasileniu, szczególnie ból przewlekły może zaburzać podstawowe funkcje organizmu, niezbędne dla jego istnienia, stanowiąc zagrożenie dla życia. Biorąc pod uwagę tak istotne znaczenie bólu dla zdrowia człowieka, problemem leczenia bólu zajęło się wiele instytucji o charakterze lokalnym i światowym, w tym Światowa Organizacja Zdrowia. Wskazują one na podstawowe prawo człowieka XXI wieku do życia i umierania bez bólu i cierpienia oraz na bezwzględną konieczność leczenia bólu we wszystkich obszarach medycznych. Międzynarodowe Towarzystwo Badania Bólu (ang. IASP International Association of Study Pain) definiuje ból (łac. dolor; gr. algos, odyne) jako subiektywnie przykre i negatywne wrażenie zmysłowe i emocjonalne powstające pod wpływem bodźców uszkadzających tkankę (tzw. nocyceptywnych) lub zagrażających ich uszkodzeniem. Ból jest odczuciem subiektywnym, dlatego jest nim wszystko to, co chory w ten sposób nazywa, bez względu na obiektywne objawy z nim związane. Charakterystyczną cechą bólu są dwie składowe: sensoryczna (zmysłowa), związana z percepcją bólu, która umożliwia jego lokalizację, i emocjonalna, związana z reakcją psychiczną chorego na bodziec bólowy. Ten drugi komponent bólu ma charakter wysoce subiektywny, stąd doświadczenie bólu jest inne u poszczególnych chorych. Uważa się, że ból występuje zawsze, gdy jest zgłaszany przez chorego (1).

67 Leczenie bólu i jego znaczenie w kształtowaniu jakości życia człowieka we współczesnym świecie 67 Rodzaje bólu Istnieją obecnie różne kryteria podziału rodzajów bólu. Najważniejszym z nich jest podział na ból: ostry i przewlekły. Ból określamy jako ostry jeśli czas jego trwania jest krótszy niż 3 miesiące. O bólu przewlekłym mówimy, gdy trwa dłużej niż 3 miesiące. Biorąc pod uwagę lokalizację wyróżniamy ból: somatyczny - dotyczący struktur powierzchownych, jak tkanka podskórna, skóra, mięśnie oraz układ kostno stawowy, ból trzewny występuje w narządach wewnętrznych położonych w jamie brzusznej, klatce piersiowej czy miednicy. Uwzględniając przyczyny powstania bólu możemy wymienić ból: pourazowy, zapalny, nowotworowy czy neuropatyczny, porodowy. Ból ostry. Definicja i znaczenie bólu ostrego Ból ostry powstaje na skutek działania bodźca nocyceptywnego uszkadzającego tkankę (jak np. wysoka lub niska temperatura, uszkodzenie mechaniczne) na receptory bólowe (nocyceptory) zlokalizowane w tkankach i narządach, a następnie przepływu informacji w postaci impulsacji nocyceptywnej z uszkodzonej tkanki do ośrodkowego układu nerwowego. Impuls nocyceptywny jest na drodze przekazania informacji modulowanej przez zjawiska sensytyzacji obwodowej i ośrodkowej. Modulacja bodźca powoduje zmiany w odczuciu natężenia i charakteru bólu. Natężenie bólu ostrego zależy m.in. od aktualnego stanu funkcjonalnego organizmu, układu nerwowego, ulega nasileniu przez towarzyszący uszkodzeniu tkanek stan zapalny. Proces zapalny powstający na skutek ostrego uszkodzenia tkanki uwrażliwia nocyceptory w pobliżu uszkodzenia, a także neurony układu nocycepcji w ośrodkowym układzie nerwowym.

