PRZEGLĄD NAUKOWO-METODYCZNY EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA

Transkrypt

1 1 PRZEGLĄD NAUKOWO-METODYCZNY EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA ROK V NUMER 1/2012 (14) Poznań 2012

2 2 Recenzenci działów: Bezpieczeństwo Narodowe: prof. dr hab. inż. Józef Buczyński Bezpieczeństwo Wewnętrzne: prof. dr hab. Bogdan Zalewski Zarządzanie: prof. dr hab. Piotr Grudowski Pedagogika: prof. dr hab. Edward Hajduk Redakcja Aneta Kołacz Korekta i skład komputerowy Marta Walachowska Redakcja oświadcza, że wersją podstawową czasopisma jest wydanie papierowe. Copyright 2012 by Edition ydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa All rights reserved ISSN: ydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa ul. Wyspiańskiego 16/6, Poznań tel wydawnictwo@wsb.net.pl Druk i oprawa ESUS Agencja Reklamowo Wydawnicza ul. Wierzbięcice 35, Poznań tel./fax

3 3 Spis treści Słowo wstępne (Aneta KOŁACZ)...7 BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE...9 Państwo Katar w polityce III Rzeczpospolitej (Grzegorz TOKARZ)...11 III Rzeczpospolita i Republika Libańska kontakty wojskowe (Grzegorz TOKARZ)...19 BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE...27 Zadania kryminologii w świetle współczesnych zagrożeń społecznych (Małgorzata KUĆ)...29 Inštitút agenta v Slovenskom Trestnom Práve (Štefan KOČAN)...51 PEDAGOGIKA...61 Oddziaływanie przez pracę w warunkach izolacji więziennej (Rafał ŻYWICA)...63 Agresja gier komputerowych (Zygmunt PŁOSZYŃSKI)...73 Rankingi szkół wyższych, jako zewnętrzna ocena jakości kształcenia (Katarzyna JABŁOŃSKA-KARCZMARCZYK)...81 ZARZĄDZANIE...93 Umiejętność skutecznego komunikowania się w pracy menedżera oświaty (Joanna GAJDA)...95 Zarządzanie działaniami w aspekcie podnoszenia jakości pracy szkoły (Joanna GAJDA) Delegowanie uprawnień jako metoda usprawniania zarządzania współczesną szkołą (Joanna GAJDA) Zarządzanie w środowisku wirtualnym w erze Post-PC (Cezary Tomasz SZYJKO) Wybrane zagadnienia związane z bezpiecznym zarządzaniem... (Cezary Tomasz SZYJKO)...151

4 4 SPRAWOZDANIA Z KONFERENCJI Innowacyjne bezpieczeństwo, sprawozdanie z VIII Międzynarodowej Konferencji i Wystawy Nowoczesne technologie dla bezpieczeństwa kraju i jego granic (Cezary Tomasz SZYJKO) Polacy czekają na bezpieczny gaz z łupków, sprawozdanie z międzynarodowej Konferencji naukowej ShaleScience o bezpieczeństwie złóż gazu łupkowego w Polsce (Cezary Tomasz SZYJKO)...177

5 5 spis po angielsku Contents Introduction (Aneta KOŁACZ)...7 NATIONAL SECURITY...9 The state of Katar in the politics of the Third Republic of Poland (Grzegorz TOKARZ)...11 The Third Republic of Poland and the Libyan Republic military contacts (Grzegorz TOKARZ)...19 INTERNAL SECURITY...27 The tasks of criminology in the light of modren social threats (Małgorzata KUĆ)...29 Inštitút agenta v Slovenskom Trestnom Práve (Štefan KOČAN)...51 PEDAGOGY...61 An impact through work in the conditions of prison isolation (Rafał ŻYWICA)...63 The aggression of computer games (Zygmunt PŁOSZYŃSKI)...73 Rankings of higher education institutions as an external evaluation of the quality of education (Katarzyna JABŁOŃSKA-KARCZMARCZYK)...81 MANAGEMENT...93 The ability of social communication in the work of an educational manager (Joanna GAJDA)...95 The management of activities in the dimension of raising the quality of work of a school (Joanna GAJDA) Delegating competencies as a method of enhancing modern school management (Joanna GAJDA) Management of virtual environment in the Post-PC era (Cezary Tomasz SZYJKO) Selected issues connected with safe management (Cezary Tomasz SZYJKO)...151

6 6 CONFERENCE REPORT Innovative safety, a report from the eight International Conference and Exhibition Cutting edge technologies for the safety of the country and its borders (Cezary Tomasz SZYJKO) Poles are waiting for shale gas, a report from the international scientific conference ShaleScience on the safety of shale gas deposits in Poland (Cezary Tomasz SZYJKO)...177

7 7 Słowo wstępne Drogi Czytelniku, w czternastym numerze Przeglądu Naukowo-Metodycznego Edukacja dla Bezpieczeństwa, oferujemy bogatą lekturę artykułów wpisanych w cztery działy, które kończą się sprawozdaniem z dwóch konferencji. Dział Bezpieczeństwo narodowe obejmuje artykuły G. Tokarza. Autor charakteryzuje relacje między współczesnym państwem polskim a Katarem oraz relacje Polski z Libanem. Opisując wzajemną współpracę państw, opiera się na wizytach dyplomatów obu stron. Wspomina o najważniejszych umowach w dziedzinie gospodarki, polityki, kultury i turystyki. Wskazuje dla Polski kierunek współpracy z Katarem w dziedzinie energetycznej, jako drogę uniezależnienia się od dostawcy rosyjskiego. W drugim artykule uwagę kieruje na współpracę wojskową między Polską a Libanem w zakresie kontaktów między wojskowymi i politykami, zajmującymi się sprawami obrony państwa polskiego i libańskiego. W obszar bezpieczeństwa wewnętrznego wpisuje się artykuł Š. KOČAN`a oraz M. Kuć, autorzy podejmują obszerną i zróżnicowaną problematykę kryminologii. Š. KOČAN, koncentruje się na roli i działaniach agentów, M. Kuć ukazuje w świetle kryminologii zagrożenia o charakterze społecznym z uwzględnieniem ich przyczyn, przejawów, skutków oraz wskazań profilaktycznych, Zagrożenia te ukazane są jako poważny problem społeczny, jak też istotne zadanie badawcze kryminologii. W następnym dziale pedagogika, obszar bezpieczeństwa ujęty został w sferze dydaktyczno-wychowawczej i resocjalizacyjnej. W artykule J. Żywicy, mamy ukazaną wagę pracy w procesie resocjalizacji, wychowawcze elementy pracy w zachowaniu poczucia bezpieczeństwa. Autor opisuje cele oraz metody procesu resocjalizacji oraz efektywność oddziaływań poprzez pracę na osoby pozbawione wolności w obliczu ewoluujących przepisów prawa. Artykuł Z. Płoszyńskiego przedstawia obszar bezpieczeństwa ujęty w ramach nakreślonych poprzez zagrożenia wynikające z negatywnych oddziaływań wirtualnej rzeczywistości gier komputerowych kreujących realia także i edukacji. Autor zwraca uwagę, iż występowanie zjawiska przemocy i agresji w grach komputerowych stanowi podłoże identyfikowania się gracza z negatywną sytuacją w grze, wyzwala negatywną aktywność, z którą oswaja się gracz. Wszelkie tego typu, jak i inne, działania edukacyjne wymagają oceny w zakresie poprawności oraz jakości. Oprócz istniejących wewnętrznych systemów oceny jakości, istnieją systemy zewnętrzne, a w ich ramach rankingi uczelni wyższych. Kwestia ta została poruszona przez K. Jabłońską-Karczmarczyk, autorka prezentuje najpopularniejsze prasowe rankingi uczelni wyższych w Polsce,

8 8 przedstawia, jak wygląda ocena stopnia obiektywności rankingów oraz ocena popularności rankingów wśród maturzystów jako źródła informacji o jakości kształcenia. Autorka przestrzega, aby odczytywać je ostrożnie i nie przyjmować ich rezultatów jako jedyne, podstawowe kryterium wyboru uczelni. W następnym dziale zarządzanie, J. Gajda kontynuuje wątek pedagogicznej działalności od strony zarządzania oświatą. W pierwszym swoim opracowaniu przedstawia proces komunikowania się jako podstawową umiejętność dyrektora szkoły, który odpowiada za kształt relacji w środowisku szkolnym. W artykule zaprezentowała metody i techniki efektywnego postępowania determinujące wzrost sprawności w kierowaniu szkołą w ujęciu działalności dyrektora jako menedżera oświaty. W kolejnych artykułach przedstawia zarządzanie jako czynnik podnoszenia jakości pracy szkoły oraz delegowanie zadań i uprawnień jako gwarancje wysokiej efektywności zarządzania szkołą. Proces zarządzania przeniósł się także do sfery wirtualnej rzeczywistości. Publikacja T. Szyjko przedstawia korzyści i trudności związane z wdrażaniem strategii wirtualizacji oraz technologii komputerowej z perspektywy klienta z sektora małych i średnich firm, a także ocenia wpływ wprowadzenia innowacyjnych zmian na sposób działania firmy. W kolejnej publikacji T. Szyjko wskazuje możliwości połączenia walki z kryzysem i działań na rzecz ochrony klimatu, związku redukcji emisji z poprawą efektywności, innowacyjności i konkurencyjności gospodarki. Niepewność na rynku ropy zmusiła do poszukiwań alternatywnych rozwiązań motoryzacyjnych, stąd autor, T. Szyjko, opisuje przyszłość rynku motoryzacyjnego, zalety oraz wady samochodów elektrycznych w kontekście wymagań niskoemisyjnych pakietu energetyczno-klimatycznego Unii Europejskiej. Podsumowaniem niniejszego numeru są sprawozdania z konferencji przedstawione przez T. Szyjko: sprawozdanie z VIII Międzynarodowej Konferencji i Wystawy "Nowoczesne technologie dla bezpieczeństwa kraju i jego granic" 16 maja 2012 r. hotel Marriott w Warszawie oraz sprawozdanie z międzynarodowej Konferencji naukowej ShaleScience o bezpieczeństwie złóż gazu łupkowego w Polsce, Warszawa maja 2012 r. Wszystkim autorom składam podziękowania za wkład włożonej pracy, a Państwa gorąco zachęcam do przeczytania niniejszego numeru licząc na owocną refleksję, natchnienie, a może przelanie własnych przemyśleń w obszarze wieloaspektowego bezpieczeństwa. dr Aneta KOŁACZ

9 9 BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE

10 10

11 11 Grzegorz TOKARZ Uniwersytet Wrocławski PAŃSTWO KATAR W POLITYCE III RZECZPOSPOLITEJ Katar należy do najbogatszych państw świata, państwo to liczy około 848 tys. mieszkańców, z czego około 650 tys. stanowią cudzoziemcy, zajmuje obszar 11,6 tys. km 2. Bogactwo swoje zawdzięcza głównie bogatym złożom ropy naftowej i gazu ziemnego. Wspomnieć w tym kontekście należy, iż jedynie Federacja Rosyjska i Iran posiadają większe zasoby tych surowców, przy czym państwo katarskie przewyższa je w eksporcie tego bogactwa. 1 Zauważyć należy, iż w ostatnich 20 latach doszło do wielu spotkań na różnym szczeblu między stroną polską i katarską. Ich efektem były rozmowy czy porozumienia o charakterze polityczno-gospodarczym. Wizytą o charakterze politycznym, pierwszą, a tym samym jedną z ważniejszych był przyjazd do Kataru Wiceministra Spraw Zagranicznych III Rzeczpospolitej, Andrzeja Ananicza w 1993 r. (nawiązanie stosunków dyplomatycznych nastąpiło we wrześniu 1989 r.). Podkreślić jednak należy, że odwiedziny te wpisywały się w kilka innych wizyt, jakie odbywał polski urzędnik w tym regionie. Kluczowym elementem było przekazanie Emirowi Kataru posłania prezydenta państwa polskiego. W kwietniu 1998 roku, do Polski przyjechał Minister Spraw Zagranicznych Kataru szejk Hamad Bin Jassim Bin Jaber Al-Thani, odbył szereg rozmów z najważniejszymi politykami i urzędnikami państwa polskiego, z Prezydentem Aleksandrem Kwaśniewskim, Ministrem Spraw Zagranicznych Bolesławem Geremkiem oraz Marszałkami Sejmu i Senatu. Efektem tej wizyty było podpisanie Umowy o cywilnej komunikacji lotniczej, porozumienia o współpracy resortowej między Ministerstwami Spraw Zagranicznych oraz porozumienia o współpracy izb handlowych. Dyskutowano o otwarciu ambasady polskiej w Katarze i katarskiej w Polsce. W czerwcu 2000 r. do III Rzeczpospolitej ponownie przybył szef dyplomacji katarskiej, wziął udział w Konferencji Ku Wspólnocie Demokracji. Szczególnie ważną wizytą była ta z czerwca 2002 roku, kiedy to Polskę odwiedził Emir Kataru szejk Hamad Bin Khalif All-Thani. Wraz z nim przybyli przedstawiciele Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Finansów, Zdrowia Publicznego a także tamtejsi biznesmeni. W czasie spotkania z Prezydentem omawiano kwestie związane ze współpracą między obu krajami, zarówno polityczną, jak i gospodarczą. W przypadku tej ostatniej skonstatowano, że powinna być ona dużo większa. Emir spotkał się również z Ministrem Finansów Markiem Belką i Prezesem KIG Andrzejem Arendarskim. Za konieczne uznano sformułowanie i podpisanie umów, które dotyczyłyby gospodarki, turystki i ochrony zdrowia. Ciekawym wątkiem wizyty Emira było spotkanie z Prymasem Józefem Glempem (pamiętać należy, iż Emir był również Przewodniczącym Organizacji Konferencji Islamskiej). Omawiano między innymi problemy związane z dialogiem międzywyznaniowym. W październiku roku następnego (2003) do Kataru przybył Wiceminister Spraw Zagranicznych Polski Bogusław Zaleski. Przyjazd ten był 1 Państwo Kataru. Informacja o stosunkach gospodarczych z Polską, (pobrano r.)

12 12 związany z aktywnością państwa polskiego w Iraku, przekazano Emirowi specjalny list w tej sprawie. Omówiono również przyszłą wizytę w tym kraju Prezydenta A. Kwaśniewskiego. Ten ostatni odwiedził Katar w październiku 2004 r. Podkreślić jednak należy, iż miała ona charakter wizyty regionalnej. W kwietniu 2005 roku ponownie w Doha pojawił się polski Wiceminister Spraw Zagranicznych, skonkretyzowano sprawy związane z otwarciem ambasady polskiej w tym kraju (co miało miejsce we wrześniu 2006 r.). Na przełomie października i listopada 2006 r. Wiceminister Spraw Zagranicznych, Witold Waszczykowski, wraz z polską delegacją, uczestniczył w Katarze w konferencji dotyczącej demokracji. Następne spotkanie polityczne na wyższym szczeblu miało miejsce w listopadzie 2008 roku, kiedy to stolicę państwa katarskiego odwiedził premier Donald Tusk. Nie należy zapominać o kontaktach, jakie mieli ze sobą wysocy przedstawiciele obu państw, spotykając się w czasie różnego rodzaju imprez, jakie miały miejsce poza granicami obu państw. W tym kontekście wymienić należy rozmowę Premiera III Rzeczpospolitej z Premierem i Ministrem Spraw Zagranicznych Kataru w styczniu 2009 r. w Davos (Forum Ekonomiczne), ci sami politycy spotkali się także w sierpniu 2009 r. (Nicea), z kolei prezydent Lech Kaczyński we wrześniu 2009 roku, w czasie trwania 64 sesji ONZ w Nowym Jorku, spotkał się z Emirem Kataru. 2 W Polsce, w październiku 2011 roku, przebywał po raz drugi Emir Kataru, spotkał się on między innymi z prezydentem Bronisławem Komorowskim. Efektem tego pobytu było podpisanie dwóch porozumień, Umowy o współpracy w dziedzinie turystyki i Umowy o powołaniu Polsko-Katarskiej Rady Biznesu (między Krajową Izbą Gospodarczą a Katarską Izbą Handlowo-Przemysłową. 3 Pisząc o relacjach gospodarczych między obydwoma krajami wspomnieć należy o obrotach towarowych między państwem polskim a Katarem. Obrazuje je poniższa tabela. Tabela nr 1: Obroty towarowe między Polską a Katarem W mln USD Dynamika % 2009=100 Obroty 11,5 16,1 115,1 26,8 18,7 69,7 Eksport 11,0 15,8 114,9 25,4 16,0 62,9 Import 0,5 0,3 0,2 1,4 2,7 194,2 Saldo 10,5 15,5 114,7 24,0 13,3 Źródło: GUS Biorąc pod uwagę towary sprzedawane Katarowi przez III Rzeczpospolitą (2010) stwierdzić należy, że były to głównie urządzenia mechaniczne i elektryczne, takie jak kable, żarówki czy sprzęt AGD. Powyższe dobra stanowiły 38,3% dóbr eksportowanych z III Rzeczpospolitej do tego bliskowschodniego państwa. Na drugim miejscu znajdowały się wyroby papiernicze, stanowiące 17,8% całego polskiego eksportu, a na trzecim wyroby z metali nieszlachetnych, np. rury lub 2 Kalendarium stosunków polsko-katarskich, (pobrano r.) 3 Świnoujście: Nowe Umowy Polska-Katar, (pobrano r.)

