Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 Małe Pieniny

Transkrypt

1 Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 Małe Pieniny Projekt PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków

2 Opracowanie strategii: Grzegorz Cierlik kontakt: Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 Małe Pieniny została opracowana w ramach projektu PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach realizowanego w latach Więcej informacji o projekcie: 2

3 Spis treści Projekt Natura 2000 w Karpatach... 5 Strategie zarządzania załoŝenia ogólne... 7 Opis obszaru... 8 Podstawy prawne, lokalizacja i granice obszaru... 8 Przedmioty ochrony obszaru Natura Cele ochrony obszaru Natura 2000 i priorytety ochrony Istniejące formy ochrony Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego Geologia i gleby Klimat Użytkowanie terenu Własność Gospodarka wodami Leśnictwo Użytkowanie turystyczne Uwarunkowania socjoekonomiczne Strategia ochrony siedlisk przyrodniczych Zestawienie typów siedlisk przyrodniczych Ogólna ocena stanu i znaczenia siedlisk przyrodniczych Potrzeby ochrony siedlisk przyrodniczych Zagrożenia dla siedlisk przyrodniczych i sposoby ich eliminacji Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony siedlisk przyrodniczych Zakres monitoringu siedlisk przyrodniczych Braki danych Strategia ochrony gatunków roślin Zestawienie gatunków roślin Ogólna ocena stanu i znaczenia gatunków roślin Potrzeby ochrony gatunków roślin Zagrożenia dla gatunków roślin i sposoby ich eliminacji Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony gatunków roślin Zakres monitoringu gatunków roślin Braki danych Strategia ochrony gatunków zwierząt Zestawienie gatunków zwierząt Ogólna ocena stanu i znaczenia gatunków zwierząt Potrzeby ochrony gatunków zwierząt Zagrożenia dla gatunków zwierząt i sposoby ich eliminacji Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony gatunków zwierząt Zakres monitoringu gatunków zwierząt Braki danych

4 Waloryzacja obszaru Natura Analiza problemów związanych z ochroną obszaru Natura 2000 i propozycje rozwiązań Sposoby ochrony poszczególnych przedmiotów ochrony Ochrona jakości i naturalności cieków Niewłaściwie realizowane użytkowanie turystyczno-rekreacyjne Istniejące plany zarządzania dla obszaru Analiza moŝliwości skutecznej ochrony obszaru (SWOT) Rekomendacje do zarządzania obszarem Natura

5 Projekt Natura 2000 w Karpatach Projekt PL0108 "Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach" otrzymał dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Całkowity koszt projektu to Euro. Projekt jest dofinansowany w 85% przez MF EOG, pozostałe 15% współfinansują Regionalny Konserwator Przyrody w Krakowie i Regionalny Konserwator Przyrody w Rzeszowie (5%) oraz Instytut Ochrony Przyrody PAN (10%). Projekt jest wdrażany w latach przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, w ramach Centrum Natura Zasięg projektu obejmuje cały obszar znajdujący się w polskiej części regionu biogeograficznego alpejskiego sieci Natura 2000, obejmujące południową część trzech województw: małopolskiego, podkarpackiego i śląskiego. Powierzchnia tego obszaru wynosi ok. 10 tys. km2. Większość działań jest skoncentrowanych na terenie projektowanych obszarów Natura Cele projektu: Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach. Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy). Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Formalna struktura działań projektu miała następujący kształt: 1. Strategie zarządzania, zintegrowany system informacji i analizy spójności Strategie zarządzania dla 23 obszarów Natura 2000 w Karpatach Zintegrowany system informacji o sieci Natura 2000 w Karpatach Analizy spójności sieci Natura 2000 w polskich Karpatach. 2. Programy aktywnej ochrony Program ochrony dużych drapieżników Program aktywnej ochrony w Bieszczadzkim Parku Narodowym Program aktywnej ochrony torfowisk w Nadleśnictwie Nowy Targ Program aktywnej ochrony w Babiogórskim Parku Narodowym Program aktywnej ochrony w Gorczańskim Parku Narodowym. 3. Programy edukacyjne, promocja projektu i koordynacja Programy edukacyjne Promocja projektu Koordynacja. Jednym z kluczowych zadań projektu było wypracowanie strategii zarządzania dla 23 obszarów Natura Listę obszarów, dla których przygotowano takie opracowanie przedstawiono poniżej. Wszystkie strategie i załączniki zostały przekazane opinii 5

6 publicznej poprzez stronę internetową poprzez która można również składać uwagi, postulaty i propozycje uzupełnień. Kod obszaru Nazwa obszaru woj. małopolskie PLC Tatry PLH Babia Góra PLH Czarna Orawa PLH Kostrza PLH Pieniny PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH Ostoja Gorczańska PLH Ostoja Popradzka PLH Dolina Białki PLH Małe Pieniny PLH Luboń Wielki PLH Uroczysko Łopień PLH Ostoje Nietoperzy Powiatu Gorlickiego (tylko dla enklawy Cerkiew w Łosiu i Kunkowej ) PLH Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego (tylko w granicach dawnego obszaru Opactwo Cystersów w Szczyrzycu ) woj. podkarpackie PLC Bieszczady PLH Jasionka PLH Góry Słonne PLH Ostoja Jaśliska woj. śląskie PLH Beskid Mały PLH Beskid Żywiecki PLH Beskid Śląski PLH Kościół w Radziechowach PLH Kościół w Górkach Wielkich Rozmieszczenie obszarów Natura 2000 w Karpatach, dla których opracowano strategie zarządzania. 6