68 68 Marcin Kowalski, Mirosława Matejuk Do kategorii bólu ostrego należą m.in.: bóle związane z uszkodzeniem (złamania kości), zmiażdżeniem, zranieniem tkanek, ból przeciążeniowy np. kręgosłupa, kontuzje sportowe, bolesne odczucie działania niskich lub wysokich temperatur (termiczne uszkodzenie tkanek, oparzenia, odmrożenia), ból porodowy, ostre bóle głowy, zębów, ból towarzyszący zabiegom operacyjnym i diagnostycznym (np. biopsje). Natężenie bólu ostrego zmniejsza się wraz z ustępowaniem cech uszkodzenia, stanu zapalnego i gojeniem tkanek. Ból ostry o charakterze ostrzegawczo-obronnym sprzyja przeżyciu jednostki. W kontrolowanych sytuacjach klinicznych, jak np. okres pooperacyjny lub procedury inwazyjne, ból ostry rzadko jest przydatny i może nawet okazać się szkodliwy (1). Wpływ bólu ostrego na funkcjonowanie organizmu w okresie okołooperacyjnym niesie za sobą szereg negatywnych następstw rozpatrywanych na różnych płaszczyznach. Skutki niedostatecznie kontrolowanego bólu ostrego Aspekt kliniczny: opóźnione gojenie rany na skutek nasilonej aktywności układu współczulnego, zwiększone ryzyko nieszczelności zespolenia, zwiększone ryzyko powikłań płucnych, z powodu upośledzenia wentylacji na skutek bólu, zwiększone ryzyko powikłań zakrzepowo-zatorowych (unieruchomienie), zwiększona śmiertelność okołooperacyjna, zasilona adrenergiczna odpowiedź stresowa z nadciśnieniem tętniczym, aspekt pacjenta, niepotrzebne cierpienie,

69 Leczenie bólu i jego znaczenie w kształtowaniu jakości życia człowieka we współczesnym świecie 69 zaburzenia snu, zatrzymanie moczu, ograniczona zdolność poruszania się, swobodnego oddychania oraz samowystarczalności, lęk i obawa, częściowa lub całkowita niepełnosprawność ze zmniejszeniem wydajności pracy, wolniejszy powrót do normalnego codziennego funkcjonowania i stylu życia, obniżona jakość życia podczas powrotu do zdrowia. Aspekt administracyjny: wydłużenie czasu pobytu w szpitalu i oddziale intensywnej terapii, wyższa częstość powikłań i związanych z tym kosztów leczenia, zwiększone ryzyko powstania bólu przewlekłego i kosztów związanych z jego leczeniem, niedostateczna kontrola bólu jako dowód niższej jakości opieki zdrowotnej (1). Standardy postepowania w bólu ostrym Międzynarodowe Towarzystwo Badania Bólu (IASP) uznało leczenie bólu ostrego, w tym okołooperacyjnego i pourazowego jako jeden z najważniejszych celów swojej działalności ogłaszając rok jako Światowy Rok na rzecz Ulgi w Bólu Ostrym. W ślad za tymi wydarzeniami w Polsce w 2011 roku zostały opracowane Zalecenia 2011 postępowania w bólu ostrym i pooperacyjnym, których autorami byli: Hanna Misiołek, Ewa Mayzner-Zawadzka, Jan Dobrogowski, Jerzy Wordliczek. Zalecenia te stanowią najnowsze standardy postepowania, mające na celu właściwe i jednolite leczenie bólu ostrego w oparciu o dane Evidence Based Medicine, czyli Medycyny opartej na faktach. Ból pooperacyjny jest wywołany przez śródoperacyjne uszkodzenie tkanek/narządów; jego natężenie i zasięg są z reguły proporcjonalne do rozległości