13 13 piece, odpowiednio 12,7% sprzedawanych towarów. Dalsze miejsca stanowiły produkty różne, przede wszystkim meble, stelaże i pompy (10,8%) i wyroby z tworzyw sztucznych, głównie opony i węże gumowe (9,8%). Od Kataru strona polska w 2010 r. kupowała przede wszystkim polimery etylenu, które stanowiły 92,6% dóbr sprowadzanych z tego kraju. Około 4% stanowiły natomiast produkty chemiczne. 4 Wspomnieć należy o próbach wejścia firm polskich na rynek katarski. Obecność w tym kraju zaznaczyły Polimex-Cekop, Exbud, Geokart, jednak przedsiębiorstwa te prowadzą działalność o charakterze akwizycyjnym. W 2002 r. placówkę w tym kraju otworzył Mostostal Zabrze. Pewne zainteresowanie Katarem zaczęła przejawiać spółka PBG S.A., takie obszary jak obsługa przemysłu węglowodorów, budowa infrastruktury. Szereg polskich przedsiębiorstw szuka możliwości pracy w Katarze, ale jako podwykonawcy działających tam firm obcych. 5 Ważnym aspektem, przyczyniającym się do nawiązania ściślejszych relacji gospodarczych między krajami były wizyty osób, sprawujących wysokie funkcje w ministerstwach czy organizacjach gospodarczych obu państw. W maju 1994 roku, do Kataru przyjechał sprawujący funkcje Wiceministra Współpracy Gospodarczej z Zagranicą Maciej Leśny. Minister Przemysłu i Handlu Klemens Ścierski przybył do tego bliskowschodniego państwa dwa lata później, w marcu 1996 r., tym razem odwiedziny te były bardziej efektywne. Z przedstawicielami strony katarskiej rozmawiał o możliwościach współpracy w takich dziedzinach jak gaz ziemny czy paliwa płynne. Wtedy też poruszono kwestię dostaw skroplonego gazu katarskiego do polskiego odbiorcy. Biorąc pod uwagę zaangażowanie Polski w gospodarkę katarską, zastanawiano się nad inwestycjami III Rzeczpospolitej w przemysł chemiczny. Ważnym elementem wizyty były spotkania z ludźmi reprezentującymi biznes katarski, w tym kontekście można wymienić osoby z grupy Al-Misnad. Zastanawiano się nad możliwością nawiązania współpracy w stworzeniu w Polsce sieci stacji benzynowych z udziałem tej struktury, ewentualnością nawiązania współpracy z CPN-em. W celu dalszych rozmów postanowiono powołać do życia dwie komisje robocze. Niestety, pomysły te, nie wyszły poza stadium rozważań. W rozmowach z osobami reprezentującymi Qatargas ci ostatni zainteresowali się możliwością przyjazdu do Kataru polskich specjalistów. W tym samym roku (czerwiec) w III Rzeczpospolitej przebywał Minister Energii i Przemysłu państwa katarskiego. Wydarzenie to miało charakter rewizyty, w czasie której przekazano Prezydentowi Polski zaproszenie od Emira do odwiedzenia Kataru. W tych latach miały miejsce również spotkania przedstawicieli struktur gospodarczych państwa polskiego z partnerami katarskimi. W tym kontekście wymienić należy spotkanie z listopada 1995 roku, kiedy to w Ammanie, w czasie Konferencji ws. Ekonomicznego Rozwoju Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (MENA), rozmawiali ze sobą przedstawiciele strony polskiej i katarskiej. W listopadzie 1997 r. kolejna Konferencja ta miała miejsce w Katarze, uczestniczyli w niej przedstawiciele III Rzeczpospolitej. Kolejne spotkanie na niższym szczeblu, które wzmacniało wzajemne relacje miało miejsce w listopadzie 2001 r., kiedy to 4 Państwo Kataru. Informacja o stosunkach gospodarczych z Polską, (pobrano r.) 5 Ibidem

14 14 w stolicy Kataru odbywało się spotkanie WTO, stronę polską reprezentował Wiceminister Gospodarki Janusz Kaczurba). W 2006 r. miały miejsce dwa wydarzenia, w których uczestniczyły osoby piastujące urzędy średniego szczebla w polskich organach państwowych i gospodarczych. W marcu przedstawiciele III Rzeczpospolitej uczestniczyli w Światowej Konferencji Rozwoju Telekomunikacji Międzynarodowego Związku Telekomunikacyjnego, które miało miejsce w Katarze, w kwietniu przedstawiciel Ministra Gospodarki Piotr G. Woźniak skorzystał z zaproszenia katarskiego Ministra Energetyki i Przemysłu i reprezentował III Rzeczpospolitą w Międzynarodowym Forum Energetycznym. Wizyty wyższego szczebla kontynuowano w następnym, 2007 roku, w styczniu Minister Gospodarki P. Woźniak odwiedził Katar, gdzie rozmawiał z tamtejszym Ministrem do Spraw Energii i Przemysłu. W kwietniu do tego bliskowschodniego kraju udała się Misja Gospodarcza Krajowej Izby Gospodarczej, jej efektem było podpisanie porozumienia między Chamber of Commerce oraz polską Izbą. Przedstawiciele strony katarskiej w wrześniu 2007 r. odwiedzili Polskę, uczestniczyli w XV Międzynarodowym Salonie Przemysłu Obronnego, który miał miejsce w Kielcach. Obfity w wizyty był rok 2008, w styczniu do Kataru wyjechał Minister Finansów Grzegorz Kołodko, rozmawiał z tamtejszym Ministrem Finansów i przedstawicielem Ministerstwa Gospodarki. W marcu strona polska uczestniczyła w Targach Uzbrojenia Morskiego DIMDEX 2008 r., a w kwietniu do Kataru przybyła (w ramach wyjazdu Marszałek Senatu) delegacja polskich biznesmenów, w listopadzie zaś do tego kraju przybył Minister Skarbu Państwa Aleksander Grad. Kontakty zagęściły się w 2009 roku, w kwietniu do stolicy Kataru przybył zastępca prezesa NIK, który uczestniczył w Konferencji ds. Kontroli Sektora Publicznego i Racjonalnego Gospodarowania Finansami Publicznymi). W następnym miesiącu ponownie Katar odwiedził Minister Skarbu A. Grad, w czerwcu ponownie przyjechał do tego bliskowschodniego kraju. Efektem było podpisanie Umowy o dostawie skroplonego gazu LNG. W listopadzie Polskę odwiedził Minister Stanu ds. Energii i Przemysłu Kataru, wziął udział w Konferencji odbywającej się w Warszawie, poświęconej rynkowi LNG. Biorąc pod uwagę kontakty z 2010 roku, wspomnieć należy o trzech marcowych spotkaniach, pierwsze to wizyta przedstawicieli Ministerstwa Gospodarki w Katarze, drugie to obecność przedstawicieli III Rzeczpospolitej na Targach DIMDEX 2010 i trzecie spotkanie Ministra Gospodarki Waldemara Pawlaka z Ministrem ds. Energii i Przemysłu Kataru (miało ono miejsce w Meksyku, gdzie odbywało się Forum Energetyczne). W czerwcu, w Katarze przebywał po raz kolejny Minister Skarbu Państwa A. Grad. 6 Ważnym porozumieniem gospodarczym zawartym miedzy obu państwami była Umowa w sprawie unikania podwójnego opodatkowania i zapobiegania uchylania się od opodatkowania w zakresie podatków od dochodu, podpisana w stolicy państwa katarskiego 18 listopada 2008 r. Reguluje ona takie kwestie jak: podatki, których dotyczy umowa, miejsce zamieszkania, zakład, dochód z majątku nieruchomego, zysk przedsiębiorstw, żegluga morska i transport lotniczy, przedsiębiorstwa powiązane, dywidendy, odsetki, należności licencyjne zysków z przeniesienia własności majątku, pracy najemnej, wynagrodzeń dyrektorów, rent i emerytur, artystów, nauczycieli, naukowców, pracowników państwowych, studentów, praktykantów, innych dochodów, unikania podwójnego opodatkowania, 6 Stosunki polsko-katarskie, (pobrano r.)

15 15 równego traktowania, wymiany informacji. Zapisano, iż niniejsza Umowa wejdzie w życie z datą późniejszej z not wymienionych przez Umawiające się Państwa w drodze dyplomatycznej, informujących o spełnieniu procedur koniecznych dla wejścia w życie Umowy w Rzeczypospolitej Polskiej i w Państwie Kataru ( ) każde Umawiające się Państwo może wypowiedzieć Umowę przekazując drogą dyplomatyczną pisemną notyfikację o wypowiedzeniu w dniu 30 czerwca lub przed tym dniem w roku kalendarzowym po upływie pięciu lat od dnia jej wejścia w życie. 7 Niewątpliwie, najważniejszym porozumieniem gospodarczym, jakie podpisała strona polska i katarska była Umowa o dostawach do Polski z Kataru skroplonego gazu ziemnego (LNG). Katarczyków reprezentował Qatargas Operating Company Ltd., Polaków PGNiG, podpisano ją w 29 czerwca 2009 r. w Doha. 8 Podpisane porozumienie stanowiło, że strona polska będzie uzyskiwać od Kataru rocznie 1 mln ton LNG, czyli 1,5 mld m 3 gazu ziemnego (cena 550 mln dolarów, przy czym w zależności od wahań na rynku naftowym, może ulec zmianie). Dostawy LNG mają rozpocząć się w 2014 r. i trwać przez lat dwadzieścia. Odbiór odbywać się ma w terminalu LNG w Świnoujściu, a dostawy te mogą być w niedługim czasie zwiększone. PGNiG planuje dostarczać tenże gaz przede wszystkim spółkom energetycznym, zakładom chemicznym i klientom indywidualnym. W przypadku, gdyby doszło do sytuacji, w której sprowadzany gaz nie może być w pełni wykorzystany, można zacząć go magazynować. Pamiętać w tym kontekście należy, iż terminal w Świnoujściu ma wprawdzie mieć moc przeładunkową liczoną na 2,5 mld m 3, jednak nie stanowi problemu zwiększenie jego możliwości do 7,5 mld m 3 gazu. 9 Zgrzytem we wzajemnych stosunkach była sprawa zakupu stoczni w Gdyni i Szczecinie przez potencjalnego katarskiego inwestora. Ówczesny Minister Skarbu Aleksander Grad stwierdził, iż majątek obydwu stoczni przejdzie na własność firmy Polskie Stocznie. Zdaniem tego urzędnika inwestorem w tej firmie jest katarski fundusz QInvest. Do tego strukturą, która dała gwarancje dla tej transakcji miał być Qatar Islamic Bank. 10 Siedzibą funduszu QInvest była stolica państwa katarskiego. Swoje udziały w nim posiadali Gulf Finance House (Królestwo Bahrajn), który został założony w 1999 r. i wspomniany wyżej Qatar Islamic Bank, który powołano do życia 1982 r. Ważną rolę w tym kontrakcie pełnić miała fundacja Stichting Particulier Fonds Greenrights, jej głównym zadaniem było przeprowadzić transakcję zakupu (tylko ona miała udziały w firmie Polskie Stocznie). Jan Ruurd de Jorge, który miał stanąć na czele Polskich Stoczni twierdził, iż w Gdyni (tamtejszej stoczni), gdzie zatrudnienie miało znaleźć około 3 tys. osób, budowane będą statki do przewozu gazu ziemnego skroplonego, zaś w stoczni w Szczecinie, gdzie pracować miało ok. 2 tys. osób, powstawać miały statki, których odbiorcą miał być holenderski armator Spliethoff. Zamierzenia 7 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Państwa Kataru w sprawie unikania podwójnego opodatkowania i zapobiegania uchylania się od opodatkowania w zakresie podatków od dochodu, (w:),,dziennik Ustaw, 2010, nr 17, poz Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Informator ekonomiczny o krajach świata. Państwo Katar, s. 1 9 M. Ruszel, Dostawy LNG z Kataru wzmocnieniem polskiego bezpieczeństwa energetycznego, 222,Dostawy_LNG_z_Kataru_wz, (pobrano r.) 10 PAP, keb, Katar kupił polskie stocznie, ( r.)

16 16 powyższe nie zostały jednak wprowadzone w życie. Otóż QIvest zaprzeczył, iż jest funduszem inwestycyjnym, a pełni rolę banku świadczącego usługi inwestycyjne, jedynie doradza tym, którzy chcą stocznie zakupić. W sprawie tej próbowali interweniować przedstawiciele polskiego rządu w osobach premiera D. Tuska i Ministra Skarbu A. Grada. W tym celu spotkali się we Francji z Premierem państwa katarskiego. Uzyskano ze strony szejka deklarację, iż ze swej strony rząd katarski spróbuje wyjaśnić powstałe problemy, jednak Premier katarski zauważył przy tym, iż Fundusz QInvest znajduje się w rękach prywatnych, tym samym możliwość oddziaływania rządu katarskiego jest minimalna. Ostatecznie jednak pieniądze za zakup obu stoczni nie zostały przekazane przez zainteresowaną dotychczas stronę. 11 Oprócz wizyt stricte politycznych czy gospodarczych wspomnieć należy o spotkaniach o innym charakterze. W tym kontekście można wspomnieć o wyjeździe polskiego Ministra Sportu i Turystyki Mirosława Drzewieckiego na Bliski Wschód (luty-marzec 2009 r.). Oprócz Kuwejtu, Zjednoczonych Emiratów Arabskich i Arabii Saudyjskiej, polska delegacja odwiedziła również Katar. Przedstawiciele tego kraju podkreślali, że sportowcy katarscy chętnie korzystaliby z ośrodków sportowych, jakie znajdują się na terenie III Rzeczpospolitej, ze szczególnym uwzględnieniem placówek górskich. Wystosowano zaproszenie dla młodzieży polskiej, aby uczestniczyła w planowanej w końcu 2009 roku w stolicy Kataru Olimpiadzie Młodzieżowej. Jednocześnie zauważono potrzebę podpisania umowy, która regulowałaby kwestie związane z turystyką. 12 Szczególnie ważna wydaje się wspomniana już wcześniej Umowa między Rządem Rzeczpospolitej Polskiej a Rządem Państwa Kataru o współpracy w dziedzinie turystyki. Podpisana została w październiku 2011 roku, w Warszawie. Sama uroczystość odbyła się w Pałacu Prezydenckim. Przyjęto, iż jest ona swoistego rodzaju wstępem do nawiązania ściślejszych relacji w tej dziedzinie, oba kraje uznały, iż turystyka stanowi ważny element wzajemnych relacji gospodarczych. Podpisujący ją ze strony polskiej minister Adam Giersz stwierdził, że jednym z celów polskiego rządu jest min. zachęcenie katarskich przedsiębiorców do inwestowania w polską bazę turystyczną, zwłaszcza w bazę uzdrowiskową. 13 Inną wizytą, o której należy wspomnieć był przyjazd do Kataru Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdana Zdrojewskiego w marcu 2011 roku. Rozmawiał ze swoim odpowiednikiem, reprezentującym państwo katarskie. Szef polskiego resortu nagrodził go złotym medalem Gloria Artis, było to podziękowanie 11 M. Czarkowski, Katar w Gdyni i Szczecinie?, (pobrano r.) Pap, keb, Katar kupił polskie stocznie, (pobrano r.); Konrad Niklewicz, Katarski fundusz nie kupił stoczni, fundusz_nie_kupil_stoczni.ht..., (pobrano r.); BARD, PAP, Tusk prosi premiera Kataru o pomoc. W sprawie stoczni, kataru;o;p..., (pobrano r.) 12 Wizyta Ministra Drzewieckiego na Bliskim Wschodzie, Ministra-Drzewieckiego-na-Bliskim-Ws..., (pobrano r.) 13 Umowa turystyczna z Katarem, (pobrano r.)

17 17 za to, iż Minister ten sprzyja promocji kultury polskiej w tym bliskowschodnim państwie. Obaj szefowie resortów wzięli również udział w koncercie Sinfonietty Cracovia w katarskim Teatrze Narodowym. 14 Wspomnieć należy o ciekawym wątku współpracy kulturalnej polskokatarskiej, jest nim Umowa między Polską Biblioteką Narodową a Qatar Museums Authority dotycząca pełnego wydania dzieła polskiego arystokraty, podróżującego w XIX w. po ziemiach arabskich, Wacława Seweryna Rzewuskiego, zatytułowanego O koniach wschodnich pochodzących od ras arabskich. W ciągu czterech lat powinny ukazać się trzy tomy, w języku francuskim, polskim i angielskim. Podkreślić należy, iż stroną całkowicie finansującą jest wspomniana wyżej placówka katarska. 15 Wydaje się, że III Rzeczpospolita powinna zintensyfikować swoje kontakty z państwem katarskim, niewątpliwie skorzystać może na handlu z tym krajem w dziedzinie współpracy gazowo-naftowej, daje to szansę na uniezależnienie się od dostawcy rosyjskiego. Wymaga to nie tylko zaangażowania gospodarczego, ale również i politycznego, potrzebna jest szersza wizja, w której ważną rolę odgrywać powinny także inne kraje tego regionu. Streszczenie Autor, w swoim artykule, scharakteryzował relacje między współczesnym państwem polskim a Katarem. Szczegółowo opisał wizyty polityków i urzędników różnego szczebla. Przeanalizował dane dotyczące wzajemnej wymiany handlowej. Wspomniał o najważniejszych umowach w takich dziedzinach jak gospodarka, polityka, kultura i turystyka. Poruszył problemy związane ze współpracą w dziedzinie energetycznej. Summary The article describes the relationship between the modern Polish state and Qatar. Visiting politicians and officials of different rank are described. Moreover, the authot analyzed the data on bilateral trade. He mentioned the most important agreements in such fields as economy, politics, culture and rourism. Finally, the paper discusses the problems associated with cooperation in the energy sector. 14 Wizyta w Doha, (pobrano r.) 15 Katar w Polsce, (pobrano r.)

18 18

19 19 Grzegorz TOKARZ Uniwersytet Wrocławski, Instytut Studiów Międzynarodowych III RZECZPOSPOLITA I REPUBLIKA LIBAŃSKA KONTAKTY WOJSKOWE Liban, od kilkudziesięciu lat, stanowi jeden z najbardziej zapalnych punktów na Bliskim Wschodzie. Ten liczący 3,8 mln mieszkańców kraj, zajmujący 10 tys. km 2 od lat 70-tych XX w. stał się miejscem najpierw agresji z zewnątrz: Izraela oraz Syrii, a następnie krwawych walk wewnętrznych między chrześcijanami i muzułmanami. Zadaniem poniższego artykułu jest próba opisania obecności wojskowej III Rzeczpospolitej w tym kraju. Ważnymi wydarzeniami w stosunkach wojskowych między Polską a Libanem były wizyty urzędników odpowiedzialnych za bezpieczeństwo obu krajów. Wspomnieć należy o wizycie Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego w Libanie, która miała miejsce w grudniu 2002 r. Wtedy to Zwierzchnik Sił Zbrojnych III Rzeczpospolitej wizytował polskie oddziały, które strzegły bezpieczeństwa w tym państwie. Rozmawiał także z Prezydentem tego kraju i dowódcami Tymczasowych Sił Zbrojnych ONZ w Libanie (UNIFIL). Było to tzw. robocza wizyta, oprócz Libanu miejscem odwiedzin była również Syria. 1 W maju 2007 roku, do tego bliskowschodniego kraju przybył Władysław Stasiak, stojący na czele Biura Bezpieczeństwa Narodowego. Wraz z nim przybyli gen. Roman Polko (zastępca Szefa BBN) i Zbigniew Tłok-Kosowski (Dyrektor Departamentu Obrony), a także kilku innych wysokich stopniem oficerów Wojska Polskiego oraz Radca polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Głównym celem wizyty była chęć odwiedzenia polskich żołnierzy stacjonujących w Libanie. Pojechano do Tibninu, zatrzymano się w Bazie Cervantes. Przedstawiciele strony polskiej rozmawiali między innymi z zastępcą głównodowodzącego UNIFIL i Dowódcą Sektora Wschód. 2 W czerwcu 2007 r. do Libanu przyjechał Aleksander Szczygło, stojący na czele Ministerstwa Obrony Narodowej. Wraz z nim przybyli gen. Mieczysław Stachowiak pełniący funkcję zastępcy Szefa Sztabu Generalnego i gen. Waldemar Skrzypczak Dowódca Wojsk Lądowych. Wizytował on żołnierzy polskich pełniących służbę w ramach UNIFIL w miejscowości Naqoura. Rozmawiał także z gen. Claudio Graziano, dowódcą wojsk ONZ w Libanie. Tematem były kwestie związane z jednej strony z sytuacją, jaka miała wtedy miejsce w krajach Bliskiego Wschodu, z drugiej zaś omówiono potrzeby żołnierzy, którzy służą w ramach kontyngentu ONZ w państwie libańskim. Odwiedził nie tylko żołnierzy Batalionu 1 Działalność międzynarodowa Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego w latach , Fundacja Aleksandra Kwaśniewskiego Amicus Europae, s. 26, E. Kuzborska, Polski Kontyngent Wojskowy w UNIFIL w Libanie historia, zadania, wyzwania (Siły Pokojowe UNFIL szansa Libanu na drugą niepodległość), ONZ-wyzwania na XXI wiek oraz UN MODEL. Sytuacje obrad Zgromadzenia Ogólnego ONZ, 24 listopada 2005, Materiały konferencyjne, s A. Górka, Wizyta szefa BBN w Libanie, (pobrano r.)