7 Strategie zarządzania założenia ogólne Sieć Natura 2000 składa się z dwóch typów obszarów: obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSOP) oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOOS). Zarówno OSOP, jak i SOOS wyznaczane są w naszym kraju w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska. Pomimo, że sam proces legislacyjny dla tych dwóch typów obszarów Natura 2000 przebiega nieco innymi torami, to proces planowania ich ochrony ma podobne podstawy prawne. Podstawowymi dokumentami regulującymi szczegółowe zasady ochrony każdego z obszarów Natura 2000 są plany zadań ochronnych i plany ochrony obszarów Natura Różnica między tymi aktami prawnymi jest taka, że plany zadań ochronnych powinny być dokumentami operacyjnymi, ogólniejszymi, uchwalanymi na okres 10 lat. Natomiast dla niektórych obszarów (lub ich części, która jest określona w planach zadań ochronnych) powinny zostać przeprowadzone dokładniejsze analizy i na tej podstawie opracowane plany ochrony bardziej szczegółowe dokumenty, obowiązujące przez 20 lat. Treść i sposób tworzenia planów ochrony i planów zadań ochronnych określają odpowiednie rozporządzenia Ministra Środowiska: - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010, nr 64, poz. 401) - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 ( Dz.U. 2010, nr 34, poz. 186) Realizacja projektu PL0108 miała między innymi na celu wspomóc procesy planowania w danym terenie. W związku z tym opracowano strategie zarządzania dla 23 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk utworzonych w Karpatach. Strategie te nie mają statusu formalnego dokumentu. Jednak dzięki temu, że były przygotowane w ścisłej współpracy z zarządzającymi terenem i w oparciu o dyskusje toczone w czasie licznych warsztatów, spotkań i konsultacji mają, w naszej opinii, bardzo istotne znaczenie. Prezentują bowiem w pełni niezależne zestawienie danych i analiz naukowych, a także opinie (często rozbieżne) uczestników spotkań. Wydaje się więc, że mogą stanowić doskonały punkt wyjścia do rozpoczęcia formalnego procesu tworzenia planów zadań ochronnych i planów ochrony dla tych obszarów. Liczymy również na to, że strategie pomogą zarządzającym terenu we właściwym ukierunkowaniu tymczasowych działań ochronnych, które powinny być prowadzone nawet przed uchwaleniem formalnych dokumentów planistycznych. Mogą być również wykorzystywane do innych analiz, w których bierze się pod uwagę aspekty związane z siecią Natura 2000, np. w strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko, planach zagospodarowania przestrzennego, programach ochrony środowiska, planach urządzania lasu, strategiach rozwoju gmin i powiatów. Wdrażanie sieci Natura 2000 w Polsce spowodowało również konieczność istotnej zmiany podejścia do planowania w obszarach chronionych. Dotychczas ochrona obszarowa polegała przede wszystkim na określeniu listy zakazów i nakazów odnoszących się np. do całej powierzchni rezerwatu przyrody, czy też parku narodowego. Natomiast w obszarach Natura 2000 przedmiotami ochrony są przede wszystkim wybrane siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt (i ich siedliska). W związku z tym, w ramach projektu Natura 2000 w Karpatach sporządzono również Strategie ochrony gatunku/siedliska w obszarze Natura Dla 7

8 każdego przedmiotu ochrony, we wszystkich obszarach Natura 2000 w regionie alpejskim (nie tylko w tych, dla których opracowano strategie zarządzania) opracowano kilkustronicową kartę informacyjną, zawierającą podstawowe informacje o danym przedmiocie ochrony i wskazania do monitoringu, ochrony oraz dalszych badań. Powstała w ten sposób baza danych zawierająca 472 karty informacyjne, w tym 220 kart dla siedlisk przyrodniczych, 34 dla gatunków roślin oraz 217 kart dla gatunków zwierząt. Całość zgromadzonych informacji została również opublikowana poprzez stronę internetową projektu. Opis obszaru Podstawy prawne, lokalizacja i granice obszaru Obszar Małe Pieniny został zaproponowany do sieci Natura 2000 przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w roku 2006 w porozumieniu z organizacjami pozarządowymi (tzw. Lista Shadow), jako uzupełnienie sieci w zakresie ochrony siedlisk naskalnych i muraw, głównie zarośli jałowca pospolitego na murawach nawapiennych, murawy kserotermicznych, wapiennych ściany skalnych ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis oraz górskich reliktowych lasków sosnowych, co było zgodne z wymaganiami Komisji Europejskiej i ustaleniami seminarium biogeograficznego dla regionu alpejskiego, które odbyło się w maju 2005 roku. Obszar Natura 2000 Małe Pieniny położony jest w województwie małopolskim, powiecie nowotarskim, na terenie miasta Szczawnica. Powierzchnia obszaru wynosi 1541,9 ha. Obejmuje pasmo górskie Małych Pienin, na południe od osiedli Szlachtowa, Jaworki i Biała Woda. Przedmioty ochrony obszaru Natura 2000 Na terenie obszaru Natura 2000 zidentyfikowano 9 siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej (w tym 2 priorytetowe oznaczone gwiazdką, w murawach kserotermicznych w tym obszarze nie występują storczyki, nie jest to więc siedlisko priorytetowe). Siedliska przyrodnicze Natura 2000, wymienione w załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Dyrektywy Siedliskowej) Siedlisko przyrodnicze 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków 3240 Zarośla wierzby siwej na żwirowiskach i kamieńcach górskich potoków 5130 Zarośla jałowca w murawach kserotermicznych 6210 Murawy kserotermiczne (Festuco- Brometea) Reprezent atywność Powierzc hnia względna Stan ochrony Ocena ogólna (znaczenie obszaru dla ochrony siedliska przyrodniczego) B C B C C C C C A A A A B C B B 8

9 6230 Górski i niżowe murawy bliźniczkowe 6430 Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 8160 *Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis 8210 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis C C B C D C C B B B C C C B C B C A C A B 9110 Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion) C C C C 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati- Fagenion) 91E0 *Łęgi wierzbowe, olszowe, topolowe i jesionowe 91Q0 Reliktowe laski sosnowe (Erico- Pinion) 9410 Górskie bory świerkowe (Piceion abietis część - zbiorowiska górskie) B C B B D B C B C C C B C Proponuje się zmianę klasyfikacji wymienionego w Standardowym Formularzu Danych siedliska 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie na 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie. Proponowana zmiana wynika z prawdopodobnie błędnej klasyfikacji łąk występujących na terenie Małych Pienin do typu Aktualne badania wskazują, że na tym terenie występują łąki typu Proponuje się dopisanie do Standardowego Formularza Danych siedlisk 8310 Jaskinie nieudostępnione do zwiedzania oraz priorytetowego siedliska 9180* Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis-acerion pseudoplatani). Najprawdopodobniej, część areału zaliczonego do siedliska 6210 powinna zostać zaklasyfikowana jako siedlisko o kodzie 6170 Nawapienne murawy wysokogórskie (Seslerion tatrae) i wyleżyska śnieżne (Arabidion coeruleae), reprezentowanego tu przez silnie zubożony zespół pienińskiej górskiej murawy naskalnej Dendranthemo- Seslerietum variae. Występujące na terenie obszaru Natura 2000 Małe Pieniny zbiorowiska nadrzeczne, lasy grądowe i rumowiska wapienne zajmują niewielkie areały i ich występowanie na tym terenie nie ma większego znaczenia dla zachowania tych typów siedlisk w skali kraju. Ich ochrona przyczynia się jednak do zwiększenia różnorodności biologicznej w skali lokalnej. W Standardowym Formularzu Danych obszaru gatunki roślin otrzymały następujące oceny stanu ochrony: Nazwa gatunku Reprezent atywność Powierzc hnia względna Stan ochrony Ocena ogólna (znaczenie obszaru dla ochrony gatunku) 1386 Buxbaumia viridis bezlist okrywowy B A C B 9