70 70 Marcin Kowalski, Mirosława Matejuk zabiegu operacyjnego. Ból pooperacyjny pojawia się wtedy, gdy przestaje działać śródoperacyjna analgezja, a jego źródłem są uszkodzone tkanki powierzchowne (skóra, tkanka podskórna, błony śluzowe), jak również struktury położone głębiej (mięśnie, powięzie, więzadła, okostna). Do elementu sensytywnego dołącza się zwykle w przypadku zabiegów bardziej rozległych w obrębie jamy ciała, ból trzewny. Wg wspomnianych Zaleceń 2011 ból pooperacyjny jest samoograniczającym się zjawiskiem o największym natężeniu w pierwszej i drugiej dobie pooperacyjnej, a znacznie mniejszym w trzeciej lub czwartej dobie po zabiegu. Najbardziej dokuczliwy jest ból u chorych po torakotomiach i zabiegach w zakresie nadbrzusza, natomiast zabiegi na powłokach i kończynach są obarczone znacznie mniejszymi dolegliwościami bólowymi. W istotny sposób na stopień odczuwania bólu przez chorego wpływa zarówno lokalizacja zabiegu, jego rozległość, stopień traumatyzacji tkanek, kierunek cięcia skórnego, jak i stosowanie w okresie okołooperacyjnym techniki analgezji (2). Biorąc pod uwagę fakt, że ból pooperacyjny stanowi jeden z kluczowych elementów choroby pooperacyjnej, jego występowanie i znaczne nasilenie powoduje zmiany w kluczowych dla życia narządach i układach, wpływa na częstość wstępowania powikłań pooperacyjnych, przedłuża czas hospitalizacji, zwiększa koszty leczenia i wpływa negatywnie na absencję chorobową w okresie pooperacyjnym. Leczenie bólu pooperacyjnego ma więc fundamentalne znaczenie zarówno dla samego pacjenta, jak i systemów opieki zdrowotnej. Zalecenia postepowania w bólu ostrym i pooperacyjnym obejmują: uczestnictwo personelu medycznego w szkoleniach z zakresu uśmierzania bólu pooperacyjnego (np. Szkoła Bólu), prowadzenie monitoringu natężenia bólu u wszystkich operowanych pacjentów, co najmniej 4 razy na dobę, informowanie pacjentów przed zabiegiem o możliwości metodach uśmierzania bólu pooperacyjnego, prowadzenie dokumentacji dotyczącej pomiarów bólu i zastosowanego postępowania zgodnie z rekomendacjami uśmierzania bólu,

71 Leczenie bólu i jego znaczenie w kształtowaniu jakości życia człowieka we współczesnym świecie 71 monitorowanie ewentualnych działań niepożądanych zastosowanego leczenia na specjalnym formularzu zgłaszania działań niepożądanych leków. Należy także podkreślić, iż zaleca się stosowanie powyższych kryteriów u wszystkich pacjentów leczonych w szpitalu zarówno z bólem ostrym (np. pooperacyjny, pourazowy, porodowy, bóle pochodzenia naczyniowego, stenokardialne), jak i z zespołami bólu przewlekłego pochodzenia nowotworowego i nienowotworowego (2). Autorzy omawianych Zaleceń zwracają uwagę na niezwykle istotny fakt konieczności włączenia pacjenta do procesu terapeutycznego jako współpartnera decydującego o wyborze rodzaju leczenia. Edukacja pacjenta w okresie bezpośrednio poprzedzającym leczenie operacyjne w zakresie metod uśmierzania bólu i monitorowania jego natężenia pozwala na istotne zwiększenie skuteczności stosowanej terapii przeciwbólowej. Przekazanie choremu informacji o sposobach postępowania przeciwbólowego zarówno w formie ustnej jak i pisemnej zwiększa wiarygodność informacji, zaufanie pacjenta do personelu medycznego oraz proponowanych metod terapii, obniża poziom stresu związanego z planowanym leczeniem, tym samym zwiększając również jego skuteczność. Stosując w codziennej praktyce anestezjologicznej standardy postępowania w uśmierzaniu bólu pooperacyjnego, należy zwrócić uwagę na fakt powszechnej dostępności zalecanych leków oraz racjonalizacji kosztów leczenia. Rekomendowane są różne drogi i metody podania środków farmakologicznych o działaniu przeciwbólowym. Najprostszą formą uśmierzania bólu pooperacyjnego jest stosowanie leków przeciwbólowych drogą dożylną w dawkach frakcjonowanych lub infuzji ciągłej (lek podawany jest we wlewie ciągłym przy pomocy pompy infuzyjnej) lub doustną. Podstawowymi środkami farmakologicznymi w leczeniu bólu ostrego o niewielkim natężeniu lub działaniu wspomagającym w uśmierzaniu bólu o znacznym natężeniu są: Paracetamol, Midazolam, Niesterydowe Leki Przeciwzapalne (NLPZ), których najczęściej stosowanym przedstawicielem jest Ketonal. W przypadku silnych dolegliwości bólowych, po dużych zabiegach operacyjnych z otwarciem jam ciała (jamy brzusznej, klatki piersiowej) czy zabiegach ortopedycznych rekomen-