20 20 Logistycznego, ale wyjechał również do Tibninu, gdzie pracowała polska kompania remontowa. Następnym punktem programu polskiego Ministra był wyjazd do Bazy Cervantes, gdzie rozmawiał z dowódcą Strefy Wschód. Wspomnieć również należy o spotkaniu A. Szczygły z gen. Charlesem Szihanim, sprawującym dowodzenie nad brygadą libańskiego wojska. Symbolicznie miało ono miejsce na posterunku, na który składały się kontenery podarowane stronie libańskiej przez Polaków. Minister dostał tam list, w którym wojsko libańskie dziękowało za wydatną pomoc. Kolejnym etapem wizyty było spotkanie z gen. Michelem Sleiman em, stojącym na czele wojsk libańskich. Podjęto kwestie związane z wewnętrznymi problemami Libanu (w tym okresie doszło do niepokojów związanych ze wzmożoną aktywnością Fatah Al Islam). Podniesiono sprawę współpracy wojskowej między obydwoma państwami. O sprawach związanych z Bliskim Wschodem, jak również udziale żołnierzy polskich w UNIFIL rozmawiał Minister A. Szczygło, także ze swoim odpowiednikiem ze strony libańskiej, Eliasem Murrem. Obydwaj ministrowie uznali, iż należy rozwijać współpracę wojskową miedzy III Rzeczpospolitą a Libanem. Wspomnieć należy, że libański Minister Obrony został zaproszony do odwiedzenia Polski. A. Szczygło w ramach swojej wizyty spotkał się między innymi z Premierem rządu libańskiego i Przewodniczącym tamtejszego Parlamentu. 3 W grudniu 2008 roku do Libanu przyjechał Dyrektor Generalny MON Jacek Olbrycht. Stanął na czele delegacji, w skład której weszli między innymi gen. Z. Tłok-Kosowski, gen. Andrzej Gwadera (dowódca 12 Dywizji Zmechanizowanej w Szczecinie), płk Anatol Tichoniuk (Przewodniczący Konwentu Dziekanów Oficerów Wojska Polskiego), płk Sylwester Szadura (Szef Sekretariatu Dyrektora Generalnego w MON). W Bejrucie przedstawiciele strony polskiej rozmawiali z zastępcą głównodowodzącego Sił Pokojowych ONZ w tym państwie. Omawiano sprawy związane ze służbą wojskową oddziałów cudzoziemskich w Libanie. Delegacja odwiedziła następnie polskich żołnierzy w bazie Scorpion i Naqoura. 4 Ważnym wydarzeniem w stosunkach wojskowych była wizyta w Libanie Ministra Obrony Narodowej, Bogdana Klicha, w kwietniu 2009 roku. W skład polskiej delegacji weszli wysokiej rangi wojskowi, gen. Franciszek Gągor (Szef Sztabu Generalnego), gen. Sławomir Dygnatowski (Zastępca Dowódcy Operacyjnego Sił Zbrojnych) oraz gen. Marek Witczak (Komendant Żandarmerii), gen. Romuald Ratajczak (Dyrektor Departamentu Wojskowych Spraw Zagranicznych), gen. Mieczysław Bieniek (radca w MON). Oprócz wojskowych stronę polską reprezentowali również politycy, europoseł Tadeusz Zwiefka i wchodzący w skład senackiej Komisji Obrony Maciej Klima. Polski Minister rozmawiał z Prezydentem Libanu. Omawiano głównie kwestie związane ze współpracą wojskową. W tym kontekście polski przedstawiciel stwierdził, iż należałoby nawiązać ścisłe kontakty dwustronne, początek został dany poprzez 3 Wizyta Ministra Obrony Narodowej Aleksandra Szczygło w Libanie, (pobrano r.) Wizyta Ministra Obrony Narodowej w Libanie, (pobrano r.) 4 DWiPO, Dyrektor Generalny MON Pan Jacek Olbrycht u żołnierzy PKW UNIFIL w Libanie, (pobrano r.)

21 21 obecność żołnierzy polskich w tym kraju. Zauważył, iż niestety nie ma podpisanych porozumień, które regulowałyby i rozwijały bilateralną współpracę wojskową. Jednocześnie stwierdził, iż odpowiednia Umowa dotycząca współpracy wojskowej jest w trakcie przygotowywania. Przedstawiciel rządu polskiego zauważył jednocześnie, że polski przemysł obronny powinien zainteresować się rynkiem libańskim. Wśród ewentualnych polskich firm, które miałyby szanse sprzedawać broń temu krajowi wymienił Bumar. Jednocześnie stwierdził, że może takowej współpracy patronować. Odbył rozmowę z gen. Claudio Graziano, pełniącym funkcję dowódcy UNIFIL oraz gen. Jeanem Kahwagi, piastującym stanowisko dowódcy armii libańskiej. Polski Minister odwiedził Polaków (PKW), którzy kwaterowali w Naqoura. 5 Wspomnieć należy o wizycie w Libanie w sierpniu 2009 r. kilku wysokich stopniem dowódców wojska polskiego. Wśród nich byli gen. Jerzy Michałowski (Zastępca Dowódcy Operacyjnego Sił Zbrojnych), gen. Zbigniew Tłok-Kosowski (Szef Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych) i płk Grzegorz Hajkowicz (Szef Szkolenia Komendy Głównej Żandarmerii Wojskowej). Głównym powodem wizyty była chęć odwiedzenia polskich żołnierzy stacjonujących w tym bliskowschodnim państwie. Będąc w Naqoura przedstawiciele Polski spotkali się gen. C. Graziano. Omówiono sprawy związane z wycofaniem oddziałów polskich i problemów związanych z przekazaniem ich kompetencji innym oddziałom. Polska delegacja wizytowała następnie tereny, na których działał batalion logistyczny POLLOG. Kolejnym punktem wizyty był przyjazd do bazy Cervantes. Odbyto tam rozmowy z odchodzącym i nowym Dowódcą Sektora Wschód. Innymi punktami wizyty były odwiedziny posterunku 4-30 Grunwald, gdzie służbę sprawowali żołnierze z kompanii manewrowej i przyjazd do bazy Scorpion w Tibninie, miejscu kwaterowania kompanii remontowej. Polska delegacja spotkała się również z merem tegoż miasta. W Bejrucie, dokąd następnie się udano, odbyto rozmowy poświęcone między innymi sytuacji militarnej w Libanie z Ambasadorem Polski w tym kraju oraz z Attache Obrony III Rzeczpospolitej. 6 Wspominając o zaangażowaniu polskiego sektora gospodarczo-wojskowego w Libanie, wspomnieć należy o ważnym wydarzeniu, jakim były targi poświęcone sprawom wojskowym i kwestiom związanym z obroną (Security Middle East Show). Polska strona postanowiła uczestniczyć w tym wydarzeniu, które miało miejsce listopada 2011 roku. Otwarto polski pawilon, pracę koordynowała tamtejsza Ambasada III Rzeczpospolitej. Zaangażowała się w to przedsięwzięcie Polska Izba na Rzecz Obronności Kraju. Wynajęła powierzchnię, aby móc zaprezentować swoje propozycje (wysłała dwóch przedstawicieli). W imprezie tej partycypowali również wysłannicy Bumaru. Postanowiono pokazać stronie libańskiej produkty takich polskich firm jak: Przemysłowe Centrum Optyki PCO SA, Fabryki Broni Łucznik-Radom SP z o.o., Przedsiębiorstwa Sprzętu Ochronnego 5 Niebieskie hełmy na półkę, (w:) Polska Zbrojna, 2009, nr 16, s. 5 i Minister Obrony Narodowej z wizytą w PKW UNIFIL w Libanie, (pobrano r.) 6 M. Korzynek, XXXI zmiana PKW UNIFIL-polscy generałowie w Libanie, (pobrano r.)

22 22 MASKPOL SA, Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Sprzętu Mechanicznego, PROTEKTOR SA, WB ELECTRONICSSA, Zakłady Mechaniczne Tarnów. 7 Najważniejszym porozumieniem, jakie podpisały Ministerstwa Obrony obydwu krajów była Umowa o nieodpłatnym przekazaniu uzbrojenia. Zawarto ją w stolicy III Rzeczpospolitej w lipcu 2008 r. Strona polska stwierdziła, że dążąc do bezpieczeństwa i stabilizacji w Republice Libanu zdecydowała się przekazać temu krajowi amunicję, broń strzelecką i sprzęt wojskowy. Stwierdzono, że powyższe rzeczy strona libańska przejmie poprzez swojego przedstawiciela w Polsce. Ministerstwo libańskie będzie odpowiedzialne za transport z Polski aż do miejsca przeznaczenia, przy czym strona polska zobowiązała się, iż takowy ładunek przygotuje i przekaże (biorąc za to odpowiedzialność) do ustalonego miejsca na terenie Rzeczpospolitej Polskiej. W Umowie zaznaczono, że uzbrojenie to ma służyć Libanowi, kraj ten nie może reeksportować go lub przekazać innej stronie bez wcześniejszej zgody odpowiednich władz polskich. Ważnym zapisem było stwierdzenie, iż Liban nie będzie zgłaszał roszczeń w przypadku, gdyby w sprzęcie mu przekazanym wykryto jakieś wady. Przedstawiciele tego kraju zrezygnowali także z rękojmi. Jednocześnie Polska zastrzegła, iż broń i amunicja przekazana Libanowi nie może zostać użyta w działaniach, które stałyby w sprzeczności z prawami człowieka. W przypadku pojawienia się problemów spornych, drogą do ich rozwiązania powinny być negocjacje podjęte przez przedstawicieli Polski i Libanu. Gdyby sporu nie można było rozwiązać w powyższy sposób, odwołać się należy do działań dyplomatycznych. Zaznaczono, iż od Umowy można odstąpić lub ją zmienić. Jednym z najważniejszych aspektów tego porozumienia było to, iż sprzęt wojskowy został przekazany stronie libijskiej nieodpłatnie, jego wartość ustalono na ,43 zł. Na sprzęt ten składały się: 1000 pistoletów (pistolet wz. 1964, kaliber 9 mm) o wartości zł (wartość egzemplarza 4000 zł), 2000 karabinków (kbk AKM (AKMS) kaliber 7,62 mm o wartości (cena jednostkowa 1000 zł), 20 tys. granatów RG-42 z zapalnikiem UZRGM które wyceniono na (jedna sztuka-134,18 zł) oraz kilka rodzajów zestawów zestaw grupowy do 100 mm armaty czołgowej D-10TG (11 sztuk wartość zł), zestaw remontowy do 100 mm armaty czołgowej D-10TG (10 egzemplarzy cena ,10 zł), zestaw kompanijny do 100 mm armaty czołgowej D-10T2S (30 sztuk o wartości zł), zestaw narzędziowy do 100 mm armaty czołgowej D- 10T2S (5 egzemplarzy, łączna wartość zł), zestaw grupowy do 100 mm armaty czołgowej D-10T2S (25 egzemplarzy wyceniane na ,25 zł) oraz zestaw remontowy do 100 mm armaty czołgowej D-10T2S (51 sztuk wartych ,87 zł). Stronie libańskiej przekazano także kostki trotylu (400 gr.) sztuk ,96 zł i zapalniki M-5, 2400 o wartości zł. 8 Oprócz powyższego, III Rzeczpospolita podarowała państwu libańskiemu amunicję do różnego rodzaju broni. 7 Zakończenie Security Middle East Show 2001 w Bejrucie, (pobrano r.) 8 Umowa między Ministrem Obrony Rzeczypospolitej Polskiej a Ministerstwem Obrony Narodowej Republiki Libańskiej o nieodpłatnym przekazaniu uzbrojenia, (kopia dokumentu w posiadaniu Autora).

23 23 Tabela nr 1: Naboje przekazane stronie libańskiej Nabój Ilość Cena jednostki Wartość ogólna Nabój wz.43 z pociskiem PS, 7,62 mm , Nabój wz. 43 z pociskiem T- 45, 7,62 mm , ,60 Nabój pistoletowy z pociskiem P, 9x18 mm , , 40 Nabój moździerzowy odłamkowo-burzący, 120 mm , Nabój z pociskiem OFZT, 23 mm , ,80 Nabój z pociskiem BZT, 23 mm , ,40 Nabój A-44z pociskiem odłamkowo-burzącym, 100 mm , Nabój A-44 z pociskiem kumulacyjnym, 100 mm , Nabój A-44 z pociskiem przeciwpancerno-smugowym , ,96 u.md-8, 100 mm Nabój A-44z pociskiem przeciwpancerno smugowym u , ,02 DBR-2, 100 mm Nabój z pociskiem B-32 przeciwpancerno-zapalającym, , ,10 12,7 mm Nabój z pociskiem BZT przeciwpancerno-zapalającosmugowym, , ,88 12,7 mm Nabój przeciwpancerny PG- 7u. WP-7 M , Nabój moździerzowy z pociskiem odłamkowym u.m.5, , ,08 mm Nabój moździerzowy z odłamkowym nieuzbrojony , Źródło: Wykaz nieodpłatnie przekazywanej amunicji, uzbrojenia i sprzętu wojskowego dla Libańskich Sił Zbrojnych, Umowa między Ministrem Obrony Rzeczypospolitej Polskiej a Ministerstwem Obrony Narodowej Republiki Libańskiej o nieodpłatnym przekazaniu uzbrojenia. Ważnym aspektem kontaktów wojskowych między Polską a Libanem jest udział Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Tymczasowych Siłach Organizacji Narodów Zjednoczonych w republice Libańskiej. Kwestię wojskowej obecności Polski w Libanie należy analizować przez pryzmat różnych płaszczyzn, zarówno tych o charakterze wojskowym jak również prawnym, czy politycznym. Pamiętać należy, iż służba żołnierzy polskich w tym kraju związana była z misją ONZ (operacja pokojowa). III Rzeczpospolita nie jest państwem, które odgrywa ważną rolę w tym regionie, zatem udział w operacjach

24 24 wojskowych można traktować jako nasz wkład w efektywną politykę np. Paktu Północnoatlantyckiego. Dzięki swojej obecności, między innymi w Libanie, można próbować uzyskać określone korzyści wewnątrz NATO. Nie należy również zapominać, iż obecność wojskowa może ukazać efektywność polskich sił zbrojnych sojusznikom, wzmacniając tym samym pozycję Polski w różnego rodzaju rozmowach. Nawiązanie dobrych relacji z władzami libańskimi musi również przynieść dobre owoce w przyszłości. 9 Nie należy również zapominać, że udział wojsk polskich w Libanie, weryfikuje umiejętności naszych oddziałów, jest swoistego rodzaju poligonem dla żołnierzy. 10 Polacy stali się obiektem ataków w Libanie już w 1990 r. (marzec), kiedy to ostrzelano w stolicy tego kraju samochód, w którym jechał attache handlowy polskiej ambasady Bogdan Serkis wraz żoną. W wyniku ataku zostali oni ciężko ranni, niedługo potem islamskie organizacje zbrojne działające w tym kraju zapowiedziały dalsze ataki. Powodem był udział strony polskiej w emigracji żydowskiej z ZSRR do Izraela. 11 Określić trzeba cele, jakie stały przed żołnierzami polskimi w państwie libańskim. Wymienić należy w tym kontekście transport materiałów i produktów wraz z ich ochroną. Ważną rolę odgrywały zadania o charakterze medycznym, czyli udzielanie pierwszej pomocy czy ewakuowanie osób, które ze względów zdrowotnych muszą opuścić zagrożone tereny. Inną kwestią była ochrona wyznaczonej Polskiemu Kontyngentowi strefy bezpieczeństwa. Do pozostałych zadań zaliczyć można zapewnienie transportu UNIFIL w II linii transportowej a także zajmowanie się naprawami typu B. 12 Obecność żołnierzy polskich w tym kraju regulowały między innymi Postanowienia Prezydenta III Rzeczpospolitej. Przykładowo, na mocy Postanowienia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 1 lutego 2002 r. do 31 lipca 2002 r. miały działać w tym państwie jednostki polskie (pod względem operacyjnym podporządkowane Dowódcy Tymczasowych Sił ONZ w Libanie, a narodowym rodzimemu Ministerstwu Obrony Narodowej), ich liczbę ustalono na lipca wyszło następne Rozporządzenie, na mocy którego 500 żołnierzy i pracowników wojska miało stacjonować w tym bliskowschodnim kraju od 1 sierpnia 2002 r. do 31 stycznia 2003 r. Następne Postanowienie w tej sprawie wydano 22 stycznia 2003 r., ustalono, że w okresie od 1 lutego 2003 r. do 31 lipca 2003 r. w UNIFIL działać będzie do 250 żołnierzy i pracowników wojska. Postanowienie z 21 stycznia 2004 roku stwierdzało, że w okresie od 1 lutego 2004 r. do 31 lipca 2004 na ziemi 9 Prymat NATO i stosunki transatlantyckie polski punkt widzenia. Raport Forum Bezpieczeństwa Centrum Europejskiego Natolin, s. 15, H. Świętek, Ukierunkować wysiłek. Model zaangażowania Rzeczypospolitej Polskiej w zagraniczne misje wojskowe. Warszawa 2001, s Poszukiwanie wpływów, z Marcinem Kaźmierskim o tym, jak ważna będzie wspólna polityka bezpieczeństwa i obrony podczas naszego przewodnictwa w UE w 2011 r., rozmawiają Małgorzata Schwarzgruber i Marek Pielach, (w:) Polska Zbrojna, 2010, nr 2, s Polska wojna z terroryzmem. Z gen. Sławomirem Petelickim, Dowódcą Grupy Reagowania Operacyjno-Manewrowego Grom, rozmawia Krzysztof Burnetko, (pobrano r.) 12 E. Kuzborska, Polski Kontyngent Wojskowy w UNIFIL w Libanie historia, zadania, wyzwania (Siły Pokojowe UNIFIL szansa Libanu na drugą niepodległość), ONZ-wyzwania na XXI wiek oraz UN MODEL. Sytuacje obrad Zgromadzenia Ogólnego ONZ, 24 listopada 2005, Materiały konferencyjne, s. 94

25 25 libańskiej służyć będzie do 250 żołnierzy, a w wyniku Postanowienia z 22 lipca ustalono, że w okresie od 1 sierpnia 2004 r. do 31 stycznia 2005 r. w Libanie pracować będzie do 250 żołnierzy i pracowników wojska. 26 stycznia 2005 roku Prezydent zdecydował, iż na ziemi libańskiej pozostanie przez następne pół roku 250 żołnierzy i pracowników wojska. Postanowieniem z 30 lipca 2005 roku przedłużono o następne 6 miesięcy udział tej samej ilości żołnierzy i pracowników wojska. W Postanowieniu Prezydenta z 14 września 2006 r. stwierdza, że: 1. W okresie od dnia 1 sierpnia 2006 r. do dnia 31 sierpnia 2007 r. zostanie użyty Polski Kontyngent Wojskowy w Tymczasowych Siłach ONZ w Republice Libańskiej, zwany dalej PKW; 2. Będzie liczyć w okresie od dnia 1 sierpnia 2006 r. do dnia 14 września 2006 roku 250 żołnierzy i pracowników wojska, a w okresie od dnia 15 września 2006 r. do dnia 31 sierpnia 2007 r. do 500 żołnierzy i pracowników wojska. 13 Żołnierze polscy swoją misję w Libanie rozpoczęli w połowie 1992 roku (czerwiec), zakończyli w 2009 roku. Początkowo na PKW składał się personel szpitala polowego, gdzie służbę pełniło 60 osób. Z biegiem czasu liczba i charakter działań Polaków zaczęło się zmieniać. W kwietniu 1994 roku, w tym bliskowschodnim kraju zaczął działać batalion logistyczny i zgrupowanie pododdziałów inżynieryjnych. Ostatecznie, w stan PKW weszły: Batalion Logistyczny (POLLOG), Zgrupowanie Pododdziałów Remontowych, szpital polowy, a także żołnierze wykonujący zadania w Kwaterze Głównej UNIFIL i Międzynarodowej Kompanii Żandarmerii Wojskowej Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 września 2006 r. zmieniające postanowienie o przedłużeniu okresu użycia Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Tymczasowych Siłach Organizacji Narodów Zjednoczonych w Republice Libańskiej, (w:) Monitor Polski, 2006, nr 62, poz Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia30 lipca 2005 r., o przedłużeniu okresu użycia Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Tymczasowych Siłach Organizacji Narodów Zjednoczonych w Republice Libańskiej, (w:) Monitor Polski 2005, nr 45, poz Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 stycznia 2005 r. o przedłużeniu okresu użycia Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Tymczasowych Siłach Organizacji Narodów Zjednoczonych w Republice Libańskiej, (w:) Monitor Polski, 2005, nr 6, poz Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 stycznia 2004 r. o przedłużeniu okresu użycia Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Tymczasowych Siłach Organizacji Narodów Zjednoczonych w Republice Libańskiej, (w:) Monitor Polski, 2004, nr 5, poz Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 lipca 2004 r. o przedłużeniu okresu użycia Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Tymczasowych Siłach Organizacji Narodów Zjednoczonych w Republice Libańskiej, (w:) Monitor Polski, 2004, nr 32, poz Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 stycznia 2003 r. w sprawie przedłużenia okresu użycia Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Tymczasowych Siłach Organizacji Narodów Zjednoczonych w Republice Libańskiej, (w:) Monitor Polski, 2003, nr 6, poz Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia20 lipca 2002 r. w sprawie przedłużenia okresu użycia Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Tymczasowych Siłach Organizacji Narodów Zjednoczonych w Republice Libańskiej, (w:) Monitor Polski, 2002, nr 33, poz Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 stycznia 2002 r. w sprawie przedłużenia okresu użycia Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Tymczasowych Siłach Organizacji Narodów Zjednoczonych w Republice Libańskiej, (w:) Monitor Polski, 2002, nr 5, poz Z. Cierpiński, UNIFIL siły pokojowe ONZ w Libanie, (pobrano r.)