10 1902 Cypripedium calceolus obuwik pospolity D 2114 Erysimum pieninicum pszonak pieniński C C A (C) A(B) W nawiasach podano proponowane zmiany ocen w SFD obszaru. W Standardowym Formularzu Danych obszaru gatunki zwierząt ochrony otrzymały następujące oceny: Nazwa gatunku 1303 Rhinolophus hipposideros podkowiec mały Reprezent atywność 1193 Bombina variegata kumak górski D 2001 Triturus montandoni traszka karpacka D Powierzc hnia względna Stan ochrony Ocena ogólna (znaczenie obszaru dla ochrony gatunku) C B C C Cele ochrony obszaru Natura 2000 i priorytety ochrony Podstawowym celem ochrony w obszarze Natura 2000 Małe Pieniny jest ochrona siedlisk naskalnych i muraw, głównie zarośli jałowca pospolitego na murawach nawapiennych, murawy kserotermicznych, wapiennych ściany skalnych z murawami. Obszar Natura 2000 Małe Pieniny obejmuje istotną część zasobów tych siedlisk w regionie biogeograficznym alpejskim, zwłaszcza, że są to płaty siedlisk typowo wykształcone i dobrze zachowane. Celem dodatkowym jest utrzymanie wyspowego stanowiska górskich reliktowych lasków sosnowych oraz fragmentów łąk ekstensywnie użytkowanych i bliźniczysk. Oba chronione gatunki roślin mają znaczenie w przypadku bezlista jako silne stanowisko, rozszerzające centrum występowania gatunku w kierunku wschodnim, a w przypadku pszonaka, jako nowe stanowisko, pierwsze położone poza dotychczasowym zasięgiem tego endemicznego gatunku. Na terenie obszaru występuje istotna populacja podkowca małego. Zlokalizowano tu dość dużą kolonię rozrodczą oraz kilka miejsc regularnego zimowania. Obszar ten ma istotne znaczenie dla zachowania gatunku w skali regionu biogeograficznego. Istniejące formy ochrony Całość obszaru Natura 2000 Małe Pieniny, znajduje się w granicach Południowomałopolskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (Utworzony Rozp. Wojewody Małopolskiego, Dz.Urz.Woj.Małop. Nr 806, poz.4862). Obszar znajduje się także w otulinie Popradzkiego Parku Krajobrazowego. Fragmenty obszaru stanowią rezerwaty przyrody: Biała Woda (27,83 ha; 1963), Wąwóz Homole (40,54; 1963), Wysokie Skałki (13,87 ha; 1961), Zaskalskie-Bodnarówka (19,02 ha; 1961). Zarządzającym rezerwatami jest Wojewódzki Konserwator Przyrody. Dla rezerwatów przyrody są aktualnie opracowane plany ochrony. Ich zapisy powinny być uzgodnione z planem ochrony obszaru Natura 2000 odnośnie zarządzania odpowiednimi fragmentami obszaru. 10

11 Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego Geologia i gleby Pod względem geologicznym obszar stanowi fragment jednostki strukturalnej Karpat, zwanej Pienińskim pasem skałkowym. Był on fałdowany zarówno w górnej kredzie jak i w starszym i młodszym trzeciorzędzie. W efekcie ukształtowała się bardzo skomplikowana struktura tektoniczna. Uczestniczą w niej zarówno rozczłonkowane, w wyniku ruchów trzeciorzędowych, płaszczowiny górnokredowe, jak i fałdy i uskoki trzeciorzędowe. Blokowy charakter elementów strukturalnych zaznacza się w morfologii jako skałki zbudowane z twardszych wapieni jurajskich i dolnokredowych, tkwiące w miękkich, ulegających łatwiejszemu zwietrzeniu i erozji łupkach, marglach i utworach fliszowych, pochodzących z wieku jurajskiego, kredowego i paleogeńskiego. W wyniku procesów podsuwania się skorupy oceanicznej i fragmentów północnej platformy kontynentalnej pod egzotyczny grzbiet Andrusova, zachodzących w górnej jurze, kredzie i od paleogenu po miogen nastąpiło wessanie w obręb płaszcza ziemskiego i przetopienie większości podłoża basenów Karpat zewnętrznych, jak i pierwotnego podłoża basenu skałkowego oraz jego północnych i południowych obrzeży. Osady trzech basenów mezozoicznych: magurskiego, skałkowego i manińskiego w wyniku fałdowań górnokredowych, zostały w większości oderwane od podłoża i ponasuwane na siebie w postaci płaszczowin. Na autochton czorsztyńsko-czertezicki nasunęły się kolejno płaszczowiny: niedzicka, braniska, pienińska i haligowiecka. Na płaszczowinową strukturę pasa skałkowego nasunął się w paleocenie kompleks osadów mezozoicznych, utworzonych w południowej części basenu magurskiego.stanowią one jednostkę tektoniczną Grajcarka, która częściowo ma charakter płaszczowiny. Kompleks osadów klastycznych formacji jarmuckiej tworzył się równocześnie z nasuwaniem się płaszczowin, z których w znacznej mierze pochodzi jego materiał. Kompleks przeważnie fliszowych osadów paleogeńskich przykrywa górnokredowopaleoceńską strukturę płaszczowinową pasa skałkowego. Osady te w większości utworzyły się w brzeżnej, południowej części basenu magurskiego. Na granicy paleogenu i neogenu cała struktura pasa skałkowego zastała ponownie sfałdowana, a następnie, w miocenie, potrzaskana podłużnymi i poprzecznymi uskokami. Wzdłuż północnego obrzeżenia pasa skałkowego, uprzednio sfałdowana jednostka Grajcarka oraz nowopowstała mioceńska, magurska płaszczowina fliszowa, zostały pocięte niewielkimi intruzjami magmy andezytowej. Działalność wulkaniczna pozostawiła po sobie żyły andezytowe, żyłę bazaltową oraz czynne do dzisiaj mofety powulkaniczne. Od Przełomu Pienińskiego w Szczawnicy na wschód następuje wyraźna zmiana struktury pasa skałkowego. Obszar występowania płaszczowiny pienińskiej ulega gwałtownej redukcji aż do całkowitego zaniku na wschód od Haligova na Słowacji. Chwilowo znikają też z powierzchni jednostka czertezicka i płaszczowina braniska, natomist zyskuje bardzo na znaczeniu jednostka Grajcarka. Jednostka braniska pojawia się na południe i południowy-wschód od Jaworek. Ponadto występują w obrębie Małych Pienin: jednostka czorsztyńska (rejon Wąwozu Homole), jednostka czertezicka (budująca główny grzbiet z Wysoką), duże znaczenie ma również paleogen magurski. 11