72 72 Marcin Kowalski, Mirosława Matejuk dowane są leki z grupy narkotycznych leków przeciwbólowych, morfina oraz jej syntetyczne pochodne (opioidy). Popularnym lekiem o stosunkowo dużym bezpieczeństwie działania jest Tramadol lub Oxycodon. Szeroko polecana jest analgezja multimodalna z użyciem różnych klas leków przeciwbólowych: NLPZ, Paracetamolu i pochodnych opioidów, która pozwala na zmniejszenie dawek stosowanych leków narkotycznych oraz ograniczenie występowania działań niepożądanych. Nowoczesną metodą włączającą pacjenta w proces terapii przeciwbólowej jest metoda analgezji drogą dożylną sterowana przez pacjenta (ang. PCA Patient Control Analgesia). W metodzie tej chory, gdy zaczyna odczuwać ból, sam uruchamia system dozujący (strzykawka automatyczna sterowana mikroprocesorem), naciskając włącznik znajdujący się w zasięgu jego ręki. Stosowane w metodzie PCA-i.v. podawanie małych, frakcjonowanych dawek leków drogą dożylną zapewnia utrzymanie stałego poziomu leku w surowicy oraz większą w porównaniu z innymi metodami skuteczność terapii przeciwbólowej (2). Odrębną metodą analgezji śród- i pooperacyjnej jest znieczulenie zewnątrzoponowe ciągłe, gdzie leki analgetyczne (Bupivacaina, Lidocaina, Fenanyl, Morfina, Ketamina) są podawane we wlewie ciągłym do przestrzeni zewnątrzoponowej poprzez odpowiednio założony cewnik. Podobną metodą są techniki znieczuleń ciągłych okołonerwowych i dostawowych oraz ciągłej infiltracji rany operacyjnej. Roztwór leku miejscowo znieczulającego może być podawany w powtarzanych bolusach lub we wlewie ciągłym przy użyciu pompy infuzyjnej (2). Wprowadzenie Zaleceń dotyczących leczenia bólu ostrego i okołooperacyjnego pozwala na jednolite i skuteczne uśmierzanie występujących dolegliwości. Edukacja przedoperacyjna pacjenta jest jednym z najważniejszych elementów terapii bólu, umożliwiając wyeliminowanie lub znaczne zmniejszenie stresu okołooperacyjnego i związanych z tym zaburzeń metabolicznych organizmu. Pozwala to na zmniejszenie liczby powikłań śród- i pooperacyjnych, w tym zakażeń, poprzez stabilizację układu immunologicznego, szybsze gojenie się rany, lepsze samopoczucie chorego,

73 Leczenie bólu i jego znaczenie w kształtowaniu jakości życia człowieka we współczesnym świecie 73 skrócenie czasu hospitalizacji oraz wcześniejszy powrót pacjenta do przedoperacyjnej codziennej aktywności. Niezwykle istotnym elementem jest zmniejszenie kosztów leczenia i hospitalizacji. Tak więc każda kwota wydana na leczenie bólu ostrego, w tym okołooperacyjnego czy pourazowego zwraca się wielokrotnie i stanowi cenna inwestycję w systemach opieki zdrowotnej. Omawiając Zalecenia leczenia bólu pooperacyjnego nie można zapominać o cennej inicjatywie Polskiego Towarzystwa Badania Bólu, które wdrożyło do realizacji Program Szpital bez bólu. Polega on na nadawaniu Certyfikatu Szpital bez bólu placówkom, które spełnią kryteria wdrożenia nowoczesnych metod uśmierzania bólu pooperacyjnego i przyczynią się do podniesienia jakości leczenia bólu w polskich szpitalach. Zasady działania Szpitala bez bólu oparte są na obowiązujących w Polsce : Zaleceniach 2011 postępowania w bólu ostrym i pooperacyjnym, których autorami byli Hanna Misiołek, Ewa Mayzner-Zawadzka, Jan Dobrogowski, Jerzy Wordliczek. Ból przewlekły Odrębnym zagadnieniem o istotnym wpływie na psychosomatyczne funkcjonowanie człowieka jest ból przewlekły. Jest on obecnie charakteryzowany jako jedna najczęstszych chorób przewlekłych, mająca wpływ na wiele dziedzin życia społecznego i ekonomicznego. Ból trwający powyżej trzech miesięcy charakteryzowany jest jako przewlekły. Ból nienowotworowy Zespoły nienowotworowego bólu przewlekłego występujące najczęściej to: 1. ból związany z chorobą zwyrodnieniową stawów, 2. napięciowe bóle głowy, 3. choroby krążka międzykręgowego, 4. pourazowe, 5. migrena, 6. HIV/AIDS.