26 26 Podano dwa powody, dla których strona polska zrezygnowała z udziału żołnierzy polskich w misji pokojowej w Libanie, pierwszym miały być zmiany w strategii wojskowej Polski. Postanowiono skupić się przede wszystkim na operacjach firmowanych przez Pakt Północnoatlantycki oraz Unię Europejską. W tym tonie wypowiadał się Wiceminister Obrony Narodowej Stanisław Komorowski w czasie swojej wizyty w Bejrucie w Drugim powodem były kwestie związane z programem oszczędności w polskiej armii. W sumie w tym bliskowschodnim państwie służbę odbyło ok. 10 tys. żołnierzy na 31 zmianach, zginęło Zauważyć należy, że obecność polskich żołnierzy w Libanie w pozytywny sposób wpływała na postrzeganie Polski w tym kraju. Zachowując daleko idącą powściągliwość można było uzyskać uznanie nie tylko samych Libańczyków, ale również Izraelczyków czy Syryjczyków. Tym samym Rzeczpospolita budowałaby swoją pozycje polityczną w tym regionie. Streszczenie W artykule Autor skupił się na trzech ważnych kwestiach, dotyczących współpracy wojskowej między Polską a Libanem. Pierwszą z nich są umowy, jakie w zakresie wojskowym podpisały obie strony. Drugą kontakty między wojskowymi i politykami, zajmującymi się sprawami obrony państwa polskiego i libańskiego. Trzecim aspektem był udział polskich żołnierzy w misji pokojowej w Libanie. Summary In this article the author focuses on Tyree important issues relating to the military cooperation between Poland and Lebanon. These are: firstly, the contrach which the parties have signed; secondly, contacts between the military and politicians which are directly concerned with the matters of defense; thirdly, the participation of Polish soldiers In the peacekeeping mission In Lebanon. 15 K. Lechowicz, Po 17 latach wojsko polskie wychodzi z Libanu, latah-polskie-wojsko-wychodzi-z-libanu,140..., (pobrano r.)

27 27 BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE

28 28

29 29 Małgorzata KUĆ Wydział Studiów Społecznych w Gliwicach ZADANIA KRYMINOLOGII W ŚWIETLE WSPÓŁCZESNYCH ZAGROŻEŃ SPOŁECZNYCH Pojęcie i przedmiot badań kryminologii Leksykalne wyjaśnienie kryminologii 1 (z gr. crimen przestępstwo, zbrodnia oraz logos nauka) pozwala uznać, że jest nauką o przestępstwie, z kolei ustalenie problematyki badawczej realizowanej w ramach tej nauki, prowadzi do wniosku, że kryminologia jest nauką społeczną, której przedmiotem badań jest: przestępca, przestępstwo, przestępczość, inne zjawiska z zakresu patologii społecznej 2 (np. prostytucja, alkoholizm, narkomania, samobójstwa), 3 ofiara przestępstwa, 4 przeciwdziałanie przestępczości i innym zjawiskom patologii społecznej. 5 Do analizowanych w ramach kryminologii form patologii społecznej należą: 6 alkoholizm, narkomania, samobójstwo, niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży, prostytucja, bezdomność, bezrobocie. 1 Przyjmuje się w literaturze, że po raz pierwszy terminu kryminologia użył francuski antropolog Paul Topinard w roku Badania tych zjawisk, które współcześnie należą do zakresu kryminologicznych, były prowadzone już wcześniej w ramach tzw. antropologii kryminalnej bądź biologii kryminalnej M. Kuć, Kryminologia. Warszawa 2010, s. 3 2 A. Podgórecki podaje, że patologia społeczna jest eklektycznym zbiorem problemów dotyczących rozmaitych typów dewiacji społecznych wraz z ich społecznymi determinantami i funkcjami. Pathos to cierpienie, logos to nauka. Nauka o cierpieniu społecznym jest zatem (...) uzależniona od tego, co wedle oceny subiektywnej lub wedle generalizacji rozmaitych ocen subiektywnych jest uznawane za negatywną kategorię zjawisk społecznych A. Podgórecki, Patologia życia społecznego. Warszawa 1969, s. 9 3 Trudność z ustaleniem ścisłego katalogu zjawisk określanych mianem patologii społecznej wiąże się z trudnością ustalenia ścisłej granicy pomiędzy normą i patologią społeczną. Wynika to z naturalnej zmienności procesów społecznych (w płaszczyźnie przestrzennej i czasowej) i dokonywanych wobec nich ocen, pozwalających na zakwalifikowanie do kategorii normy bądź patologii społecznej, które zjawisko będzie określane mianem patologicznego, będzie uzależnione od obowiązującego w danym czasie i miejscu zakresu normy społecznej. Wszystko to, co będzie wykazywało od niej odstępstwa, co będzie nieprawidłowością, aberracją wejdzie w zakres patologii społecznej, który pozostaje w ścisłym związku ze społecznym systemem aksjologicznym i normatywnym M. Kuć, Kryminologia, op. cit., s. 2 4 Współcześnie, w związku z rozwojem wiktymologii (nauki o ofierze przestępstwa) pewnego wyjaśnienia wymaga na przykład zaliczenie do przedmiotu badań kryminologii problematyki ofiary. Wiktymologia łac. Victima (ofiara) + grecki Logos (nauka) jest nauką o wiktymizacji i ofiarach w kontekście funkcjonowania systemów wymiaru sprawiedliwości (E. Bieńkowska, Wiktymologia. Zarys wykładu. Warszawa 2000, s. 79). Nauka o ofiarach przestępstw pojawiła się jako wynik kryminologicznych analiz dotyczących przestępstwa i jego sprawcy. Pierwotnie badania nad problematyką przestępczości uznawały za prawidłowość to, że sprawca jest stroną aktywną przestępstwa, natomiast ofiara stroną pasywną. Rozwój badań kryminologicznych dał podstawy do pytania, czy zawsze ofiara jest stroną pasywną w przestępstwie? Dało to początek naukowym badaniom problematyki roli ofiary w genezie przestępstwa, która stanowi podstawowy przedmiot zainteresowania wiktymologii. Wynikiem prowadzonych badań jest ustalenie, że ofiara przestępstwa może mieć wpływ zarówno na powzięcie zamiaru przestępczego jak i jego realizację. Pierwsze analizy wiktymologiczne dały podstawy do stwierdzenia, że ofiara także może być w różnym stopniu stroną aktywną w przestępstwie M. Kuć, Wiktymologia. Warszawa 2010, s. 2 5 M. Kuć, Kryminologia, op. cit., s. 1 6 Ibidem, s. 2

30 30 Należy podkreślić, że brak jest jednoznaczności w zakresie ustalenia przedmiotu badań kryminologii. W literaturze spotkać można różne propozycje w tym zakresie. 7 Obszerna i zróżnicowana problematyka badawcza kryminologii powoduje, że konieczne jest wykorzystywanie dorobku naukowego innych dyscyplin. Kryminologia określana jest nauką interdyscyplinarną czy multidyscyplinarną. Dąży do całościowego i wieloaspektowego wyjaśnienia interesujących ją zjawisk. Wśród nauk pomocniczych kryminologii, których dorobek jest powszechnie przez nią wykorzystywany, są takie nauki jak: psychologia, socjologia, pedagogika, psychiatria, medycyna sądowa, kryminalistyka, statystyka, ekonomia. Kryminologia jest podstawową nauką pomocniczą prawa karnego, z którym, z uwagi na przedmiot badań, wykazuje liczne związki. Początek problematyki badawczej w kryminologii ustala się jako wynik przesunięcia zainteresowań z samego czynu jakim jest przestępstwo na osobę jego sprawcy. W ramach rozwoju prawa karnego okazała się ważna potrzeba poznania kim jest sprawca czynu przestępczego. Celem takiego poznania miało być m.in. prawidłowe zastosowanie wobec niego środków reakcji prawnokarnej. Zapoczątkowało to badania, które współcześnie określa się mianem kryminologicznych. Mając to na uwadze, za podstawowy przedmiot badań kryminologii uznaje się przestępcę. Pytanie o to, kim on jest i czym różni się od nieprzestępny? Lub formułowane inaczej: Dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa a inni nie? (określane mianem pytania lombrozjańskiego) 8 historycznie najbardziej utrwalone jako nurt zainteresowań badawczych kryminologii, aktualnie również zajmuje znaczącą pozycję. 9 Kryminologia ma również udzielić odpowiedzi na pytanie: Co decyduje o tym, że dany czyn uznany jest za przestępstwo? Na tym gruncie pojawia się wymiar aksjologiczny w kryminologii. Z tego względu proponowany jest podział kryminologii na: 10 kryminologię aksjologiczną, behawioralną, wiktymologiczną oraz organizacyjną. W świetle takiego podziału należy wskazać, że kryminologia aksjologiczna zajmuje się badaniem natury uwarunkowań zakazów karnych. Kryminologia behawioralna natomiast obejmuje typową problematykę kryminologiczną odpowiadającą etiologii i fenomenologii kryminalnej. Kryminologia wiktymologiczna ma za przedmiot badania dotyczące ofiary. Kryminologia organizacyjna z kolei obejmuje badania dotyczące funkcjonowania instytucji związanych ze stosowaniem prawa karnego. Złożoność problematyki badawczej pozwala wyróżnić w ramach kryminologii następujące działy: 11 etiologię kryminalną, fenomenologię kryminalną oraz profilaktykę kryminalną. Etiologia kryminalna bada czynniki, które prowadzą do przestępczości. Analiza przyczyn obejmuje także badania osobowości przestępcy 7 Por. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia. Gdańsk 1999, s ; B. Hołyst, Kryminologia. Warszawa 2007, s ; L. Tyszkiewicz, Od naturalizmu do humanizmu w kryminologii. Katowice 1991, s. 13, Określenie pytania pochodzi od nazwiska C. Lombroso ( ) włoskiego psychiatry i antropologa, który podjął się wyjaśnienia przyczyn zachowania przestępczego w świetle jego uwarunkowań biologicznych. Jest twórcą teorii tzw. urodzonego przestępcy. Szerzej M. Kuć, Kryminologia. Warszawa 2010, s M. Kuć, Kryminologia, op. cit., s L. Tyszkiewicz, Od naturalizmu do humanizmu w kryminologii. Katowice 1991, s Por. B. Hołyst, Kryminologia, s

31 31 i ma na celu ustalenie indywidualnych cech i zależności determinujących zachowanie konkretnego sprawcy. Fenomenologia (symptomatologia) kryminalna to z kolei dział kryminologii, który zajmuje się różnymi formami objawowymi przestępczości tj. dynamiką i strukturą przestępczości, geografią kryminalną, sposobami popełniania przestępstw, niektórymi elementami organizacji świata przestępczego, np. sposobami porozumiewania się sprawców przestępstw, używaniem pseudonimów. Profilaktyka kryminalna natomiast opracowuje strategie, metody i środki zapobiegania przestępczości. 12 Zadania kryminologii Ustalenie przedmiotu badań kryminologii pozwala wskazać na jej zadania, a mianowicie: 13 1) Poznanie przyczyn przestępstwa i przestępczości a także innych form patologii społecznej; 2) Dostarczenie narzędzi do opisu tych zjawisk (wskazanie jakie są przejawy przestępstwa i przestępczości); 3) Poznanie osoby przestępcy; 4) Badanie procesów kryminalizacji i dekryminalizacji; 5) Badanie funkcjonowania określonych dziedzin wymiaru sprawiedliwości oraz różnych struktur formalnej i nieformalnej kontroli społecznej; 6) Dostarczenie wiedzy o sposobach zapobiegania przestępczości i innych zjawisk z zakresu patologii społecznej. Przestępstwo i przestępczość w świetle analiz kryminologicznych widziane są w możliwie szerokiej perspektywie, która wychodzi poza ścisłą problematykę prawnokarną. W obszarze zainteresowań kryminologii znajduje się potrzeba ustalenia: 14 Czym jest przestępstwo jako forma zachowania dewiacyjnego? Czym przestępstwo różni się od zachowań nieprzestępczych? Czym jest przestępczość jako zjawisko społeczne? Jakie są rozmiary przestępczości, jej nasilenie, dynamika i struktura? Jakie są przyczyny przestępstw i przestępczości? W każdym przypadku w/w problematyki chodzi o ustalenie bazy poznawczej, która ma być wykorzystywana do eliminowania tych zjawisk społecznie niepożądanych, zarówno przestępczości, jak i innych form patologii społecznej. Współczesne zagrożenia społeczne Określenie współczesne zagrożenia społeczne można widzieć w podwójnym znaczeniu. Po pierwsze jako zjawiska (czynniki zagrażające) zupełnie nowe, nieznane dotychczas w perspektywie analizy historycznej społeczeństw. Po drugie natomiast jako zjawiska co prawda występujące w przeszłości, ale takie, które z uwagi na ich nowe (współczesne) formy lub nasilenie są społecznie bardzo szkodliwe, a więc szczególnie zagrażające. 12 M. Kuć, Kryminologia, op. cit., s J. Jasiński, Kryminologia czy kryminologie? Refleksje nad warunkami i sposobami uprawiania kryminologii, Kościół i Prawo, t. 7. Lublin 1990, s ; L. Tyszkiewicz, Od naturalizmu do humanizmu w kryminologii, s. 13; M. Kuć, Kryminologia, s M. Kuć, Kryminologia, s. 5

32 32 W ramach analizy tego opracowania zostało uwzględnione zarówno pierwsze jak i drugie wyjaśnienie. Z tego względu, w katalogu omawianych zagrożeń społecznych zostaną ujęte zagrożenia występujące w historii społeczeństw od dawna jak i te, które miano współczesnych uzyskują z uwagi na to, że ich pojawienie się jest uwarunkowane cechami współczesności. Do współczesnych zagrożeń społecznych należą: przestępczość, zagrożenie terroryzmem, niedostosowanie społeczne młodzieży, alkoholizm, narkomania, uzależnienie od mediów, prostytucja, bezdomność, bezrobocie, zachowania samobójcze. Wszystkie te zjawiska znajdują się w obszarze zainteresowań kryminologii. Niewątpliwie największe znaczenie zagrażające ma przestępczość, co potwierdzone jest oceną ustawodawcy, który widząc zagrożenie pewnych kategorii dóbr, zdecydował się na ich ochronę prawnokarną. Z tego względu niektóre zachowania człowieka np. zagrażające zdrowiu, życiu, mieniu, bezpieczeństwu, ocenił negatywnie i określił w ustawie karnej jako przestępstwa przewidując za ich popełnienie sankcję kryminalną. Z punktu widzenia tej problematyki bardzo ważne znaczenie ma związek kryminologii z prawem karnym widziany w perspektywie przeciwdziałania przestępczości. Przydatność badań kryminologicznych w prawie karnym widoczna jest przede wszystkim w następujących obszarach: 15 1) Wykorzystywania wyników badań dotyczących przestępcy w zakresie indywidualizacji wymiaru i wykonania kary, zwłaszcza dostosowywania środków i metod oddziaływań penitencjarnych tak, aby w możliwie szerokim aspekcie zrealizować cele wykonywania kary pozbawienia wolności oparte na zasadzie indywidualizacji; Ibidem 16 Szczególny związek występuje pomiędzy kryminologią a prawem karnym wykonawczym. Prawo karne wykonawcze jest gałęzią prawa, która obejmuje normy prawne regulujące wykonywanie orzeczeń wydanych w postępowaniu karnym, w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz kar porządkowych oraz środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności. W szczególności dotyczą one orzeczonych przez sądy kar, środków karnych, środków zabezpieczających, środków probacyjnych, należności sądowych w sprawach karnych, a także tymczasowego aresztowania. Prawo karne wykonawcze nie obejmuje norm prawnych, które regulują wykonywanie środków poprawczych, wychowawczych przewidzianych w prawie nieletnich. Wzajemny związek prawa karnego wykonawczego i kryminologii widoczny jest przede wszystkim w następujących obszarach: 1) Przydatności wyników badań etiologiczno-kryminalnych dla ustalania zakresu oddziaływań na sprawcę przestępstwa w trakcie wykonania kary (największa ich przydatność ma miejsce w procesie wykonania kary pozbawienia wolności); 2) Badania skuteczności wykonywania kar i innych środków penalnych, które stają się podstawą kierunków polityki kryminalnej; 3) Badania związku pomiędzy izolacją penitencjarną a stygmatyzacją społeczną i przestępczością powrotną; 4) Badania warunków wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania pod kątem występowania czynników kryminogennych (np. obecność podkultury przestępczej w więzieniu, dostępność narkotyków, deprywacja potrzeb w związku z totalnym charakterem więzienia); 5) Przygotowywania prognozy kryminologiczno-społecznej skazanego. M. Kuć, Kryminologia, s. 5-6