12 Klimat Pod względem klimatycznym Pieniny wyraźnie odróżniają się od sąsiadujących pasm górskich. Charakteryzują się stosunkowo łagodnym klimatem. Ze względu na urozmaiconą rzeźbę terenu, miejscami zaznaczają się wyraźne różnice w mikroklimacie. Stoki północne i doliny potoków są chłodniejsze i bardziej wilgotne, natomiast południowe, eksponowane ściany skalne mają klimat wyjątkowo ciepły i suchy. Zachmurzenie w Pieninach jest niewielkie. Ogólna liczba dni pochmurnych w roku kształtuje się od 135 do 140. Najmniejsza liczba dni pochmurnych występuje we wrześniu (8-10 dni), największa w okresie od listopada do marca (11-16 dni w miesiącu). Roczna liczba dni pogodnych waha się przeciętnie od 44 do 42. Nasłonecznienie jest duże i intensywne, szczególnie na stokach o wystawie południowej. Średnie roczne temperatury powietrza kształtują się od 6,3 o C (420 m npm) do 4 o C na Wysokich Skałkach. Najcieplejszymi miesiącami są czerwiec i lipiec (16,4 do 13,7 o C). Absolutne maksima temperatur występują od czerwca do sierpnia. Najwyższe temperatury powietrza rejestruje się wówczas we wklęsłych formach terenu (32,8-34,7 oc). Najchłodniejszymi miesiącami są styczeń i luty (-6,7 do -5,2 o C). Absolutne minima temperatur rejestruje się w okresie od grudnia do lutego. Wahają się one w granicach od -36,3 do -30,2 o C. W okresie zimowym skłony północne są cieplejsze od południowych. Na obszarze Pienin przeważają wiatry z zachodu i północnego zachodu. Średnia roczna prędkość wiatrów waha się od 1,6-2,1 m/s w dolinach do 2,5 m/s na szczytach. Najmniejsze prędkości wiatru rejestruje się zazwyczaj od maja do września, największe od października do kwietnia. Średnia liczba dni z wiatrem bardzo silnym ( >15 m/s) waha się od 3 w dolinie Dunajca do 6 w szczytowych partiach gór. W przebiegu rocznym najmniejszą ilość dni z wiatrem bardzo silnym rejestruje się w czerwcu (0-1 dnia), największą w grudniu (do 2 dni). Pieniny położone są w zasięgu tzw. cienia opadowego i charakteryzują się stosunkowo małą liczbą dni z opadami oraz stosunkowo niewielkimi średnimi opadami. Wielkości roczne kształtują się od mm w dolinie Dunajca do 1095 mm na Wysokich Skałkach i bardzo nierównomiernie rozkładają się w poszczególnych porach roku. Minimum zimowe występuje przeważnie w styczniu lub lutym i waha się od 28 do 58 mm, natomiast maksimum letnie zaznacza się w czerwcu lub lipcu i wynosi od 110 do 199 mm. W okresie wegetacyjnym wyższymi sumami opadów odznaczają się północne skłony gór a południowe w okresie zimowym. Sumy opadów okresu wegetacyjnego kształtują się od 440 do 750 mm. Do częstych zjawisk występujących w Pieninach należą deszcze ulewne i nawalne, pojawiające się najczęściej od maja do sierpnia o sumach dobowych od 30 do 123 mm. Średnia liczba dni z opadem >10 mm przypada na okres letni i waha się od 19 w dolinach do 30 w partiach szczytowych. Pokrywa śnieżna (nietrwała) pojawia się najwcześniej w Małych Pieninach przeciętnie około 9 września, najpóźniej w dolinie Dunajca 22 listopada, zanikając u podnóża gór 11 marca oraz na szczytach 28 marca (skrajne daty 4 III - 4 VI). Liczba dni z pokrywą śnieżną w najniższych piętrach hipsometrycznych waha się od 98 do 140 na szczytach i dłużej utrzymuje się u podnóża zboczy i stoków północnych. Przeciętna grubość pokrywy śnieżnej kształtuje się od 8,9 do 11,7 cm w dolinach rzek i wzrasta do 17,4 cm na Wysokich Skałkach. 12

13 Użytkowanie terenu Własność Tereny w granicach obszaru Natura 2000 Małe Pieniny, to w większości własność Skarbu Państwa w zarządzie: Agencji Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa, w większości w dzierżawie Regionalnego Związku Hodowców Owiec i Kóz w Nowym Targu (od RZHOiK znaczne obszary dzierżawią bacowie, którzy prowadzą na tych terenach wypas owiec), Lasów Państwowych, Nadleśnictwo Krościenko nad Dunajcem,, Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej, Nadzór Wodny Niedzica. Pozostała część to własność Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych, Stacja Naukowa w Jaworkach, Małopolskiego Centrum Biotechniki oraz niewielki udział własności właścicieli indywidualnych (ich dokładne określenie wymaga analizy danych katastralnych). Gospodarka wodami Na terenie obszaru występują głownie górne biegi niewielkich potoków. Największym potokiem na tym terenie jest Grajcarek. Na terenie obszaru Natura 2000 Małe Pieniny nie prowadzi się większych prac związanych z regulacją koryt potoków. Występujące na tym terenie cieki wodne znajdują się w zarządzie Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie, Nadzór Wodny Niedzica, Inspektorat Nowy Targ. Leśnictwo Występujące na terenie obszaru lasy to głownie różne typy lasów bukowych oraz świerczyny, w większości pochodzenia antropogenicznego. Większość lasów znajduje się z zarządzie Lasów Państwowych, Nadleśnictwa Krościenko nad Dunajcem. Plan urządzania lasu Nadleśnictwa Krościenko nad Dunajcem powinien zostać zweryfikowany pod kątem wymogów ochrony występujących na terenie obszaru siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura Użytkowanie turystyczne Obszar Małych Pienin jest udostępniony turystycznie dzięki sieci znakowanych szlaków turystycznych. Główny szlak turystyczny przebiega przez wzdłuż polsko-słowackiej granicy państwowej. Prostopadle do szlaku głównego zostało wyznaczonych kilka szlaków łącznikowych. Największy ruch turystyczny skupia się we wschodniej części obszaru na terenie rezerwatu przyrody Wąwóz Homole oraz Biała Woda. Na terenie wymienionych rezerwatów występuje także największa presja turystyczna na przedmioty ochrony skupione na terenie obszaru Natura 2000 Małe Pieniny. Uwarunkowania socjoekonomiczne W położeniach niższych dominuje gospodarka łąkarska oraz hodowla owiec. Panują tu dość trudne warunki dla produkcji rolnej, wynikające z niskiej klasy gruntów oraz surowych warunków klimatycznych. Znaczny areał zajmują pastwiska, fragmenty łąk świeżych, użytkowanych zwykle jednokośnie, nawożone obornikiem i przepasane ekstensywnie. W wyższych partiach pokrytych lasem prowadzona jest gospodarka leśna, w tym głównie przebudowa sztucznych drzewostanów świerkowych. 13