74 74 Marcin Kowalski, Mirosława Matejuk Natomiast jeśli chodzi o lokalizację dolegliwości bólowych, to najczęściej miejscem występowania bólu przewlekłego jest okolica krzyżowa (37%), głowa (26%), kończyny dolne (14%) i kolana (13%) (1). Ból nowotworowy Ból nowotworowy stanowi szczególny rodzaj bólu przewlekłego pomimo stosowania szerokiego leczenia przeciwnowotworowego, zarówno chirurgicznego jak i zachowawczego, u około 50% pacjentów nadal występują dolegliwości bólowe. Wydaje się, że przyczynami tego są: brak odpowiedniej prewencji bólu, jak też ból związany z procedurami medycznymi. Leczenie bólu Ból przewlekły jest jednym z poważniejszych problemów zdrowotnych w Europie. Jest przyczyną cierpienia u około 22% dorosłej populacji europejskiej, co ma również istotne skutki ekonomiczne. Podobnie jak w innych krajach najczęstszą przyczyną bólu przewlekłego jest choroba zwyrodnieniowa stawów (34%), na drugim miejscu zespoły bólowe kręgosłupa (16%), przewlekłe bóle głowy, w tym migrenowe występują u około 8% populacji (7). Metody leczenia bólu rozwijają się dynamicznie w ostatnich dziesięcioleciach. Powstały nowe dziedziny medycyny: medycyna bólu oraz medycyna paliatywna, które mają odpowiadać na potrzeby pacjentów z dolegliwościami bólowymi. Powstają specjalistyczne studia podyplomowe dla lekarzy różnych specjalności, w Polsce w Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego na Uniwersytecie Jagiellońskim. Niestety częstość występowania bólu pozostaje wciąż wysoka (4). Ból jest poważnym problemem i powinien być traktowany tak samo poważnie, jak każda inna choroba przewlekła, zwłaszcza że objawy towarzyszące bólowi przewlekłemu ograniczają normalne funkcjonowanie w społeczeństwie. Najczęściej są to: zaburzenia snu, zaburzenia apetytu, nadmierna drażliwość, gniew, depresyjny nastrój lub depresja, obniżone libido i aktywność seksualna, upośledzenie ruchowe, ociężałość

75 Leczenie bólu i jego znaczenie w kształtowaniu jakości życia człowieka we współczesnym świecie 75 umysłowa, uczucie przemęczenia, obniżenie progu bólu, uzależnienie od leków, objawy niepożądane związane z leczeniem. Pacjenci cierpiący z powodu bólu przewlekłego ograniczają codzienną aktywność fizyczną, wycofują się z życia rodzinnego i społecznego, co prowadzi do postępującej izolacji chorego. Kolejnym następstwem jest poczucie obniżonej własnej wartości, frustracja, a często również depresja wymagająca dodatkowego leczenia specjalistycznego (8). Może towarzyszyć temu nadużywanie leków przeciwbólowych i psychotropowych, również narkotycznych, pochodnych morfiny oraz alkoholu, co nasila problemy zdrowotne chorego zamykając drogę do grupy zdrowej populacji. Już w 1940 John Bonica zwrócił uwagę, że najskuteczniejszym, najbardziej ekonomicznym oraz pozbawionym najmniejszej ilości skutków ubocznych podejściem do problematyki bólu przewlekłego jest metoda interdyscyplinarna (5). Oznacza ona zaangażowanie specjalistów wielu dziedzin, w tym lekarzy różnych specjalności, psychologów i psychoterapeutów oraz rehabilitantów. Istotną kwestia jest dostępność rozszerzonej diagnostyki, w tym obrazowej takiej jak ultrasonografia, tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny i ustalenie ostatecznego rozpoznania, które ułatwi odpowiednie leczenie przeciwbólowe. Zasadnicze dwie metody zwalczania bólu to biomedyczna i biopsychospołeczna. Ta pierwsza obejmuje blokady diagnostyczno - prognostyczne, testy analizy farmakologicznej, ułatwiające wybór odpowiedniego leku, ustalane jest minimalne skuteczne stężenie analgetyczne (MSSA) leku przeciwbólowego (np. opioidu), zmiana drogi podania opioidu (np. z doustnej na dożylną), wprowadzenie do terapii leków adiuwantowych. W tym modelu postępowania stosowane są zarówno metody farmakologiczne, jak też inne: leczenie inwazyjne, rehabilitacja, leczenie psychologiczne, neuromodulacja i metody uzupełniające. W metodzie biopsychospołecznej stosowane są techniki psychoterapeutyczne terapia poznawcza i behawioralna (3). W Polsce istnieją 23 specjalistyczne poradnie leczenia bólu, które uzyskały certyfikat Polskiego Towarzystwa Badania Bólu (PTBB). Kilka z nich to jednostki interdyscyplinarne. Certyfikat PTBB może zostać uzyskany tylko przez te jednostki,