33 33 2) Wykorzystywania badań dotyczących przestępstw i przestępczości w płaszczyźnie procesów kryminalizacji i dekryminalizacji (badania kryminologiczne dostarczają argumentów dla potrzeb procesu legislacyjnego w zakresie ustawodawstwa karnego); 3) Kształtowania polityki kryminalnej. Istotnym zjawiskiem współczesności o charakterze negatywnym jest niedostosowanie społeczne nieletnich oraz popełnianie przez nich czynów karalnych. Podstawowym aktem normatywnym dotyczącym postępowania z nieletnimi w przedmiocie omawianej w niniejszym rozdziale problematyki jest ustawa z r. o postępowaniu w sprawach nieletnich 17 a także w wybranym zakresie przepisy ustawy kodeks karny. 18 Zarówno przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich jak też literatura dotycząca nieletnich i problemów ich społecznego funkcjonowania posługują się pojęciem demoralizacji. Demoralizacja oznacza taki stan struktur poznawczych, które prowadzą do nierespektowania norm moralnych i sprzyjają naruszaniu norm prawnokarnych. Demoralizacja jest wynikiem błędów na etapie socjalizacji 19 nieletniego, w wyniku których proces polegający na wdrażaniu jednostki do samodzielnego i niezaburzonego funkcjonowania w społeczeństwie zgodnie z obowiązującymi w nim wartościami i normami uległ zaburzeniu, co doprowadziło do socjalizacji nieprawidłowej. Pod tym pojęciem rozumie się taki rodzaj wpływu socjalizacyjnego na jednostkę, który nie wyposaża jej w mechanizmy pozwalające na uniknięcie zachowań przestępczych. W podobnym znaczeniu używa się pojęcia kontrsocjalizacja. Kontrsocjalizację wyjaśnia się jako proces, który dostarcza wartości, norm i wzorów zachowań wpływających niekorzystnie na osobowość jednostki zwiększając prawdopodobieństwo jej konfliktu z prawem. Przykładem wpływu kontrsocjalizacyjnego jest obecność w środowisku wychowawczym wzorów zachowań przestępczych np. ojciec lub rodzeństwo popełniają przestępstwa. Kontrsocjalizująco oddziałuje także 17 Ustawa z r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, tekst. jedn. Dz.U. Z 2002 r., Nr 11, poz. 109 ze zm.). Przepisy tej ustawy stosuje się w zakresie: 1) Zapobiegania i zwalczania demoralizacji w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18; 2) Postępowania w sprawach o czyny karalne w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, ale nie ukończyły lat 17; 3) Wykonywaniu środków wychowawczych lub poprawczych w stosunku do osób, wobec których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21. Tak sformułowany przepis wskazuje definicję nieletniego, którym jest osoba: 1) Wykazująca przejawy demoralizacji do 18 roku życia; 2) Dopuszczająca się czynu karalnego po ukończeniu 13 roku życia ale przed ukończeniem 17 roku życia; 3)Wobec której orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze w wieku do 21 lat. 18 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn zm). Kodeks karny ustanawia ogólną zasadę odpowiedzialności karnej za popełnianie przestępstw. Zgodnie z tą zasadą każdy, kto ukończył 17 rok życia ponosi odpowiedzialność karną za popełnienie czynu zabronionego. Natomiast osoba, która nie ukończyła 17 roku życia jest niezdolna do ponoszenia winy i nie popełnia przestępstwa. Może popełnić jedynie czyn zabroniony pod groźbą kary. Kodeks przewiduje pewien wyjątek od tej zasady, a mianowicie osoba, która nie ukończyła 17 roku życia a ukończyła 15 rok życia może odpowiadać za niektóre przestępstwa enumeratywnie wymienione w kodeksie karnym. Są to przestępstwa, których popełnienie oznacza naruszenie najwyżej chronionych wartości. M. Kuć, Kryminologia, s Zob. o procesach warunkujących socjalizację J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, s. 323

34 34 podkultura dewiacyjna. Ustalenie rodzaju socjalizacyjnego wpływu na jednostkę, która popełniła przestępstwo ułatwia zrozumienie mechanizmów warunkujących jej wejście w konflikt z prawem karnym. Taka wiedza pozwala także na odpowiednie dostosowanie środków reakcji na zachowanie, które wykracza poza obowiązujące normy społeczne i prawne. Środowiskiem o największym zakresie wpływu na młodego człowieka jest środowisko rodzinne. W literaturze przedmiotu podaje się szereg czynników, które mogą sprzyjać socjalizacyjnej bądź kontrsocjalizacyjnej funkcji rodziny a mianowicie: 20 1) Czynniki zewnętrzne, a wśród nich: system wartości, który występuje w społeczeństwie; sytuacja polityczna i społeczno-ekonomiczna; miejsce rodziny w strukturze społecznej i dystanse społeczne pomiędzy poszczególnymi rodzinami (w tym zakresie istotną rolę odgrywa pojawienie się wpływów kontrsocjalizacyjnych w obrębie niższych warstw społecznych w następstwie ograniczonych możliwości zaspokajania potrzeb; zakres swobody jednostek (możliwość osiągania pożądanych przez jednostkę celów); model rodziny występujący w danym społeczeństwie; 2) Czynniki wewnętrzne to z kolei: ukształtowanie ról społecznych w rodzinie; styl wychowania w rodzinie; klimat uczuciowy panujący w rodzinie; osobowość członków rodziny; stan zdrowia członków rodziny; wzory zachowań w rodzinie (np. występowanie wzorów zachowań przestępczych jako istotny czynnik wpływu kontrsocjalizacyjnego). Czynniki zewnętrzne tworzą warunki do socjalizacji. Rodzina nie ma wpływu zarówno na ich występowanie jak też nasilenie. W tym zakresie niewątpliwie niekorzystne oddziaływanie mają takie czynniki zewnętrzne jak: głębokie wstrząsy oraz przemiany polityczno-społeczne i ekonomiczne (np. wojny, rewolucje, kryzysy gospodarcze). Przyczyniają się one do załamania podstaw sytemu aksjonormatywnego i występowania zachowań niepożądanych. Czynniki wewnętrzne natomiast wiążą się w sposób bezpośredni z socjalizacyjnym lub kontrsocjalizacyjnym wpływem rodziny. Rodzina decyduje o ich występowaniu i kształtowaniu tych czynników. W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że niewątpliwie kontrsocjalizacyjne znaczenie ma niedojrzałość emocjonalna członków rodziny czy nieprawidłowo ukształtowane i pełnione role w rodzinie. Innym ważnym czynnikiem, który odgrywa istotne znaczenie w socjalizacji dzieci i młodzieży jest rozpad rodziny. Prowadzi on do szeregu negatywnych skutków, wśród których na uwagę zasługują: 21 zachwianie więzi emocjonalnej łączącej dziecko z rodzicami; silne negatywne przeżycia w związku z odejściem jednego z rodziców (strach, poczucie odrzucenia); dezorganizacja struktur poznawczych dziecka (w skrajnych przypadkach silnych przeżyć); utrata autorytetu rodziców. Rozpad rodziny oznacza załamanie funkcji rodziny z uwagi na to, że wielokrotnie następują zaburzenia w wypełnianiu ról przez rodziców np. z takiego powodu, że odchodzący rodzic nie wywiązuje się (lub nie w pełni wywiązuje się) z obowiązków. Rozpad rodziny jest czynnikiem sprzyjającym kontrsocjalizacji (zwłaszcza przy równoległym występowaniu dodatkowych okoliczności). 20 Ibidem, s M. Kuć, Kryminologia, op. cit., s. 104

35 35 Czynniki, które mają znacznie dla kontrsocjalizacyjnej funkcji rodziny można podzielić na takie, które: działają samoistnie oraz takie, które działają przy wystąpieniu innych czynników. Do pierwszej grupy czynników należy zaliczyć m.in.: niewłaściwy klimat uczuciowy w rodzinie czy też nieprawidłowe metody wychowawcze. Do drugiej natomiast: złe warunki materialne czy zaburzenie struktury rodziny. 22 Ważnym czynnikiem z punktu widzenia jego kontrsocjalizacyjnego wpływu jest środowisko szkolne. W tym kontekście można mówić o zagrożeniu w postaci: nadmiernych wymagań edukacyjnych i wychowawczych lub niewystarczających wymagań edukacyjnych i wychowawczych; nieprawidłowej postawy ze strony nauczyciela (szykanowanie ucznia albo faworyzowanie ucznia); zachowań agresywnych uczniów pomiędzy sobą (agresja fizyczna i werbalna); nieprzygotowania ucznia do kolejnych etapów kształcenia i socjalizacji; niewyrobienia właściwych postaw wobec obowiązków szkolnych; braku kontroli, która ułatwia podejmowanie przez uczniów takich zachowań demoralizujących jak np. wagarowanie. 23 Niedostosowanie społeczne nieletnich jest analizowane jako forma patologii społecznej o potencjale kryminogennym. Pod pojęciem niedostosowania społecznego (często określanego jako nieprzystosowanie społeczne) należy rozumieć takie zachowania, które są nieadekwatnymi, powtarzającymi się reakcjami jednostek na wymogi i nakazy zawarte w przypisanych im przez system społeczny rolach (np. roli dziecka w rodzinie, kolegi, ucznia w szkole, pracownika itp.). Ta nieadekwatność reagowania wyraża się w jaskrawym i uporczywym łamaniu podstawowych norm społecznych (prawnych, moralnych, obyczajowych) lub w lekceważeniu oczekiwań społecznych przez jednostkę. 24 Przejawami niedostosowania społecznego są: notoryczne kłamstwa; ucieczki (z domu lub szkoły); nadużywanie alkoholu i narkotyków; niekonwencjonalne zachowania seksualne (np. prostytucja); pasożytnictwo społeczne (niezasłużone korzyści z cudzej pracy), zachowania agresywne, zamachy samobójcze; zachowania przestępcze. Do przyczyn niedostosowania społecznego zalicza się: 25 zaburzoną socjalizację; patologię więzi emocjonalnych w rodzinie; zaburzenie struktury i funkcji rodziny; niewłaściwe metody wychowawcze (autokratyczne, liberalne, niekonsekwentne, stosowanie kar cielesnych); dysfunkcję wychowawczą szkoły; zubożenie społeczeństwa, które prowadzi do ograniczeń w zakresie zaspokajania potrzeb dzieci i młodzieży; wpływ grup rówieśniczych, zwłaszcza w aspekcie uczenia się wzorów zachowań nieprawidłowych, znamiennych rysem nieadekwatności do oczekiwań społecznych. Potencjał kryminogenny niedostosowania społecznego potwierdzają badania kryminogenezy, w świetle których ustalono, że zachowania przestępcze nieletnich poprzedzają zachowania wskazujące na niedostosowanie społeczne jednostki Ibidem, s Ibidem, s W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1997, s M. Kuć, Kryminologia, op. cit., s L. Tyszkiewicz, Kryminogeneza w ujęciu kryminologii humanistycznej. Katowice 1997, s

36 36 Nieletni stanowią szczególną kategorię sprawców w zakresie analizy etiologicznej, prowadzącej do ustalenia przyczyn konfliktu z prawem karnym. Specyfika tej kategorii wiekowej sprawców wynika z ich charakterystyki biopsychospołecznej, która cechuje się niedojrzałością psychomoralną oraz niesamodzielnością społeczną. Zachowania nieletnich o charakterze destrukcyjnym, antyspołecznym i naruszającym normy prawne można podzielić na następujące kategorie: 27 wyrażanie agresji i przemocy wobec rodziny; wyrażanie agresji w szkole (np. wobec rówieśników czy mienia szkoły); wandalizm; używanie narkotyków; ucieczki z domów; kradzieże i inne czyny zagrożone sankcją karną; przynależność do destrukcyjnych subkultur; autoagresja (w tym samobójstwo). Niepokój budzi coraz więcej przypadków popełniania przez nieletnich czynów karalnych oraz obniżenie wieku sprawców tych czynów. Analiza uwarunkowań konfliktu nieletnich z prawem karnym jest prowadzona z punktu widzenia charakterystyki czynników wewnętrznych (osobowościowo charakterologicznych) oraz zewnętrznych (środowiskowo sytuacyjnych). W ramach tej pierwszej grupy uwzględnieniu podlegają takie czynniki jak: 28 wiek, w którym po raz pierwszy ujawniły się zachowania antyspołeczne; skłonność do przeciwstawiania się obowiązującym normom i skłonność do buntu; zaburzenia samokontroli; zaburzenia osobowości; zaburzenia systemu wartości moralnych i norm postępowania; frustracja potrzeb (w tym głównie potrzeby kontaktu emocjonalnego); alienacja; utrata sensu życia. Drugą grupę uwarunkowań konfliktu nieletnich z prawem karnym zajmują czynniki zewnętrzne a mianowicie: 29 wskaźnik bezrobocia i niskie przychody rodzin, niekorzystna sytuacja społeczna oraz ekonomiczna; wpływ nieprawidłowego środowiska wychowawczego zwłaszcza (niekonsekwentny styl wychowania, dostarczanie negatywnych bodźców, przejawy przemocy w rodzinie, braki w wykształceniu rodziców, nieumiejętność radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, alkoholizm rodziców, wzory zachowań przestępczych w rodzinie); kryzys rodziny; kryzys autorytetów; odrzucenie społeczne oraz niepowodzenia szkolne; kontakt z alkoholem a także innymi substancjami uzależniającymi; przynależność do grup o charakterze antyspołecznym (patologicznych grup rówieśniczych); dostęp do broni; przedstawianie scen przemocy w mediach, które działając silnie na wyobraźnię, stanowią istotne podłoże psychiczne do łamania obowiązujących norm; naśladownictwo; upowszechnienie modelu rozwiązywania konfliktów sytuacyjnych w drodze przemocy; społeczna ignorancja drobnych przejawów zachowań nieprawidłowych, która buduje klimat przyzwolenia na tego typu zachowania, czego konsekwencją jest eskalacja nieprawidłowości w jej bardziej drastycznych i społecznie szkodliwych przejawach. Istotnym zagadnieniem w zakresie omawianej problematyki jest wpływ grupy rówieśniczej na demoralizację i przestępczość nieletnich silniejszy o tyle o ile osłabieniu ulega wpływ innych środowisk socjalizacyjnie istotnych tj. rodziny, szkoły. Grupa rówieśnicza pełni przede wszystkim funkcję ochronną (daje poczucie przynależności i bezpieczeństwa) oraz satysfakcyjną (zaspokaja potrzebę 27 M. Kuć, Kryminologia, s Loc. cit. 29 Ibidem, s

37 37 uznania). Negatywny wpływ grupy rówieśniczej polega przede wszystkim na silnej presji ukierunkowanej na realizację określonego zachowania (np. picie alkoholu, używanie narkotyków) a także zapoznawaniu nieletniego z technikami przestępczymi i uczenie racjonalizacji zachowania przestępczego. Poza tym ważne znaczenie ma utrudnianie realizowania pozytywnych ról społecznych np. dobrego ucznia, posłusznego dziecka: 30 Charakterystyka nieletnich przestępców oparta na modelu funkcjonowania grupy zakłada następujące prawidłowości: 31 1) Zbiorowość nieletnich przestępców jest tworzona w sposób selektywny (w jej skład wchodzą nieletni wywodzący się z rodzin o podobnym statusie społecznym oraz takich, w których kontrola zachowania nieletniego ze strony pozostałych członków rodziny (rodziców, rodzeństwa) jest istotnie ograniczona); 2) Zbiorowość nieletnich przestępców tworzy się na terenie, na którym występują inne negatywne czynniki o potencjale kryminogennym np. bezrobocie, alkoholizm; 3) Często zbiorowość nieletnich przestępców nie jest dostatecznie zorganizowana (wykazuje cechy funkcjonowania chaotycznego zwłaszcza w sferze kierownictwa zbiorowością i funkcjonujących zasad); 4) Zbiorowość nieletnich przestępców może przerodzić się w zorganizowaną grupę pod wpływem oddziaływania dorosłych przestępców. Ważnym rysem uwarunkowań konfliktu nieletnich z prawem karnym w aktualnej rzeczywistości jest z jednej strony nasilenie czynników kryminogennych pochodzenia środowiskowego, z drugiej natomiast osłabienie psychicznych mechanizmów antykryminogennych. Zróżnicowanie i kumulacja zewnętrznych czynników kryminogennych, stanowiących psychologiczną kategorię sytuacji pokusy, o ile nie zostanie zrównoważona przez wewnętrzne czynniki kryminorepulsywne, do których należą: prawidłowo ukształtowany system wartości, prawidłowo ukształtowane sumienie, silna wola stanowi dogodne podłoże zachowań nieprawidłowych, w tym wyczerpujących znamiona czynów zabronionych przez prawo karne. 32 Ważne miejsce w sferze czynników kryminorepulsywnych zajmuje system wartości. Przekaz wartości, który ma miejsce w trakcie procesu socjalizacji i resocjalizacji jest kształtowaniem istotnego mechanizmu o charakterze antykryminogennym. Z tego względu uznać należy, że prawidłowy system wartości, zgodny z porządkiem obyczajowym i prawnym, buduje wewnętrzny system kontroli, odpowiedzialny za prawidłowe podejmowanie decyzji w sytuacjach konfliktu (wyboru zachowania społecznie akceptowalnego bądź też nie). Przemiany społeczno-gospodarcze, będące istotną cechą współczesności, wyznaczając z założenia kierunek pozytywnych rozwiązań, są także przyczyną wielu niepożądanych zjawisk np.: bezrobocia; wzrostu konkurencyjności na rynku pracy, czego skutkiem jest potrzeba zwiększonej dyspozycyjności zawodowej, a tym samym ograniczenie czasu przeznaczonego na życie rodzinne oraz odpoczynek; zwiększonego poziomu stresu, co skutkuje zmniejszeniem 30 Ibidem, s Loc. cit. 32 Ibidem, s

38 38 odporności na sytuacje konfliktowe; zaburzeniami zachowania. Zjawiska te przyczyniają się do dysfunkcji podstawowego środowiska wychowawczego, jakim jest rodzina, stanowiąc ważny element podłoża przyczynowego konfliktu nieletnich z prawem karnym. 33 Zróżnicowanie uwarunkowań konfliktu nieletnich z prawem karnym powoduje, że działania mające na celu zapobieganie negatywnym zachowaniom nieletnich, uwzględniając to zróżnicowanie, powinny odnosić się do różnych sfer ich biopsychospołecznego funkcjonowania. Aktywność profilaktyczna powinna zwracać uwagę na wiele nowych czynników o charakterze społecznym, jak chociażby fakt, że nieletni sprawcy coraz częściej wywodzą się ze środowisk tzw. normalnych (tj. nie dotkniętych patologią w tradycyjnym rozumieniu tego słowa np. alkoholizmem, narkomanią czy przestępczością). Podatność nieletnich na oddziaływanie czynników zewnętrznych, takich jak np. wpływ grupy rówieśniczej, silna identyfikacja z grupą, uzasadniają konieczność szczególnych działań o charakterze profilaktycznym, kierowanych do tej kategorii wiekowej. W tym kontekście chodzi o zwrócenie uwagi na potrzebę organizowania aktywnych form spędzania wolnego czasu społecznie aprobowanych a także uatrakcyjnienie oferty zajęć szkolnych i pozaszkolnych. Przeciwdziałanie zachowaniom przestępczym i niedostosowaniu społecznemu nieletnich powinno się opierać na następujących zasadach: 34 1) Pogłębianiu świadomości społecznej co do faktu, że zachowanie antyspołeczne i antyprawne cechuje dynamizm, który z różnym nasileniem występuje na poszczególnych etapach życia dziecka, młodego człowieka i dorosłej osoby i zgodnie z tą prawidłowością ważne jest dostosowanie sposobów przeciwdziałania do specyfiki rozwojowej jednostki i jej zachowań wobec obowiązujących norm; 2) Edukacji wszystkich osób odpowiedzialnych za wychowanie dzieci i młodzieży w zakresie przyczyn i przejawów zachowań antyspołecznych oraz antyprawnych a także sposobów przeciwdziałania tym zachowaniom; 3) Zapewnienia prawidłowego środowiska wychowawczego, które skutecznie przekazywałoby właściwy system wartości, norm i wzorów zachowania; 4) Promowaniu autorytetów w procesie wychowania i wykorzystywaniu mechanizmu oddziaływania wzorów osobowych w rozwoju osobowości młodego pokolenia; 5) Tworzenia przez rodziców i nauczycieli warunków sprzyjających nauce oraz rozwojowi zachowań prospołecznych; 6) Współdziałania z formacjami bezpieczeństwa i porządku publicznego (w tym przede wszystkim z Policją w zakresie programów profilaktycznych); 7) Ograniczenia kontaktu młodych ludzi z przejawami przemocy w mediach poprzez selekcję oglądanych treści;\ 33 Ibidem, s Ibidem, s