14 Strategia ochrony siedlisk przyrodniczych Zestawienie typów siedlisk przyrodniczych Tab. 1. Lista siedlisk przyrodniczych w obszarze Małe Pieniny Kod Powierzchnia Liczba Nazwa siedliska siedliska (ha) płatów 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków ok. 2 XX 3240 Zarośla wierzby siwej na żwirowiskach i kamieńcach górskich potoków ok. 4 XX 5130 Zarośla jałowca w murawach kserotermicznych ok. 4 XX 6210 Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) XX XX 6230 Górski i niżowe murawy bliźniczkowe XX 6430 Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) XX XX 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie ok. 25 XX 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk ok. 1 XX 8160 *Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis XX XX 8210 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis XX XX 8310 Jaskinie nieudostępnione do zwiedzania długość 432m 55 obiektów 9110 Kwaśne buczyny XX XX 9130 Żyzne buczyny XX XX 9180 *Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis-acerion pseudoplatani) ok E0 *Łęgi wierzbowe, olszowe, topolowe i jesionowe ok. 20 XX 91Q0 Reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion) ok. 1 XX 9410 Górskie bory świerkowe XX XX Ogólna ocena stanu i znaczenia siedlisk przyrodniczych 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków Na terenie Małych Pienin siedlisko zwykle wykształca się szczątkowo w strefie przykorytowej górskich potoków w miejscu istniejących nieutrwalonych kamieńców górskich, aktywnie kształtowanych przez wody powodziowe (pierwsze stadium sukcesji na obszarze żwirowisk i kamieńców górskich). W obszarze występuje ono stosunkowo rzadko w związku z tym, iż większość koryt rzecznych wykształcona jest tu w litej skale. Jedyne miejsca zalegania rumoszu skalnego i niepokryte przez roślinność wyższą miejsca znajdują się w ujściowym odcinku Potoku Starego, we fragmentach Białej Wody, Kamionki oraz w odcinku Grajcarka między Jaworkami, a Szczawnicą. Siedlisko bardzo rzadko zajmuje większe powierzchnie, a najczęściej występuje w formie kadłubowej. Wykształcone szczątkowo w strefie przykorytowej większości dopływów Grajcarka i nad nim samym. Jedynie w niektórych miejscach istnieją powierzchnie dostępne dla roślinności o pionierskim charakterze (Wąwóz Homole, ujściowy odcinek Potoku Starego największe w obszarze stanowisko wrześni pobrzeżnej Myricaria germanica, fragment Grajcarka między Jaworkami, a Szczawnicą). 14

15 3240 Zarośla wierzby siwej na żwirowiskach i kamieńcach górskich potoków W Małych Pieninach siedlisko wykształca się fragmentarycznie w strefie przykorytowej górskich potoków w miejscu istniejących, wstępnie utrwalonych kamieńców górskich, aktywnie kształtowanych przez wody powodziowe (drugie stadium sukcesji na obszarze żwirowisk i kamieńców górskich). W obszarze występuje ono stosunkowo rzadko i zaledwie w kilku punktach zajmuje większe powierzchnie, co wiąże się z wykształceniem większości koryt w litej skale. Jedynie miejsca zalegania rumoszu skalnego nie zajęte jeszcze przez drzewostany podgórskich lasów łęgowych stanowią dogodne miejsce dla omawianego siedliska. Pojedyncze grupy zarośli występują jednakże w większości dolin potoków Małych Pienin, nie wykształcając zwartych zbiorowisk. Siedlisko występuje w dolinach drobnych cieków, na utrwalonych kamieńcach. Najczęściej występuje w postaci kadłubowej jako małe grupy wierzby sinej. Większe płaty siedliska tego typu znajdują się w górnym odcinku Kamionki (Wąwóz Homole, powyżej rezerwatu) oraz w dolnym odcinku potoku Starego (w części jezdnej) Zarośla jałowca w murawach kserotermicznych Na terenie obszaru siedlisko występuje na murawach naskalnych Festucetum pallentis, murawach z seslerią skalną Sesleria varia oraz na ich obrzeżach. Tworzące je zbiorowisko występuje na płytkiej, silnie szkieletowej, wapiennej glebie (rędzinie) oraz na glebie inicjalnej na półkach skalnych. Zajmuje ekspozycje zbliżone do południowej (SW-S-SE), a także bardziej zacienione NE. Gatunkiem je wyróżniającym jest jałowiec pospolity typowy Juniperus communis subsp. communis, występujący w towarzystwie śliwy tarniny Prunus spinosa, szakłaku pospolitego Rhamnus cathartica. Runo tworzą gatunki przechodzące z murawy Festucetum pallentis (np. szałwia okręgowa Salvia verticillata) czy murawy z seslerią skalną Sesleria varia (sesleria skalna Sesleria varia, rojownik włochaty Jovibarba hirta) oraz liczne, inne gatunki termofilne. W warstwie mszystej występują najczęściej jodłówka pospolita Abietinella abietina, rozłupek nierodzajny Schistidium apocarpum agg., kędzierzawka pospolita Tortella tortuosa. W obszarze Małe Pieniny siedlisko występuje w jego wschodniej części, w rezerwatach przyrody, głównie w rezerwacie Biała Woda i Wąwóz Homole, znacznie rzadziej w rezerwacie Zaskalskie-Bodnarówka. Poza rezerwatami występuje w otoczeniu rozproszonych wapiennych skałek lub bezpośrednio na nich Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) Siedlisko ma postać zbiorowiska barwnych muraw, o bogatej i zróżnicowanej florze, często z udziałem rzadkich gatunków. Występują zwykle na południowych stokach pagórków, wąwozów, utrwalonych piarżyskach u podnóża skał wapiennych, a także na półkach i ścianach skalnych, na wychodniach skał wapiennych. Występują w miejscach o dużym nasłonecznieniu, przy ekspozycji południowej, przy wysokich temperaturach powietrza i gleby. Murawy kserotermiczne w Małych Pieninach charakteryzują się zróżnicowaniem. Zalicza się do nich zarówno pionierskie zbiorowiska naskalne, o luźnym zwarciu i strukturze kępowej, z dominacją traw, głównie kostrzewy bladej, zajmujące fragmenty ścian wapiennych i rumowisk, jak i wysokie, bujne zbiorowiska o charakterze mezofilnym, z dużym udziałem bylin dwuliściennych, lokujące się głównie u podnóży ścian skalnych, na ustalonych piargach. Ich najwieksze nagromadzenie występuje w wąwozach Homole i Białej Wody, mniejsze powierzchnie zajmują w Zaskalskim, gdzie ocienienie nie sprzyja rozwojowi tego siedliska. Murawy kserotermiczne charakteryzują się dużą różnorodnością florystyczną, z czym związana jest bogata fauna bezkręgowców, zwłaszcza chrząszczy, muchówek, 15