76 76 Marcin Kowalski, Mirosława Matejuk które spełniają rygorystyczne kryteria, zapewniające wysoki poziom merytoryczny placówki: Rejestracja poradni jako zakładu opieki zdrowotnej. Kierownik poradni jest członkiem PTBB i lekarzem specjalistą. Jeśli nie jest anestezjologiem, to w poradni powinien być zatrudniony anestezjolog. Zatrudnienie pielęgniarki. Kierownik ukończył kurs nt: Leczenie bólu i co najmniej miesięczny staż w jednym z ośrodków (Gdańsk, Katowice, Kraków, Poznań, Warszawa). Stosowane są metody oceny bólu: ilościowa, jakościowa, psychometrii bólu. Stosowane są standardowe metody leczenia - co najmniej po jednej procedurze: anestezjologicznej, farmakologicznej, fizykalnej (neuromodulacyjna/rehabilitacyjna), psychologicznej. W posiadaniu jest sprzęt (z atestacją): do resuscytacji, do zabiegów fizykalnych (rehabilitacyjnych) neuromodulacyjnych, do zabiegów anestezjologicznych wraz z należnymi lekami. Spełniając powyższe warunki, poradnia uzyska Certyfikat PTBB na okres trzech lat (9). Interesujące dane podaje w swojej publikacji Michael E. Schatman, dotyczą one dostępności do interdyscyplinarnych, specjalistycznych programów leczenia bólu w USA, Kanadzie, Izraelu oraz krajach Europy Zachodniej. Dane zamieszczone w tabeli 1. pokazują istotną różnicę w dostępności tych usług pomiędzy krajami, w których funkcjonuje tylko prywatna służba zdrowia (USA i Holandia), a pozostałymi z publicznym sektorem zdrowotnym. W dwóch pierwszych wymienionych krajach dostępność jest najsłabsza (wyrażona ilością mieszkańców przypadających na jedną klinikę leczenia bólu). Co ciekawe autor podaje, że konsumpcja opioidowych leków przeciwbólowych stanowi około 80% przepisywanych na całym świecie. To z kolei prowadzi do występowania ogromnej ilości działań ubocznych związanych ze stosowaniem leków z tej grupy. Zwraca się również uwagę na nadużywanie leczenia chirurgicznego kręgosłupa oraz innych inwazyjnych procedur leczniczych. Odpowiednia dostępność do specjalistycznego leczenia bólu mogłaby

77 Leczenie bólu i jego znaczenie w kształtowaniu jakości życia człowieka we współczesnym świecie 77 przynieść duże oszczędności finansowe oraz wyeliminować znaczną ilość problemów związanych z działaniami ubocznymi nieodpowiedniego leczenia bólu. Tab. 1. Dostęp do interdyscyplinarnych programów leczenia bólu w różnych krajach Źródło: (5) Zalecenia dotyczące leczenia bólu nowotworowego W 2012 roku Europejskie Towarzystwo Medycyny Paliatywnej (European Association for Palliative Care) opublikowało kolejne, aktualne zalecenia dotyczące leczenia bólu nowotworowego (6).