39 39 8) Zapewnienia prawidłowej komunikacji pomiędzy rodzicami, nauczycielami i dziećmi. W tej płaszczyźnie ważne miejsce zajmują strategie komunikacyjne zachęcające do rozmów oparte na: dialogu jako zasadzie komunikacji i sprawnego przekazu edukacyjnego; uważnym słuchaniu; emocjonalnej reakcji zainteresowania przedmiotem rozmowy; stawianiu dziecka w roli kompetentnego źródła informacji i zachęcanie go do takiej roli; znaczenia komunikacji pozawerbalnej; budowaniu motywacji do kontaktu komunikacyjnego opartego na zasadzie zaufania; 9) Uatrakcyjnienia oferty alternatywnego spędzania wolnego czasu przez młodzież ze środowisk zagrożonych poprzez organizację klubów, świetlic, funkcjonowanie organizacji młodzieżowych itp.; 10) Dbałości o standardy zachowania odpowiadające społecznym oczekiwaniom. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich zawiera także szereg zobowiązań dotyczących postępowania wobec nieletnich. W tym zakresie ważne znaczenie ma przepis art. 3 1 ustawy, który stanowi, że w sprawie nieletniego należy: kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego, zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny. W postępowaniu z nieletnim bierze się pod uwagę osobowość nieletniego a w szczególności (art. 2 ustawy): wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, zachowanie się, przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska, warunki wychowania nieletniego. Przepis art. 4 1 ustawy stanowi, że każdy kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego a w szczególności: naruszanie zasad współżycia społecznego; popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych ma społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a w szczególności zawiadomienia rodziców lub opiekuna nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, Policji lub innego właściwego organu. Natomiast każdy, kto dowiedział się o popełnieniu czynu karalnego przez nieletniego ma społeczny obowiązek zawiadomić sąd rodzinny lub Policję (art. 4 2 ustawy). Obok nieprzystosowania społecznego i przestępczości nieletnich, istotnym zagrożeniem o charakterze społecznym jest używanie środków odurzających i substancji psychotropowych. Niebezpieczeństwo dla zdrowia człowieka, jakie wiąże się z używaniem środków odurzających wynika z ich właściwości. Zamiany psychiczne, jakie są wywoływane przez środki odurzające wpływają na motywację sięgania po nie i ich dalszego używania. Środki odurzające powodują uzależnienie, które jest rodzajem przymusu używania tych środków. Można wyróżnić kilka rodzajów uzależnienia: fizyczne, psychiczne, społeczne, krzyżowe. Społecznym zagrożeniem o dużej doniosłości jest też związek środków odurzających z przestępczością. Może być on rozpatrywany w kilku aspektach, 35 a mianowicie: 35 B. Hołyst, Kryminologia, s

40 40 1) Występowania bezpośredniego związku pomiędzy potrzebą zdobycia środka odurzającego a: kradzieżą tego środka, fałszowaniem recept, szantażowaniem w celu zdobycia środka, posłużeniem się groźbą przemocy fizycznej, żeby wymusić wydanie środka lub jego zdobycie, samowolną produkcją środka, handlem, przemytem; 2) Wzmocnienia motywacji do aktywności przestępczej, którą osiąga się po użyciu środka odurzającego. Osoba używająca ma pełną świadomość wykorzystywania środka w określonym celu. Sposób w jaki dany środek odurzający działa na organizm człowieka jest wykorzystywany do tego, aby: złagodzić obawy przed porażką zachowania przestępczego i poniesieniem odpowiedzialności karnej; zmobilizowania do działania przez zwiększenie poziomu motoryki; 3) Wystąpienia środka odurzającego jako substancji wspomagającej zachowanie przestępcze przy nieświadomości działania środka lub ograniczonej świadomości takiego działania. W tym rodzaju zależności ważna jest prawidłowość polegająca na tym, że środek odurzający istotnie modyfikuje zdolność do regulacji zachowania, co prowadzi do występowania reakcji gwałtownych w tym zachowania przestępczego w postaci: czynnej napaści, zabójstw, zgwałceń, naruszeń porządku publicznego, wypadków komunikacyjnych. Związek pomiędzy używaniem środków odurzających a przestępczością należy widzieć również w kontekście zależności pomiędzy degradacją fizyczną, psychiczną i społeczną a przestępstwem. Inny przykład zależności pomiędzy używaniem środków odurzających a przestępczością dotyczy relacji, w której najpierw występuje działalność przestępcza a dopiero później w jej następstwie lub równolegle pojawia się używanie środków odurzających. W tym przypadku przestępczość jest zjawiskiem pierwotnym wobec używania środków odurzających. Związek pomiędzy używaniem środka odurzającego a przestępstwem zależy od kilku czynników a mianowicie: 36 rodzaju środka odurzającego i reakcji jakie wywołuje on w organizmie, indywidualnej odporności na działanie środka, wystąpienia dodatkowych czynników zewnętrznych np. wpływu grupy. Uwzględniając w/w zależności należy zwrócić uwagę, że przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom związanym z używaniem środków odurzających może być rozpatrywane z punktu widzenia: 37 1) Przeciwdziałania występowaniu narkomanii, alkoholizmu, lekomanii; 2) Przeciwdziałaniu kryminogennej funkcji środków odurzających; 3) Przeciwdziałaniu wiktymogennej funkcji środków odurzających. Istotnym zagrożeniem o charakterze społecznym jest uzależnienie od alkoholu. Niebezpieczeństwo związane z nadużywaniem tej substancji a także związek pomiędzy używaniem alkoholu a przestępczością jest mniej oczywisty niż w przypadku narkotyków z uwagi na to, że w przeważającej większości współczesnych systemów normatywnych alkohol jest substancją legalną (w przeciwieństwie do narkotyków). 36 M. Kuć, Kryminologia, op. cit., s Ibidem, s. 128

41 41 Alkohol jest czynnikiem wyzwalającym zachowania agresywne. Szczególnie w stanie głodu alkoholowego alkoholik może postępować nieodpowiedzialnie i agresywnie. Z tego względu można mówić o kryminogennym działaniu alkoholu, ponieważ zwiększa prawdopodobieństwo wejścia na drogę przestępstwa osób, które znajdują się pod jego wpływem. Ponadto, alkohol powoduje osłabienie działania hamulców moralnych, które są istotnym mechanizmem powstrzymującym przed zachowaniami przestępczymi. Związek alkoholu z przestępczością może być rozpatrywany w kontekście: 38 1) Sytuacji, w których sprawca znajduje się pod wpływem alkoholu w czasie popełnienia przestępstwa; 2) Sytuacji, w których popełnienie przestępstwa ma związek z tzw. problemem alkoholowym, chociaż w czasie popełnienia przestępstwa sprawca nie znajdował się pod jego wpływem. Związek alkoholu z przestępczością wynika także z faktu, że jego dostępność i społeczna tolerancja na używanie alkoholu powoduje, że dochodzi (w związku z długotrwałością jego używania) do społecznej degradacji jednostki. Wynikiem tej degradacji są także zachowania antyspołeczne i przestępcze. 39 Badania związku pomiędzy alkoholem a przestępczością, podejmowane w ramach problematyki kryminologicznej, uwzględniają m.in. następujące zagadnienia: 1) Tygodniowej okresowości przestępstw (spożywanie alkoholu w weekendy); 2) Miejsca popełniania przestępstw (miejsce popełnienia przestępstwa to wielokrotnie miejsce w którym alkohol jest sprzedawany i spożywany); 3) Nasilania się przestępstw pozostających w związku z alkoholem w okresach, w których sprzedaż alkoholu nie podlega reglamentacji. Ważnym zagadnieniem w zakresie omawianej problematyki jest pozyskiwanie środków finansowych na alkohol, które następuje w drodze kradzieży. Poza funkcją kryminogenną alkohol pełni również funkcję wiktymogenną. Nie należą do odosobnionych sytuacje, w których w chwili popełnienia przestępstwa nie tylko sprawca znajdował się pod wpływem alkoholu ale również ofiara, zdarza się także, że przed popełnieniem przestępstwa sprawca i ofiara razem spożywali alkohol. 40 Z kryminologicznego punktu widzenia najważniejsze są działania mające na celu ograniczenie kryminogennej funkcji alkoholu. Alkoholizm, będąc chorobą chroniczną, wymaga leczenia bez względu na jej podłoże a także konsekwencje w postaci zachowania człowieka. Należy jednak podkreślić, że czynnikiem utrudniającym przeciwdziałanie zarówno uzależnieniu od alkoholu jak i popełnianiu przestępstw pod wpływem alkoholu jest kulturowa integracja spożywania alkoholu przy różnych okazjach np. tradycja wykorzystywania alkoholu podczas świętowania. Kulturowo akceptowane sytuacje, podczas których spożywany jest alkohol tworzą środowiskowe podłoże uzależnienia. Ponadto specyfiką uzależnienia od alkoholu jest niedostosowanie społeczne alkoholika w środowisku rodzinnym, w pracy, co utrudnia mu wszelkie próby uzyskania wsparcia potrzebnego do przeciwstawienia się uzależnieniu Ibidem, s Loc.cit. 40 Loc.cit. 41 Ibidem, s. 136

42 42 Kolejnym zagrożeniem o charakterze społecznym są zachowania samobójcze. Samobójstwo jest gwałtownym pozbawieniem siebie życia, stanowiącym kres egzystencji biologicznej, psychicznej i społecznej. Jest zjawiskiem złożonym w płaszczyźnie etiologicznej a także celowym działaniem autodestrukcyjnym, które prowadzi do śmierci człowieka. 42 W zachowaniach samobójczych ważne jest nie tylko dokonanie samobójstwa, ale także etapy je poprzedzające, które przygotowują jednostkę do pozbawienia siebie życia. Wyjaśnieniu tej problematyki służy koncepcja zachowania suicydalnego autorstwa B. Hołysta, która opisuje samobójstwo jako proces złożony z kilku etapów. W świetle tej koncepcji, samobójstwo to ciąg reakcji, jakie wyzwolone zostają w człowieku z chwilą, gdy w jego umyśle samobójstwo pojawia się jako antycypowany stan rzeczy i jako cel. 43. Zachowanie suicydalne, zgodnie z tą propozycją teoretyczną, składa się z następujących etapów: 1) Samobójstwa wyobrażonego; 2) Samobójstwa upragnionego; 3) Samobójstwa usiłowanego; 4) Samobójstwa dokonanego. Samobójstwo wyobrażone ma miejsce wtedy, gdy jednostka uświadamia sobie, że może rozwiązać swoje życiowe problemy dokonując samounicestwienia. Samobójstwo upragnione charakteryzuje się już większym zaangażowaniem w realizację zamiaru samobójczego. Na tym etapie występuje pragnienie samobójstwa, jest ono celem dążeń jednostki. Samobójstwo usiłowane natomiast charakteryzuje się podjęciem działań, które mają doprowadzić do pozbawienia siebie życia (jest to próba dokonania zamachu samobójczego). Cel ten nie zostaje jednak na tym etapie osiągnięty. Samobójstwo dokonane to skuteczne pozbawienie siebie życia. Każdy z kolejnych etapów zachowania suicydalnego oznacza postępujące zaangażowanie osoby w osiągnięcie celu jakim jest pozbawienie siebie życia. Prawidłowość ta skutecznie utrudnia wszelkie działania mające na celu zapobieganie samobójstwu. W opisanym układzie etapów zachowania suicydalnego charakterystyczne jest również to, że na wcześniejszych etapach (samobójstwa wyobrażonego, samobójstwa upragnionego), gdzie są większe szanse skutecznego przeciwdziałania dążeniu do śmierci, otoczenie samobójcy nie ma (lub ma za mało) informacji o przygotowaniach do samobójstwa. Należy podkreślić, że tak złożony proces poprzedzający zamach samobójczy może trwać wiele lat. 44 Różny zakres informacji o zamiarze popełnienia samobójstwa jest przekazywany przez przyszłego samobójcę w różny sposób na poszczególnych etapach zachowania suicydalnego. Prawidłowa ich interpretacja zależy od wiedzy i czujności otoczenia na takie komunikaty. Nierzadko zdarza się, że nawet wyraźne sygnały o zamiarze popełnienia samobójstwa nie są prawidłowo odczytywane przez otoczenie ponieważ są uważane za nieprawdziwe czy wręcz niedorzeczne. Samobójca sygnalizując zamiar odebrania sobie życia dąży do realizacji kilku celów a mianowicie: Ibidem, s B. Hołyst, Suicydologia. Warszawa 2002, s M. Kuć, Kryminologia, s Ibidem, s. 141

43 43 1) Pomimo decyzji o pozbawieniu siebie życia pragnie jednak w rzeczywistości uzyskać pomoc od otoczenia w rozwiązaniu swoich problemów, będących podstawą zamiaru samobójczego; 2) Pragnie przekazać informację o samobójstwie swoim bliskim, aby mogli przygotować się na poniesienie straty; 3) Dąży do wywołania presji w otoczeniu; 4) Dąży do wyrażenia swoich uczuć, z którymi nie potrafi sobie poradzić. Informacje o zamiarze samobójczym mogą być przekazywane w różny sposób tj. za pomocą słów (wypowiadanych albo korespondencji), gestów (wyrażających rezygnację, zniechęcenie), czy zachowania (np. porządkowanie przedmiotów, wizyty pożegnalne u przyjaciół). Pomimo zróżnicowania zachowania suicydalnego można wskazać pewne podstawowe cechy, które takie zachowanie charakteryzują a mianowicie: 46 1) Celem zamachu samobójczego ma być rozwiązanie jakiegoś problemu; 2) Zadaniem, jakie ma realizować samobójstwo jest pozbawienie siebie świadomości, która jest bardzo bolesna i jednostka pragnie się jej pozbyć; 3) Bodźcem wywołującym samobójstwo jest silny ból psychiczny; 4) Stresorem są stany frustracyjne, które pojawiają się jako reakcja na trudności w zaspokojeniu potrzeb; 5) Wewnętrzną postawą jednostki jest ambiwalencja wobec życia; 6) Sanem emocjonalnym, jaki występuje przed popełnieniem samobójstwa jest poczucie bezradności i brak nadziei na zmianę sytuacji; 7) Stanem poznawczym jest zawężenie horyzontów (świadomość człowieka jest zdominowana przez przekonanie, że wszystkie sposoby rozwiązania sytuacji trudnej zostały już wykorzystane i nie ma innego rozwiązania poza samobójstwem); 8) Rodzajem działania, na które decyduje się jednostka jest ucieczka; 9) Sposobem komunikowania się z otoczeniem jest przekazanie informacji o samobójstwie w jakiejś formie; 10) Wzorcem wspólnym jest spójność aktu samobójczego ze stylem życia. Niezwykle ważnym zagrożeniem społecznym, które można wyróżnić w ramach omawianej problematyki są zachowania samobójcze młodzieży, a wśród nich kategoria tzw. paktów samobójczych. Są to porozumienia zawierane przez młodych ludzi w celu realizacji zachowania samobójczego. A. Czabański wymienia dwie grupy przyczyn zawierania paktów samobójczych przez młodzież tj.: 47 1) Przyczyny, będące wynikiem poczucia solidarności i lojalności wobec partnera paktu (jedna osoba realizuje zamach samobójczy z konkretnej przyczyny, druga natomiast towarzyszy jej i współuczestniczy w tym zachowaniu z uwagi na łączącą je więź np. miłości, przyjaźni); 2) Przyczyny wynikające z podobnych splotów okolicznościowych (podobne przyczyny, które zaistniały w jednostkowych przypadkach i które stały się podstawą zawarcia paktu). 46 K. Linowski, I. Wysocki, Oddziaływanie psychokorekcyjne na skazanych agresywnych w warunkach penitencjarnych. Ostrowiec Świętokrzyski 2006, s Por. A. Czabański, Pakty samobójcze wśród młodzieży (w:) H. Machel, K. Wszeborowski (red.) Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej. Gdańsk 1999, s. 243

44 44 Poszukiwanie wyjaśnienia paktów samobójczych prowadzi do wniosku, że pozwalają one osobom, które je zawierają na rozłożenie odpowiedzialności za zachowanie samobójcze pomiędzy wszystkich członków paktu. Zjawisko to określa się mianem dyfuzji odpowiedzialności i mechanizmu przesunięcia ryzyka. W ten sposób przystępujący do paktu pozbywa się zahamowań przed decyzją o samobójstwie i realizacją zachowania samobójczego. Zjawisko paktów samobójczych cechuje zróżnicowanie. Wśród typów paktów samobójczych wymienia się: 48 pakty diadalne i multipersonalne (według składu członkowskiego); pakty kończące się śmiercią wszystkich członków paktu, pakty kończące się śmiercią części członków paktu, pakty samobójcze kończące się próbą samobójczą, po której żaden z członków nie umiera; pakty, które same ustają bez podejmowania próby samobójczej (według kryterium skutku). W literaturze podkreśla się, że wbrew obiegowej opinii, samobójcy z reguły nie są osobami chorymi psychicznie. 49 M. Jarosz zwraca uwagę, że odbierają sobie życie ludzie mniej odporni, uwikłani w sytuacja, które rzeczywiście (bądź we własnym mniemaniu) ich przerastają. Nie są w stanie rozwiązać węzła gordyjskiego, w który zapętliła się ich teraźniejszość. Przecinają go kładąc kres życiu. 50 Ze społecznego punktu widzenia ważne znaczenie ma kategoria przyczyn zamachów samobójczych. Wśród nich należy wymienić: 51 bezrobocie, uzależnienia, utratę sensu życia, depresję, utratę kogoś bliskiego, doznanie silnego urazu psychicznego, przewlekły i silny stres w związku z zaistnieniem poważnych problemów, samotność. Stan psychiczny jaki towarzyszy samobójcy charakteryzują następujące cechy: 52 bezradność, brak wiary w pozytywne rezultaty wysiłków podejmowanych w celu rozwiązania istniejących problemów, poczucie beznadziejności, niezaspokojenie potrzeb, świadomość zawężonych możliwości. Istnieje wiele typologii zachowań suicydalnych. Z punktu widzenia omawianej problematyki, która zwraca uwagę na społeczne zagrożenia i poszukiwanie ich przyczyn również w uwarunkowaniach społecznych, na uwagę zasługuje typologia É. Durkheima, która wyraża podejście socjologiczne do problematyki samobójstw. Durkheim wyróżnił cztery rodzaje samobójstw: 53 1) Samobójstwo egoistyczne jest ono wynikiem zbyt słabej więzi jednostki ze społecznością. W takiej sytuacji samobójstwo pojawia się jako skutek zepchnięcia jednostki na margines życia społecznego aż do zupełnego wykluczenia jej ze wspólnoty. Osoba taka nie czuje dostatecznie silnych albo żadnych więzi z innymi ludźmi i decyduje się na popełnienie samobójstwa; 2) Samobójstwo altruistyczne jest ono wynikiem zbyt silnej więzi jednostki ze społecznością. Nadmierna integracja jednostki ze wspólnotą prowadzi do obciążenia jej wymaganiami społecznymi, którym nie potrafi sprostać; 48 Por. A. Czabański, Pakty samobójcze wśród młodzieży, s M. Jarosz, Samobójstwa. Warszawa 2007, s Loc.cit. 51 M. Kuć, Kryminologia, s Ibidem, s M. Jarosz, Samobójstwa, s. 46