16 błonkówek i owadów prostoskrzydłych, pluskwiaków i motyli. W Pieninach np. murawy są siedliskiem dla chronionego motyla niepylaka apollo Parnassius apollo. Roślinność muraw stabilizowana jest i w dużej mierze kształtowana w wyniku ekstensywnej gospodarki łąkarskiej i pasterskiej. Po zaprzestaniu użytkowania przekształcają się w drodze sukcesji wtórnej w zarośla, w tym zarośla jałowca (5130), a następnie w las. Głównym zagrożeniem dla istnienia i funkcjonowania muraw kserotermicznych jest sukcesja wtórna. Utrzymanie pełnej zmienności zbiorowisk i zachowanie bogactwa florystycznego tych siedlisk wymaga podjęcia zabiegów ochrony czynnej polegającej na przywracaniu i utrzymywaniu dawnych, ekstensywnych form użytkowania takich jak wypas i koszenie Górski i niżowe murawy bliźniczkowe Zwarte, suche lub mezofilne murawy z bliźniczką psią trawką Nardus stricta rozwijające się na siedliskach ubogich. W Małych Pieninach występuje podtytp zachodniokarpackie murawy bliźniczkowe reprezentowany przez zbiorowisko murawy bliźniczkowej z bogatym zestawem gatunków świadczących o jej przynależności do zespołu psiary reglowej Hieracio vulgati-nardetum, utrzymywanej dzięki użytkowaniu pasterskiemu. Za przynależnością do tego zespołu przemawia obecność następujących gatunków: bliźniczka psia trawka Nardus stricta, krzyżownica zwyczajna Polygala vulgaris, jastrzębiec gronkowy Hieracium lactucella, ozorka zielona Coeloglossum viride (gatunki charakterystyczne dla rzędu Nardetalia murawy bliźniczkowe); pięciornik złoty Potentilla aurea (gatunek wyróżniający dla związku Nardion psiary górskie); turzyca pigułkowata Carex pilulifera, prosienicznik jednogłówkowy Hypocheris uniflora (gatunki charakterystyczne dla zespołu Hieracio (vulgat)i-nardetum psiary reglowe). Obecne są również: podkolan biały Platanhera bifolia, biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga i macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides gatunki traktowane jako wyróżniające dla niżowego związku Violon caninae, obserwowanego również na podłożu fliszowym w górach. Zanotowano tutaj także: jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella, kosmatkę polną Luzula campestris i izgrzycę przyziemną Dantonia decumbens gatunki charakterystyczne dla wyższej jednostki fitosocjologicznej (klasa Nardo- Callunetea). W płatach bliźniczysk występują gatunki objęte ochroną ścisłą: dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis, podkolan biały Plathanthera bifolia, ozorka zielona Coeloglossum viride, gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea. W części przygrzbietowej pasma siedlisko sąsiaduje z płatami górskich łąk kośnych, a miejscami tworzy z nimi płaty przejściowe. Część płatów jest pofragmentowana na skutek zalesień i postępującej naturalnej sukcesji leśnej. Siedlisko przyjmuje różne formy w zależności od intensywności użytkowania płaty intensywniej wypasane i w przeszłości koszarowane mają charakter przejściowy do zbiorowiska Festuco-Cynosuretum. Murawy bliźniczkowe skupiają się w części przygrzbietowej pasma Małych Pienin. Największe i najlepiej zachowane płaty znajdują się w przy grzbiecie głównym w rejonie Wysokiej i Wysokiego Wierchu, a mniejsze płaty w rejonie Wierchliczki, Watriska i Smerekowej, a także na grzbietach bocznych pasma. Występują w miejscach o różnej ekspozycji, ale dominuje ekspozycja E i N Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) 16

17 Kamieńce i żwirowiska górskich potoków i innych drobnych cieków wodnych, wysięki na stromych zboczach dolin, rozlewiska, w piętrach dolnego i górnego regla. Nachylenie zmienne mogą to być zarówno dosyć płaskie miejsca jak i strome brzegi potoków. Podstawowym czynnikiem ekologicznym jest obecność przepływającej wody, a także łatwo przepuszczalne, żwirowe podłoże, na którym wytwarza się cienka warstwa przesiąkniętej wodą butwiny. Występujące tu gleby to na ogół mady piaszczystożwirowo-kamieniste. Zbiorowiska lepiężników zasiedlają na ogół najniższe, wilgotne terasy. Rozwijają się szczególnie dobrze w dolinach węższych, chłodniejszych i silnie zacienionych. Dominującą rolę odgrywają lepiężniki lepiężnik biały Petasites albus oraz lepiężnik wyłysiały Petasites kabliklianus. W niższych położeniach płaty lepiężnika wyłysiałego mogą występować wspólnie z innym, niżowo-podgórskim gatunkiem lepiężnikiem różowym Petasites hybridus. Obserwuje się również krzyżowanie się tych gatunków. Struktura fitocenoz jest wyraźnie dwuwarstwowa. Lepiężniki tworzą na wysokości 0,5-1 m zwartą warstwę rozłożystych liści, dobrze zacieniających kamieniste podłoże. W wyższej warstwie występują również świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum oraz bniec czerwony Melandrium rubrum. W niższej warstwie roślin zielnych mogą rozwijać się tylko gatunki cienioznośne gajowiec żółty Galeobdolon luteum, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, zaraza żółta Orobanche flava, miodunka ćma Pulmonaria obscura, jaskier kosmaty Ranunculus lanuginosus. Warstwa mszaków może być miejscami dobrze rozwinięta, ale ogólnie jej pokrycie nie przekracza %. Liczba gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym wynosi średnio 20-25, a poszczególne płaty są dosyć jednorodne florystycznie Łąki konietlicowe ekstensywnie użytkowane W odróżnieniu od ujęcia prezentowanego w Poradniku Ochrony Siedlisk Natura 2000, zgodnie z wytycznymi IOP Kraków, do siedliska 6520 włączono łąki mieczykowomietlicowe Gladiolo-Agostidetum, oraz ciepłolubną łąkę pienińską Anthyllidi-Trifolietum montani, umieszczane dotąd wśród niżowych i górskich świeżych łąk użytkowanych ekstensywnie ze zw. Arrhenatherion (siedlisko 6510). Siedlisko reprezentowane jest przez półnaturalne bogate florystycznie łąki, które powstały po wycięciu lasów i wieloletnim użytkowaniu kośnym. Roślinność łąkowa o zróżnicowanym charakterze. Niewielka część płatów ma charakter ciepłolubnej łąki pienińskiej Anthyllidi-Trifolietum montani, część (zwłaszcza w partiach wyżej położonych) reprezentuje łąkę mieczykowo-mietlicową Gladiolo-Agrostietum. a także różne formy, jakie siedlisko przyjmuje w zależności od sposobu (koszenie lub wypas) i intensywności użytkowania płaty wypasane mają charakter przejściowy do zbiorowiska Festuco-Cynosuretum. W pobliżu domostw, w miejscach silniej nawożonych obornikiem odnaleźć można płaty nawiązujące charakterem do zespołu łąki rajgrasowej Arrenatheretum elatioris (siedlisko 6510). Fragmenty te mogły być w przeszłości podsiewane (dominacja pojedynczych gatunków), jednak dobrze wykształcona warstwa mszysta świadczy o braku przeorywania. Siedlisko sąsiaduje również z wieloletnimi uprawami mieszanek traw i roślin dwuliściennych i fragmentami pół ornych. W części przygrzbietowej sąsiaduje z murawami bliźniczkowymi (Nardetalia). Półnaturalne świeże łąki użytkowane ekstensywnie skupiają się w części wschodniej obszaru, w dolinie potoku Zaskalskiego i Białej Wody oraz w najwyższej, przygrzbietowej części pasma Małych Pienin. Występują w miejscach o różnej ekspozycji (N, NW, W, SW, NE). 17

18 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk występują w Małych Pieninach na wysiękach i wyciekach w obszarach źródliskowych. Siedlisko było obserwowane w zakresie wysokości m n.p.m. Z uwagi na długotrwałe użytkowanie pasterskie i zaopatrzenie stad owiec wodę zauważa się w zmiany składu florystycznego, odzwierciedlające wpływ gospodarki człowieka. W młakach zaznacza się udział gatunków nitrofilnych np. pięciornik gęsi Potentilla anserina, pięciornik rozłogowy Potentilla reptans czy też innych obcych siedlisku gatunków np. skrzyp polny Equisetum arvens. W skrajnych przypadkach młaki wykazują skład (przypuszczalnie są przekształcone) w Mentho longifoliae-juncetum inflexi. W układach niezaburzonych młaki posiadają silnie wykształconą warstwę mszaków, w której dominują mokradłoszka zaostrzona Calliergonella cuspidata, żebrowiec paprociowaty Cratoneuron filicinum, limprichtia pośrednia Limprichtia cossonii, źródliskowiec Palustriella sp. div., płaskomerzyk oskrzydlony Plagiomnium elatum. W młakach o wyraźnym wpływie gospodarki człowieka wielu gatunków mszaków brak albo pokrywają płaty w niewielkim stopniu. Siedlisko skupia się głównie w przygrzbietowej partii Małych Pienin w obszarach źródliskowych zlewni potoków Biała Woda, Skalskie, Kamionka, Czerszla, Krupianka i Palkowskiego Potoku *Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis Zbiorowisko o niejednolitym składzie florystycznym, mające początkowo postać płatów skąpej roślinności, o znikomym zwarciu i bardzo zróżnicowanym składzie florystycznym. Tworzy niewielkie płaty na zacienionych rumowiskach i piargach u podnóża ścian skalnych. Jego jednorodne płaty zajmują zwykle powierzchnię od kilku do kilkudziesięciu metrów kwadratowych. Przy unieruchomieniu podłoża, ulega naturalnej sukcesji w kierunku zarośli i lasu. Zarastanie piargu rozpoczyna się najczęściej od jego podstawy i dolnej części boków. Dominuje zwykle zachyłka Roberta Gymnocarpium robertianum, często z dużym udziałem paprotnicy kruchej Cystopteris fragilis, przy obecności gatunków przechodzących z sąsiednich muraw kserotermicznych i zarośli. Najczęściej spotykane rośliny ciepłolubne to: kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum, cieciorka pstra Coronilla varia, fiołek kosmaty Viola hirta, ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum hirundinaria. W zdjęciu fitosocjologicznym notuje się zróżnicowaną liczbę gatunków, zależną od stopnia zarośnięcia piargu. W pierwszych stadiach sukcesji jest to od kilku (maksymalnie 10), do ponad 30 gatunków w późniejszym okresie. Obecne są tu też ze zmiennym pokryciem mchy (od 10 do 80%). W Małych Pieninach siedlisko zajmuje małe powierzchnie na piarżyskach, w dużej części juz ustalonych. Większość zidentyfikowanych dotychczas płatów zlokalizowana jest na terenie rezerwatów przyrody Homole i Biała Woda Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis Siedlisko tworzy małopowierzchniowe układy w szczelinach wapiennych ścian skalnych, załomach itp., ze znikomą warstwą gleby. Występuje zarówno w miejscach zawilgoconych i ocienionych, jak i przy południowych ekspozycjach ścian skalnych, gdzie podlega okresowej suszy i silnemu nasłonecznieniu. Ze względu jednak na to, że podłoże abiotyczne siedliska tego typu odnawia się w procesach naturalnego wietrzenia, a ekstremalne warunki termiczne i wilgotnościowe powodują, że miejsca te są zwykle 18

19 niedostępne dla większości gatunków roślin, nie są więc zagrożone przez naturalne procesy sukcesyjne. W zbiorowiskach tych, zlokalizowanych w niższych położeniach, znaczącą rolę odgrywają liczne gatunki paproci. W zależności od warunków siedliskowych, głównie wilgotności i nasłonecznienia rozwijają się dwa różne zespoły, z różnym ich udziałem. W Małych Pieninach siedlisko nie było dotąd badane Jaskinie nieudostępnione do zwiedzania Jaskinie w Małych Pieninach występują w rejonie wychodni skalnych, głównie w rezerwatach: Biała Woda i jego enklawie Brysztanie, Zaskalskie-Bodnarówka i Homole, pozostałe znajdują się w skalnych rejonach: Sołtysich Skałach, grani Smerekowej i nad Dunajcem. Są to w większości obiekty niewielkie, do 20 metrów długości, tylko jeden obiekt o długości ponad 50 metrów, najgłębszy o deniwelacji prawie 12 metrów; na tym obszarze znajduje się 55 jaskiń i schronisk podskalnych o łącznej długości 432 m. Większość posiada genezę niekrasową: głównie osuwiskową (jaskinie szczelinowe, rozłamowe i rumowiskowe) oraz erozyjno-wietrzeniową (jaskinie powstałe przez wietrzenie chemiczne, mrozowe lub wiatrowe), kilka obiektów jest pochodzenia krasowego- są to głównie jaskinie znajdujące się w ścianach rezerwatu Homole. Jaskinie stanowią schronienie dla nietoperzy (podkowców małych i mroczków pozłocistych) oraz owadów (głównie kilku gatunków motyli i chrząszczy) i pajęczaków oraz większych ssaków. Poza jaskiniami na tym terenie znajdują się też dwie sztolnie w górze Jarmtua, najlepiej zachowane zabytki kopalnictwa w polskich Karpatach-Wodna Bania w Palkowskim Potoku i Bania w Jarmucie. Wykute w andezycie, każda ma ponad 70 merów długości. Są one głównymi miejscami zimowania nietoperzy w tym rejonie, zimują tam podkowce małe, nocki duże, nocki rude i gacki brunatne. Większość obiektów posiada mikroklimat dynamiczny i wysoką temperaturę (5-8 st. C). Największa Jameriskowa Jama i nieliczne jaskinie Brysztanu posiadają mikroklimat statyczny zimny, zimą są intensywnie wymrażane. Dno jaskiń przeważnie pokrywa gruz skalny, w niektórych stanowi je humus i gleba. Nacieki występują nielicznie, są to zazwyczaj formy miękkie z mleka wapiennego, rzadziej z kalcytu, zimą w niektórych jaskiniach występują okresowe polewy i stalaktyty lodowe utrzymujące się w niektórych jaskiniach nawet do maja. Jaskinie znajdują się w rezerwatach Homole, Zaskalskie-Bodnarówka, Biała Woda oraz w Smerekowej, w Sołtysich Skałach Kwaśne buczyny i 9130 Żyzne buczyny Lasy bukowe, mają w górach charakter lasów mieszanych z bukiem, lecz także z udziałem innych gatunków, w tym iglastych - świerka i jodły; w niektórych płatach i w niektórych fazach dynamiki lasu gatunki te mogą nawet ilościowo dominować nad bukiem. Charakteryzują się stosunkowo bujnym i bogatym runem, budowanym przez typowe dla eutroficznych siedlisk gatunki lasowe. Znamienny jest udział w runie gatunków z rodzaju żywiec (Dentaria); różne gatunki żywców są związane z odmiennymi podtypami żyznych buczyn. Określenie aktualnego zasięgu i stanu tego siedliska w obszarze Małe Pieniny wymaga podjęcia dodatkowych badań *Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis- Acerion pseudoplatani) 19