45 45 3) Samobójstwo anomiczne jest ono identyfikatorem dezintegracji społecznej, która powoduje narastanie samobójstw (zachowania jednostki są w niedostatecznym stopniu kontrolowane i stymulowane przez społeczeństwo). Samobójstwo anomiczne pojawia się jako odpowiedź jednostki na silą alienację, która powstaje w wyniku gwałtownych zmian społecznych; 4) Samobójstwo fatalistyczne jest to samobójstwo człowieka znajdującego się w sytuacji tragicznej, z której nie widzi innego wyjścia jak tylko samounicestwienie. Z punktu widzenia przedstawianego tematu, na uwagę zasługuje samobójstwo demonstracyjne zwane również instrumentalnym. Celem takiego zachowania samobójczego jest przekazanie jakiegoś komunikatu (np. wołania o pomoc), pewna manifestacja, a nie pozbawienie siebie życia. Ten rodzaj samobójstw jest charakterystyczny dla zachowań samobójczych młodzieży i z reguły kończy się na etapie usiłowania. Samobójstwo jest więc także sposobem na manipulowanie otoczeniem. Komunikując zamiar popełnienia samobójstwa w różny sposób, samobójcy chcą wpłynąć na zmianę zachowania innych ludzi. W tym kontekście należy wspomnieć także o samobójstwach popełnianych dla zastraszenia otoczenia. Są one wynikiem patologicznych relacji międzyludzkich, w których niepowodzenia na tle narastających konfliktów są ostatecznie rozwiązywane w drodze szantażu samobójczego. 54 W świetle omawianej problematyki ważne znaczenie ma zagadnienie zapobiegania samobójstwom, które należy traktować jako zadanie wielopłaszczyznowe. Składa się na nie szereg działań. Jednym z podstawowych jest zdobywanie wiedzy na temat samobójstwa (w tym szczególnie procesów motywacyjnych, które doprowadzają człowieka do zachowań autodestrukcyjnych). Ponadto ważne znaczenie ma diagnozowanie syndromu suicydalnego oraz eliminowanie przyczyn samobójstw. Z drugiej strony istotne jest promowanie niedestrukcyjnych sposobów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi oraz organizowanie instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych form pomocy dla osób zagrożonych zachowaniem samobójczym. 55 Szczególne zapotrzebowanie na działania profilaktyczne występuje u osób młodych, zagrożonych różnymi formami zachowań autodestrukcyjnych (w tym również suicydalnych). W tej grupie wiekowej brakuje wykształconych mechanizmów radzenia sobie z trudnościami, które są przyczyną samobójstw. Młodzież nie radzi sobie z problemami natury emocjonalnej i moralnej co staje się przyczyną konfliktów wewnętrznych i konfliktów z otoczeniem. Badania potwierdzają też fakt, że powtarzanie prób samobójczych występuje częściej wśród młodzieży niż wśród osób dorosłych, a w tej grupie wiekowej częściej podejmują je dziewczęta niż chłopcy. 56 Specyfika zachowań samobójczych młodzieży powoduje konieczność szczególnego traktowania działań zapobiegających samobójstwom tej kategorii osób. Wśród nich należy wymienić w pierwszej kolejności intensyfikację działań wychowawczych w kierunku prawidłowego rozwoju emocjonalnego i moralnego 54 K. Linowski, I. Wysocki, Oddziaływanie psychokorekcyjne..., op. cit., s M. Kuć, Kryminologia, s Por. A. Czabański, Pakty samobójcze wśród młodzieży, s

46 46 dzieci i młodzieży. Ponadto bardzo istotna jest potrzeba edukacji profilaktycznej (dotyczącej samobójstw ale także uzależnień) na szczeblu instytucjonalnym i pozainstytucjonalnym oraz specjalistycznej opieki lekarskiej, psychologicznej, terapeutycznej dla osób, które dokonały prób samobójczych lub z uwagi na cechy osobowości stanowią kategorię osób zwiększonego ryzyka zachowań samobójczych. Kolejnym działaniem profilaktycznym jest wykrywanie symptomów zachowań samobójczych na wcześniejszych stadiach zachowań suicydalnych, chociaż jest to utrudnione niejednoznacznością komunikowania zamiarów samobójczych. Nie sposób przecenić w tym zakresie także potrzeby zwiększonej wrażliwości społecznej na problem samobójstw, zarówno w aspekcie profilaktyki jak też właściwej oceny zachowań suicydalnych tj. odejście od ocen piętnujących, etykietyzujących samobójcę i jego bliskich na rzecz budowania klimatu zrozumienia problemu i wsparcia. 57 Kolejnym ważnym zagrożeniem jest uzależnienie od mediów, traktowane jako nowy czynnik zagrożenia społecznego, bezpośrednio związany z funkcjonowaniem człowieka w otoczeniu mediów masowych. 58 Uzależnienie od mass mediów jest zaliczane do uzależnień czynnościowych o charakterze psychicznym. W literaturze przyjmuje się, że występuje ono wtedy, gdy w jakimkolwiek okresie tego samego roku występują przynajmniej 3 z następujących symptomów: 59 zjawisko tolerancji, objawy zespołu odstawienia, częstotliwość i czas korzystania z mediów są większe niż pierwotnie zamierzone, ma miejsce trwałe pragnienie przerwania lub kontrolowania korzystania z mediów albo występowały już nieskuteczne próby dokonania tego. Ponadto jednostka przeznacza dużą ilość czasu na czynności związane z korzystaniem z mediów, następuje ograniczenie lub całkowita rezygnacja z innych aktywności: społecznych, zawodowych lub rekreacyjnych, co jest wynikiem korzystania z mediów. Dodatkowo można obserwować zjawisko trwania przy korzystaniu z mediów pomimo świadomości, że jest ono przyczyną różnych problemów. Podłoże przyczynowe uzależnienia od mediów jest zróżnicowane. Do najczęściej występujących przyczyn uzależnienia od mediów należą: 60 1) Wpływ grupy rówieśniczej duże znaczenie tej przyczyny jest związane z siłą przekazu rówieśniczego, który potęguje potrzebę korzystania z określonego środka przekazu medialnego, który jest akceptowany czy preferowany w grupie; 2) Potrzeba ucieczki od rzeczywistości (skłonność do alienacji) przyczyna ta występuje wtedy, gdy jednostka nie ma zrozumienia, akceptacji, wsparcia w rodzinie lub grupie rówieśniczej. W takiej sytuacji poszukuje ona brakujących wartości w wirtualnym świecie np. w rozmowie na czacie, odnajdując tym samym informacje na nurtujące ją pytania w mass mediach; 57 M. Kuć, Kryminologia, s M. Kuć, Wiktymologia, s J. Chwaszcz, M. Pietruszka, D. Sikorski, Media. Lublin 2005, s Ibidem, s

47 47 3) Poczucie osamotnienia pojawia się jako wynik braku akceptacji najbliższego środowiska, często ma źródło w trudnościach w nawiązywaniu kontaktów społecznych i takie trudności utrwala. Na podstawie takich negatywnych doświadczeń jednostka tworzy sobie zastępczy świat w postaci wirtualnej korespondencji, ma poczucie pewnej wspólnoty, z której (w przypadku pojawienie się jakichś problemów) może w każdej chwili się wycofać bez konieczności ponoszenia emocjonalnych strat, które występują w przypadku bezpośredniego kontaktu; 4) Niskie poczucie własnej wartości oraz brak samoakceptacji taka sytuacja psychiczna skłania jednostki, u których występuje, do budowania nierealnego obrazu siebie w kontaktach wirtualnych np. ukrywania swojego wieku, tuszy itp.; 5) Doświadczanie pustki i nudy, które powstaje w związku z nieatrakcyjnością realnego świata. Niezaspokojenie potrzeby stymulacji przez bodźce działające w realnym świecie powoduje poszukiwanie wrażeń w rzeczywistości prezentowanej przez środki masowego przekazu, dostarczające silnych przeżyć emocjonalnych. Uzależnienie od mediów wywołuje szereg negatywnych skutków w różnych sferach funkcjonowania człowieka tj. w sferze somatycznej, psychicznej oraz społecznej. W grupie negatywnych skutków somatycznych spowodowanych uzależnieniem od mediów znajdują się: 61 wady wzroku, słuchu, wady postawy, zaburzenia somatyczne i psychosomatyczne, choroby cywilizacyjne. Osoby uzależnione od mediów zapominają o dbaniu o własne zdrowie, lekceważą pierwsze symptomy choroby, co prowadzi do nasilenia procesów chorobowych i negatywnie wpływa na funkcjonowanie całego organizmu. Do negatywnych skutków w sferze psychicznej spowodowanych uzależnieniem od mediów należą natomiast: 62 osłabienie wrażliwości na bodźce i desensytyzacja; zatarcie granic pomiędzy rzeczywistością a światem fikcji, rozbudzenie tendencji do podglądactwa; stymulowanie przemocy i dewiacyjnych zachowań seksualnych; zagubienie własnej tożsamości; osłabienie twórczej wyobraźni; narkotyczne stymulowanie wyobraźni; osłabienie samokontroli; zaburzenia osobowości pod postacią zachowań antyspołecznych i agresywnych. W zakresie skutków społecznych uzależnienia od mediów należy wymienić: 63 wyobcowanie z realnego świata, osłabienie tożsamości społecznej (wzrasta izolacja społeczna jednostki); osłabienie komunikacji w rodzinie i grupie rówieśniczej. Ponadto poświęcanie coraz większej uwagi mediom powoduje ograniczenie kontaktów interpersonalnych, czego konsekwencją są trudności w tej sferze; dodatkowo pojawia się konsumpcyjny styl życia; zagubienie; anonimowość; przestępczość komputerowa. W profilaktyce uzależnienia od mediów najważniejsze jest kształtowanie świadomości społecznej na temat problemu szkodliwości nadmiernego korzystania z mediów masowych, wykorzystywania samych mediów w propagowaniu informacji 61 Ibidem, s Ibidem, s ; A. Lempa, Zapobieganie uzależnieniu od mediów (w:) red. I. Niewiadomska, M. Kalinowski, Wezwani do działania. Zasoby społeczne w profilaktyce zachowań destrukcyjnych. Lublin 2010, s Por. J. Chwaszcz, M. Pietruszka, D. Sikorski, Media, s ; A. Lempa, Zapobieganie uzależnieniu od mediów, op. cit., s. 133

48 48 o mechanizmach uzależnienia od mediów a także wzmocnienie systemu wychowawczego, którego zadaniem jest przekazywanie młodym ludziom potrzebnej wiedzy o uzależnieniu od mediów masowych. 64 W tym znaczeniu ważne jest też eliminowanie przyczyn uzależnienia od mediów, a zatem wychowanie powinno zmierzać także do pokazywania dzieciom i młodzieży alternatywnych źródeł informacji i alternatywnych sposobów spędzania wolnego czasu, które w wielu przypadkach są przyczyną uzależnień. Kolejny ważny problem o charakterze społecznym to uzależnienie od sekt. 65 W tym przypadku uzależnienie, które jest głównym czynnikiem zagrożenia ma u podstaw psychomanipulacyjny charakter funkcjonowania sekt. W literaturze funkcjonuje wiele definicji sekt i grup kultowych. Wykorzystują one różnorodne kryteria. W katalogu cech przypisywanych sektom należy wymienić następujące: 1) Bezwzględne podporządkowanie przywódcy duchowemu (autorytarne kierownictwo, znaczenie osoby mistrza w funkcjonowaniu grupy). Charyzma mistrza buduje wrażenie kontaktu z osobą wyjątkową, szczególnie naznaczoną przez bóstwo, a możliwość takiego kontaktu utwierdza osobę w poczuciu bycia szczególnie wybraną; 2) Irracjonalne praktyki kultowe, które znacząco różnią się od powszechnie akceptowanych wzorów; 3) Integracja normatywna (zgodność wartości i norm, jakimi kierują się poszczególni członkowie grupy z normami i wartościami akceptowanymi w danej grupie; 66 4) Wykorzystywanie technik psychomanipulacji (techniki kontroli umysłu, indoktrynacja, technika małych kroków, stosowanie pochlebstw). Działania te mają na celu dokonywanie zmian przekonań, nastawień, światopoglądu a także osobowości człowieka; 5) Bezgraniczne poświęcenie się grupie, które przejawia się zerwaniem więzi z rodziną i dotychczasowymi znajomymi; 6) Atrakcyjność treści przekazywanych członkom grupy, zwłaszcza na etapie werbowania do sekty. Celem takiego przekazu jest budowanie przeświadczenia o ekskluzywizmie przynależności do grupy, co odpowiada potrzebie wyróżnienia się, uznania, dążenia do indywidualności, które stanowią jedne z przyczyn przynależności do sekt. Ta cecha osłabia krytycyzm i czujność potrzebne do rozpoznania rzeczywistych mechanizmów i celów działania sekty. Stopniowo, poprzez wykorzystywanie poszczególnych etapów procesu werbowania do grupy, dochodzi do budowania zależności pomiędzy kandydatem do sekty i sektą, czego ostatecznym wyrazem jest stosowanie psychicznej presji, będącej również przejawem sprawowania władzy w sekcie. Specyfika cech i funkcjonowania sekt powoduje, że najbardziej narażone są na jej oddziaływanie osoby młode. Właściwości biopsychospołeczne tego etapu rozwojowego szczególnie predysponują do poszukiwania alternatywnych sposobów funkcjonowania społecznego, którym wielokrotnie staje się przynależność do sekt. 64 M. Kuć, Wiktymologia, s T. Paleczny, Sekty. W poszukiwaniu utraconego raju. Kraków 1998, passim; D. Sikorski, S. Bukalski, Sekty, Lublin 2004, passim 66 D. Sikorski, S. Bukalski, Sekty, s. 99

49 49 Wśród czynników predysponujących do przynależności do sekt należy wymienić: 67 samotność; niedojrzałość emocjonalna; doświadczanie silnych stresów i kryzysów sytuacyjnych; brak asertywności; poczucie braku akceptacji ze strony otoczenia; brak zaspokojenia w rodzinie podstawowych potrzeb takich jak: potrzeba przynależności, miłości, bezpieczeństwa; niestabilna i niska samoocena; duża wrażliwości i podatność na sugestię; obniżony krytycyzm; brak autorytetów; ugodowość (ufność, ustępliwość, altruizm); tendencje konformistyczne; naiwny idealizm; osobowość zależna (brak umiejętności podejmowania decyzji, skłonność do podporządkowywania innym swoich potrzeb i dążeń); kult szybkiego sukcesu. Niebezpieczeństwo, jakie wiąże się z przynależnością do sekt wynika z zakresu negatywnych skutków tej przynależności, które obejmują zarówno negatywne konsekwencje fizyczne, psychiczne i społeczne. Dochodzi do fizycznego wyniszczenia organizmu jako skutek ograniczania racji żywności oraz używania substancji psychoaktywnych. W sferze psychicznej czynnikiem zagrożenia jest zmiana osobowości na tle przyjęcia odmiennej hierarchii wartości, norm i wzorów zachowania. W płaszczyźnie społecznej natomiast istotnym problemem jest zerwanie więzi z rodziną i innymi osobami bliskimi, porzucenie szkoły lub pracy; zanegowanie słuszności obowiązującego systemu państwowego i wymagań normatywnych. Szczególnie destrukcyjnym skutkiem przynależności do sekt jest popełnianie samobójstw przez członków grupy. Są to zarówno samobójstwa indywidualne, będące wynikiem nieradzenia sobie z presją i wymaganiami grupy, jak również samobójstwa zbiorowe popełniane w związku z przynależnością do grupy, jako wynik integracji z grupą i specyficzne narzędzie działania np. sposób przekazania przesłania sekty. Konsekwencje samodestrukcji dotykają wszystkich sfer funkcjonowania człowieka, stanowiąc kres jego egzystencji biologicznej, psychicznej i społecznej. W grupie wskazań profilaktycznych szczególną wartość ma przekazywanie informacji o mechanizmach funkcjonowania sekt (zwłaszcza w zakresie stosowanych technik manipulacji) zarówno dzieciom i młodzieży jak też rodzicom i innym osobom uczestniczącym w procesie wychowania, diagnozowanie poziomu podatności osoby na działanie grupy, wspieranie rozwoju osoby w procesie wychowawczym, nabywanie umiejętności w relacjach interpersonalnych. 68 Podsumowanie Analiza wybranych kategorii zagrożeń społecznych przeprowadzona z uwzględnieniem ich przyczyn, przejawów, skutków oraz wskazań profilaktycznych, pozwala uznać, że stanowią one zarówno poważny problem społeczny, jak też istotne zadanie badawcze kryminologii. Przedstawienie przedmiotu badań kryminologii, wyeksponowanie jej zadań oraz jednoznaczne wskazanie na jej interdyscyplinarny charakter stanowi podstawę, aby uznać przydatność badań kryminologicznych tak w zakresie budowania teoretycznych podstaw rozwiązania problemu, jak też praktycznego zastosowania wyników badań. 67 Ibidem, s M. Kuć, Wiktymologia, op. cit., s

50 50 Różnicowanie życia społecznego, zarówno w zakresie normy jak i patologii powoduje, że przedmiot badań kryminologicznych, pierwotnie obejmujący przestępstwo i jego sprawcę, stopniowo poszerza się o inne (nie będące przestępstwem) przejawy zachowań aspołecznych i antyspołecznych, czyniąc z nich ważny obszar kryminologicznych dociekań badawczych. Za szczególnie istotne należy uznać poszukiwanie związku pomiędzy poszczególnymi przejawami zachowań antyspołecznych (w kontekście ich kryminogennej funkcji) a zachowaniami przestępczymi. Streszczenie Artykuł opisuje podstawowe zadania kryminologii w świetle współczesnych zagrożeń społecznych, takich jak: samobójstwo, uzależnienie od alkoholu i narkotyków, mediów, a także sekty. Ponadto artykuł omawia społeczne niedostosowanie młodych ludzi w kontekście poważnego zagrożenia społecznego Kwestia zagrożeń społecznych dyskutowana jest z uwzględnieniem ich powodów, przejawów i konsekwencji. Artykuł omawia problem zapobiegania wspomnianym wyżej zagrożeniom społecznym, prezentuje współczesne zagrożenia społeczne jako przedmiot kryminologii obok zachowań przestępczych i analizy przestępczości. Studium podkreśla znaczenie badań kryminologicznych w walce z zagrożeniami społecznymi. Summary The article describes the basic tasks of criminology in the light of contemporary social risks such as: suicide, addiction to alcohol and drugs, the media as well as sects. Furthermore the article discusses the social maladjustment of youth in the context of a serious social threat. The issue of social risks is discussed in terms of their causes, manifestations and consequences. The article discusses the problem of preventing the abovementioned social threat. The article presents contemporary social risks as a subject of criminology alongside criminal behaviour and crime analysis. The study highlights the importance of criminological research in the fight against social risk.