20 Dwa nowe stanowiska nie wykazywane dotąd w literaturze, położone w dolince Skalskiego Potoku, na obszarze administrowanym przez Nadleśnictwo Krościenko, Leśnictwo Małe Pieniny. Jedno z nich położone jest w pobliżu Dziobakowych Skał, na wysokości m n.p.m., nachyleniu zbocza o, i ekspozycji północnej; drugie położone na zboczach Smrekowej, na wysokości 825 m n.p.m., na zboczach o nachyleniu 45 o i ekspozycji zachodniej. Obydwa stanowiska o łącznej powierzchni nie przekraczają 1 ha. Drzewostan obfitujący w luki, o niewielkim zwarciu, maksymalnie do 50% w warstwie a1 i 30% w warstwie a2 - miejscami zdominowany przez jodłę, a miejscami zdominowany przez buka. Jawor i wiąz górski mają charakter domieszki. Mimo iż drzewostan wykazuje pewne zubożenie pod względem składu i struktury, bardzo bogata jest warstwa podrostu i podszytu, w której stwierdzono 6-8 gatunków, w większości typowych dla tego typu jaworzyny. Runo wyjątkowo bogate: zanotowano ponad 50 gatunków roślin naczyniowych na powierzchni 400 m 2. Wśród najważniejszych gatunków oprócz wskaźnikowego języcznika zwyczajnego Phyllitis scolopendrium wykazano m.in.: paprotnika kolczystego Polystichum aculeatum, czerniec gronkowy Actaea spicata, rozchodnik karpacki Sedum fabaria, żywokost sercowaty Symphytum cordatum, parzydło leśne Aruncus sylvestris, zdrojówke rutewkolistną Isophyrum thalictroides, rutewka orlikolistna Thalictrium aquilegifolium, biec czerwony Melandrium rubrum gatunki żyznych siedlisk, typowe dla jaworzyn, ale również gatunki szczelin skalnych, jak: paprotnica krucha Cystopteris fragilis, zanokcica skalna Asplenium trichomanes czy zanokcica zielona Aspelnium viride. Poza dwoma wspomnianymi stanowiskami odkryto jeszcze w zachodniej części obszaru, dwa nowe stanowiska na gruncie prywatnym na stokach Łaźniej Skały. 91E0 *Łęgi wierzbowe, olszowe, topolowe i jesionowe Wzdłuż rzeki Grajcarek i jej większych dopływów: Krupianek, Pałkowskiego Potoku, Białej Wody i Skalskiego lasy i zarośla łęgowe tworzy przede wszystkim zbiorowiska olszyny karpackiej w stadium optymalnym Alnetum incanae, z typowo ziołoroślowym runem. Płaty zespołu mają zróżnicowaną wielkość, w zależności od szerokości doliny rzecznej, zabudowy i wyniesienia n.p.m. Wśród drzew dominuje olsza szara Alnus incana, domieszkę stanowią wierzby, głównie Salix purpurea i S. alba, jawor Acer pseudoplatanus i świerk Picea abies. W niższych położeniach łęgi płynnie przeplatają się z inicjalnymi zbiorowiskami łopuszyn Phalarido-Petasitetum hybrydi. Miejscami, na stosunkowo młodych łachach żwirowych przewagę osiągają wierzbiny z Salix purpurea. W wyższych położeniach kamieńce porastają ziołorośla z udziałem mięty długolistnej Mentha longifolia, kaczeńca Caltha palustris subs. laeta, świerząbka Chaerophyllum hirsutum i lepiężników Petasites albus, P. hybridus. Siedlisko występuje na całym obszarze. Tworzy niewielkie obszarowo płaty wzdłuż większych cieków wodnych 91Q0 Reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion) Siedlisko reliktowych lasków sosnowych występuje na grzbietach lub w częściach przygrzbietowych wapiennych wychodni skalnych, na płytkiej inicjalnej rędzinie, na wysokościach od 700 do 800 m n.p.m. Zajmuje najczęściej dobrze insolowane ekspozycje, niekiedy na bardzo stromych zboczach. Charakteryzuje się obecnością sosen o rachitycznym pokroju, poskręcanych pniach i konarach. W badanym obszarze reliktowe laski sosnowe często przenikają się z murawami z udziałem trzcinnika pstrego Calamagrostis varia czy seslerii skalnej Sesleria varia. W warstwie mszaków obserwowano najczęściej namurnika górskiego Homalothecium philippeanum, 20

21 kędzierzawkę pospolitą Tortella tortuosa i rozłupka nierodzajnego Schistidium apocarpum agg. Opisywane siedlisko występuje w szczytowych partiach wychodni skalnych w rezerwatach Biała Woda, Zaskalskie-Bodnarówka. Skupia się więc we wschodniej części obszaru Małe Pieniny Górskie bory świerkowe Bory świerkowe, w których gatunkiem panującym jest świerk pospolity Picea abies, zajmują znaczne powierzchnie w górnej części regla dolnego oraz prawie wszystkie powierzchnie leśne w piętrze regla górnego. Górna granica występowania borów świerkowych jest zarazem górną granicą lasu. Rozwijają się one zarówno na podłożu wapiennym jak i zbudowanym ze skał krystalicznych ubogich w węglan wapnia oraz na glebach o różnej wilgotności. W Małych Pieninach górskie bory świerkowe zostały zidentyfikowane w rezerwacie przyrody Wysokie Skałki, na wysokości poniżej ich optimum występowania. Po okresie zamierania, bór górnoreglowy odnawia się samoczynnie. Określenie ich aktualnego zasięgu i stanu ochrony wymaga dodatkowych badań. Tab. 2. Ocena stanu ochrony siedlisk przyrodniczych w obszarze (FV właściwy, U1 niezadowalający, U2 zły, XX nieznany) Kod siedlis ka Nazwa siedliska Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków Zarośla wierzby siwej na żwirowiskach i kamieńcach górskich potoków Zarośla jałowca w murawach kserotermicznych Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) Górski i niżowe murawy bliźniczkowe Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i Powierzchnia siedliska Specyficzna struktura i funkcje Perspektywy ochrony Ocena Ocena ogólna (%) ogólna FV U1 U2 XX XX XX XX U2 100 XX XX XX U2 100 FV FV FV FV XX XX XX 100 XX XX XX XX XX XX XX XX 100 U1 FV U1 U FV U1 U1 U