51 51 Štefan KOČAN Akadémia Policajného zboru v Bratislave INŠTITÚT AGENTA V SLOVENSKOM TRESTNOM PRÁVE Úvod Efektívna kontrola kriminality a predovšetkým kontrola jej najzávažnejších značne sofistikovaných organizovaných foriem je neľahká úloha, s ktorou sa v súčasnej dobe stretáva každý štát. Každý štát reaguje na riešenie problémov spojených s kriminalitou iným spôsobom, ktorý vyplýva z konkrétnych podmienok života jeho spoločnosti a aj právnych tradícii daného štátu. Každé dobré a osvedčené riešenie sa následne prenáša aj do ďalších štátov. Týmto spôsobom sa začínajú aj pri kontrole kriminality uplatňovať nové inštitúty a prostriedky. Jedným z týchto u nás ešte pomerne nových inštitútov využívaných na kontrolu kriminality je trestno-procesný inštitút agenta, ktorý sa stal moderným a veľmi účinným nástrojom v boji proti korupcii. Aplikácia tohto inštitútu si vyžaduje vysokú odbornú erudovanosť osôb podieľajúcich sa na realizácii tohto inštitútu, čo sa prejavuje v komplexnej, sústredenej a cieľavedomej činnosti zameranej od prípravy až k uskutočňovaniu samotného nasadenia agenta a aj na čas po ukončení činnosti agenta. Inštitút agenta pri vyšetrovaní korupčných trestných činov Inštitút agenta nebol po prvýkrát zavedený a ani použitý v podmienkach Slovenskej republiky, ani bývalého Československa. Počiatky jeho využívania v oblasti kriminality môžeme vidieť predovšetkým v Spojených štátoch amerických. S výnimkou USA, teda predovšetkým v európskych štátoch, môžeme hovoriť o pomerne novom trestno-procesnom inštitúte, v našich podmienkach aj prostriedku operatívno-pátracej činnosti, ktorý sa významnou mierou podieľa na odhaľovaní a objasňovaní najzávažnejších foriem kriminality a na zisťovaní jej páchateľov a to predovšetkým v prípadoch, kde využitie iných prostriedkov nevedie k želanému výsledku. Zavedenie inštitútu agenta do nášho právneho poriadku bol spojený s rozsiahlou diskusiou o jeho potrebe, jeho oprávnenosti a neposlednom rade aj jeho ústavnosti a zákonnosti. Obrovský rozmach kriminality v súvislosti so spoločenskými zmenami po roku 1989 však priviedol zákonodarcu k názoru o potrebnosti tohto inštitútu. Zákon č. 247/1994 Z.z., ktorým sa menil a doplnil Trestný poriadok (zákon č. 141/1961 Zb.) s účinnosťou od 1. Januára 1994 okrem iného po prvýkrát v histórii zaviedol do právneho poriadku SR nový inštitút agenta. Tento inštitút prešiel ešte niekoľkými zmenami a prijatím nového Trestného poriadku č. 301/2005

52 52 je upravený najmä v 10 ods. 19 a Zákonné podmienky pre použitie agenta ako prostriedku operatívno-pátracej činnosti sú upravené v 117. Týmito zákonnými podmienkami sú: - existencia taxatívne uvedeného trestného činu medzi ktoré patrí aj korupcia; - podstatne sťažené odhaľovanie, zisťovanie a usvedčovanie páchateľa niektorého z trestných činov iným spôsobom (dôkazmi); - existencia podozrenia na podklade poznatkov získaných v trestnom konaní o spáchaní takého trestného činu páchateľom v minulosti alebo v budúcnosti. Použitie agenta je možné len na základe príkazu vydaného predsedom senátu (v konaní pred súdom), alebo sudcom pre prípravné konanie (v postupe pred začatím trestného stíhania alebo v prípravnom konaní). Vydať príkaz na použitie agenta môže výnimočne aj prokurátor (v postupe pred začatím trestného stíhania alebo v prípravnom konaní) za predpokladu splnenia týchto podmienok: - ide o neodkladnú vec; - použitie agenta nie je spojené so vstupom do obydlia iného; - nejde o použitie agenta podľa 117 ods. 2. Platnosť takto vydaného príkazu prokurátora je časovo obmedzená do 72 hodín od jeho vydania, pričom v tejto lehote ho musí potvrdiť sudca pre prípravné konanie, inak stráca platnosť. V ustanovení 117 ods. 2 je upravený rozsah konania agenta. Všeobecne možno uviesť, že konanie agenta má byť spravidla v súlade s účelom zákona vyjadreným v 1 ods. 1 a má byť úmerné protiprávnosti konania páchateľa trestného činu. Agent nesmie iniciatívne navádzať na spáchanie činu. Táto úprava je modifikovaná v prípade korupcie, keď sa pripúšťa určitá forma iniciatívneho konania za splnenia nasledovných podmienok: - podozrenie z korupčného konania; - podozrivým je verejný činiteľ alebo zahraničný verejný činiteľ; - dôvodný predpoklad spáchania trestného činu podozrivým aj bez navádzania na trestnú činnosť na základe zistených skutočností. Z tejto zákonnej podmienky vyplýva určitá forma ovplyvnenia konania páchateľa pri naplánovaní zákonných znakov korupcie a nevylučuje ani priame zapojenie agenta do realizácie úmyslu páchateľa spáchať trestný čin. 2 Agent koná pod legendou 3 alebo bez legendy. Závažnosti inštitútu agenta je prispôsobená aj právna úprava možnosti jeho výsluchu. V prípravnom konaní je oprávnený vykonať výsluch agenta prokurátor pri použití technických zariadení určených na prenos zvuku a obrazu tak, aby jeho totožnosť nemohla 1 Agentom je podľa 10 ods. 19 Trestného poriadku príslušník Policajného zboru alebo príslušník polície iného štátu, ktorý na základe príkazu prokurátora alebo štátu prispieva k odhaľovaniu, zisťovaniu a usvedčovaniu páchateľov zločinu, trestných činov korupcie, trestného činu zneužívania právomoci verejného činiteľa a trestného činu legalizácie príjmov z trestnej činnosti. Pri odhaľovaní, zisťovaní a usvedčovaní páchateľov korupcie môže byť agentom aj iná osoba ako príslušník Policajného zboru povereného ministrom vnútra Slovenskej republiky. 2 J. Ivor, a kol. Trestné právo procesné. Druhé, doplnené a prepracované vydanie. Bratislava: Iura Edition, 2010, s Legendou sa rozumie súhrn tajných údajov o osobe agenta, najmä o jeho totožnosti, rodinnom stave, vzdelaní a zamestnaní. Pravá totožnosť agenta vystupujúceho pod legendou musí byť utajená, a tajné údaje sa musia oznámiť iba orgánom, ktoré sú oprávnené rozhodovať o použití agenta.

53 53 byť odhalená. V konaní pred súdom je oprávnený vykonať výsluch agenta predseda senátu, len výnimočne, a to pri použití technických zariadení určených na prenos obrazu a zvuku, s eventuálnou zmenou vzhľadu a hlasu agenta, alebo pri vylúčení obžalovaného, jeho dôverníkov a verejnosti z pojednávacej miestnosti. Trestný poriadokumožňuje v konaní pred súdom výsluch svedka, ktorým je prezidentom Policajného zboru poverený príslušník Policajného zboru, a to o skutočnostiach získaných agentom. Trestný poriadok umožňuje, aby v prípade, ak je agentom iná osoba ako príslušník Policajného zboru alebo príslušník polície iného štátu a súhlasí s tým, aby jej totožnosť bola odhalená, boli na ďalšie konanie použité ustanovenia Trestného poriadku o svedkovi. Agent môže plniť svoje úlohy i na území iného štátu. Môže ísť o pôsobenie v rámci konania vedeného v inom štáte alebo v Slovenskej republike. Predpokladom tohto postupu je súhlas príslušného orgánu štátu, na území ktorého má pôsobiť a rozhodnutie prezidenta Policajného zboru (pokiaľ neustanovuje medzinárodná zmluva inak). Skutočnosti týkajúce sa trestných činov nesúvisiacich s vecou, v ktorej bol agent použitý, sa môžu použiť v inom konaní ako dôkaz len vtedy, ak sa týkajú niektorého z trestných činov taxatívne uvedených v 117 ods. 1. V odbornej literatúre sa rozlišuje medzi agentom-provokatérom a agentomkontrolorom. 4 Inštitút agenta kontrolóra a jeho aplikácia v praxi pri vyšetrovaní a dokazovaní korupčných trestných činoch nespôsobuje viac menej žiadne problémy. Možnosťami a podmienkami využitia tajného agenta sa zaoberal aj XVI. Medzinárodný kongres trestného práva, ktorý v súvislosti s možnosťami využitia inštitútu tajného agenta a ďalších prostriedkov tzv. proaktívneho vyšetrovania formuloval základné požiadavky, ktoré musia byť v každom konkrétnom prípade naplnené. Tieto požiadavky sa premietli do niekoľkých základných zásad, v súvislosti s ktorými Európsky súd pre ľudské práva vo viacerých judikátoch deklaroval požiadavku striktné a bezvýhradného dodržiavania. Ide o tieto zásady: a) legality použitia agenta právna úprava inštitútu agenta kontrolóra je uvedená v 117 Tr. poriadku s výnimkou tých ustanovení, ktoré sa vzťahujú na agenta provokatéra, konkrétna zásada legality je obsiahnutá prostredníctvo uvedeného paragrafového znenia, nakoľko takto sú na úrovni zákona stanovené podmienky a limity vyžitia inštitútu agenta. Použitie agenta (kontrolóra) možno považovať za legálne, pokiaľ sú v konkrétnom prípade naplnené všetky podmienky, na splnenie ktorých aktuálna právna úprava Trestného poriadku viaže možnosť jeho využitia; b) subsidiarity použitia agenta je vyjadrená v ustanovení 117 ods. 1 druhá veta Tr. poriadku, kde je stanovená podmienka, že využitie agenta je možné len v tom prípade, ak je odhaľovanie, zisťovanie a usvedčovanie páchateľov určených trestných činov iným spôsobom podstatne sťažené; c) proporcionality pri používaní agenta tu platí, že tento inštitút je možné využívať len pri odhaľovaní, zisťovaní a usvedčovaní páchateľov tých najzávažnejších trestných činov, medzi ktoré patria aj korupčné trestné činy; 4 V. Cimr, K zákonnosti provokace trestného činu policajními orgány. Trestní právo, 2001, č. 2, s. 12

54 54 d) súdnej kontroly je obsiahnutá vo viacerých ustanovenia 117 Tr. poriadku predovšetkým v ods. 5 až 7, konkrétne ide o vymedzenie okruhu subjektov, ktoré sú oprávnené na vydanie príkazu na použitie agenta (kontrolóra), náležitosťami, ktoré musí okrem všeobecných náležitosti obsahovať návrh a tiež príkaz na použitie agenta, časovým ohraničením použitia agenta a tiež okruhom subjektov, ktoré sú oprávnené rozhodnúť o predĺžení už vydaného príkazu na použitie agenta. 5 Právna úprava agenta kontrolóra zodpovedá požiadavkám pre jeho využitie stanoveným na medzinárodnej úrovni. V posledných rokoch sa často vyskytujú v teórii a praxi názory, že efektívnym prostriedkom boja proti korupcii by mohlo byť využitie tzv. agenta provokatéra. Už v staršej literatúre niektorí autori rozoberajú otázky trestnej zodpovednosti agenta provokatéra. Agent provokatér bol trestne zodpovedný i podľa Trestného zákona o zločinoch, prečinoch a priestupkoch č. 117 zo dňa 27. mája 1852, kde v ustanovení 9 bolo uvedené: Kto niekoho k nejakému zločinu vyzýva, povzbudzuje, napáda, dopúšťa sa, ak bolo pôsobenie bez výsledku, nedokonaného zvádzania k tomuto zločinu a môže byť odsúdený k trestu, ktorý by sa mal uložiť ako pokus tohto zločinu. Kallab 6 uvádza, že sporná je otázka trestnosti tzv. agenta provokatéra, toho, kto vzbudí v druhom zločinný úmysel nielen preto, aby k činu skutočne došlo, ale z dôvodu, aby mohol zvádzaného na polícii oznámiť. Ak sa podarí agentovi vec nastaviť tak, aby k trestnému činu nedošlo, nie je možne ho robiť zodpovedným, nakoľko to sám spôsobil, že výsledok nenastal. Miřička 7 uvádza, že rozporné je to, že za návodcu môže byť považovaný agent provokatér t.j. ten kto iného naviedol k trestnému činu, alebo k účasti na ňom v úmysle, aby ho oznámil na polícii. Ak je úmyslom agenta provokatéra, aby bol trestný čin dokonaný, je nepochybne návodcom. Môže byť aj prípad, aby páchateľ trestného činu bol postihnutý ešte pred dokonaním trestného činu za účinnej spolupráce agenta provokatéra. Uvádza, že by mal byť tento agent provokatér, taktiež trestné zodpovedný. Podľa Komentára nemeckého trestného zákonníka z roku 1988 ak páchateľ od počiatku nechce uskutočniť skutok, len je to v štádiu pokusu, tak sa nejedná o trestný čin ( 22 pozn. 2). Návodca musí chcieť, aby bol čin dokonaný. Kto chce nechať trestný čin dôjsť len k pokusu, ako agent provokatér nedopustil sa žiadneho návodu ( 26 pozn. 8). H.H. Jeschek, ktorý je považovaný za jedného z najvýznamnejších súčasných predstaviteľov náuky o agentovi provokatérovi uviedol v roku 1973, že náuka zastáva názor, že návodca sa musí snažiť o dokonanie hlavného trestného činu. Keď nechce, aby došlo k dokonaniu hlavného trestného činu, je potom agent provokatér beztrestný. Veľmi zaujímavý je aj nález Ústavného súdu v Českej republike sv. 18, ročník 2000 II. č. 97 Zb., ktorý sa týka trestnosti agenta provokatéra. Ústavný súd vyslovil zásadu, že je neprípustným porušením čl. 39 Listiny základných práv 5 J. Ivor, Trestné právo procesné. op. cit., s J. Kallab, Trestní právo hmotné platné v zemi české a moravskoslezské. Praha, Melantrich, 1935, s A. Miřička, Trestní právo hmotné Časť obecná i zvláštni. Praha: Spolok československých právníku. Vyšehrad, 1934, s. 94

55 55 a slobôd a čl. 7 ods. 1 Zmluvy o ochrane ľudských práv a základných slobôd, ak sa konanie štátu (v danej veci Polície Českej republiky) stáva súčasťou skutkového deja, celá postupnosť úloh, z ktorých sa trestné konanie skladá (napr. provokácia, či iniciatíva trestného činu, jeho dokonanie a pod). Inými slovami povedané, že je neprípustný zásah štátu do skutkového deja, ktorý tvorí v konečnom dôsledku trestný čin. Niektorými otázkami provokácie trestného činu za zaoberal aj Cimr. 8 Z vlastnej praxe advokáta uvádza prípad policajta, ktorý bol obvinený z trestného činu zneužívania právomoci verejného činiteľa podľa 158 ods. 1, písm. a, ods. 2 písm. a a trestného činu prijímania úplatku podľa 160 ods. 1,3. 9 Témou agenta provokatéra sa zaoberá aj slovenský Trestný zákon v ustanovení 117 ods. 2. Iniciatívne navádzanie na spáchanie trestného činu (policajná provokácia), je podľa súčasnej právnej úpravy prípustné za splnenia nasledovných podmienok: - podozrenie z korupcie; - podozrivým je verejný činiteľ alebo zahraničný verejný činiteľ; - zistené skutočnosti nasvedčujú, že páchateľ by spáchal taký trestný čin aj vtedy, ak by príkaz na použitie agenta nebol vydaný. Ustanovenie 30 ods. 3 Trestného zákona je samostatnou okolnosťou vylučujúcou protiprávnosť činu. Jej podstata spočíva vo vylúčení protiprávnosti konania agenta, ak ním napĺňa znaky trestného činu podplácania ( 332 až 335 Tr. zákona) alebo trestného činu nepriamej korupcie podľa 336 ods. 2 Tr. zákona, 8 V. Cimr, K zákonnosti provokace trestného činu policejními orgány. Trestní právo, č. 2/2001, s Uvádza, že policajt - kriminalista sa s budúcim provokatérom stretával niekoľko mesiacov ako s informátorom v rozpracovanom prípade závažnej hospodárskej trestnej činnosti, kde informátor patril k jednej z dvoch skupín podnikateľov, kde ich členovia boli podozriví z trestného činu. Neskôr bol z práce na prípade odvolaný na základe anonymného dopisu, jeho autorom bol informátor s ďalšími členmi jeho skupiny a jeho obsahom bola sťažnosť na spôsob, akým sa kriminalista medzi obidvomi skupinami pohybuje. Preverovaním anonymu sa zaoberala Inšpekcia ministra vnútra (ďalej len IMV ). Po trojmesačnej prestávke došlo medzi kriminalistom a informátorom k ďalším dvom stretnutiam. Kriminalista zisťoval nakoľko je informátor podozrivý z trestnej činnosti. O žiadnom úplatku nebola reč. Po týchto stretnutiach pracovníci IMV kontaktovali informátora, ktorého získali na svoju stranu ku spolupráci, pričom sa kriminalista a informátor niekoľkokrát stretli a si telefonovali čo bolo zaznamenané za použitia operatívnej techniky (odposluch), pričom na túto operatívnu techniku nemali súhlas sudcu. Na posledné stretnutie vybavili pracovníci IMV informátora provokatéra obálkou v ktorej bolo Kč. Túto výšku si údajne stanovil sám informátor. Obálku pri obede podal kriminalistovi, ktorý ju bez otvorenia odložil. Nato ho pracovníci IMV na mieste zadržali, bez toho, aby počkali, čo s obálkou vykoná. Podľa názoru autora išlo o provokáciu. Súd prvého stupňa sa námietkou, že ide o provokáciu sa nezaoberal a odsúdil kriminalistu za uvedené trestné činy trestom odňatia slobody na 4,5 roka. Otázkou provokácie sa nezaoberal ani odvolací súd. Na základe ústavnej sťažnosti bol rozsudok zrušený a vec nie je doposiaľ vyriešená. Ústavný súd dospel k názoru, že obvodný súd a odvolací súd postupovali v rozpore s obsahom hlavy päť Listiny základných práv a slobôd. Vychádzal zo skutočnosti, že svedok (informátor provokatér dal kriminalistovi sumu Kč, ktorú sumu dostal z prostriedkov polície Českej republiky, s tým, že je určená kriminalistovi, ako predstieraný úplatok a túto čiastku mu pod dohľadom pracovníkov IMV odovzdal, aby bol dôvod na zatknutie a trestné stíhania kriminalistu. Ústavný súd sa pozastavil nad tým, že suma bola určená dosť kurióznym spôsobom a to tak, že ju určil informátor provokatér na základe vlastného rozhodnutia a táto suma bola rozhodujúca aj pri určení právnej kvalifikácie. Ústavný súd postup pracovníkov IMV označil za protiprávny a protiústavný a dôkazy takto získané sú od počiatku nezákonné a v trestnom konaní nepoužiteľné. No ani Ústavný súd však nedefinoval provokáciu organizovanú pracovníkmi IMV a nezaujal ani stanovisko k trestnosti vyprovokovaného páchateľa trestného činu. Stanovisko zaujal len k používateľnosti dôkazov získaných pracovníkmi IMV.

56 56 pričom na takéto konanie agent nemusí byť nikým prinútený, ani sa nevyžaduje, aby sa tohto činu dopustil v dôvodnej obave o život svoj alebo blízkej osoby. Ustanovenie musí kumulatívne spĺňať dve základné podmienky: 1. musí byť vykonaný na účely odhalenia trestného činu alebo zistenia páchateľa trestného činu prijímania úplatku ( 328 až 331 Tr. zákona), nepriamej korupcie podľa 336 ods. 1 Tr. zákona; 2. musí byť vykonaný spôsobom ustanoveným v Trestnom poriadku z toho vyplýva, že agent provokatér musí byť v prvom rade ustanovený za agenta v zmysle 10 ods. 20 a 117 Tr. poriadku. Ak by sa nejaká osoba rozhodla ponúkať úplatok s úmyslom oznámiť čin príjemcu orgánom činným v trestnom konaní, a nebola by ustanovená za agenta poľa Trestného poriadku, na jej čin by sa nevzťahoval 30 ods. 3 Tr. zákona. Komparačná analýza inštitútu agenta. V odbornej literatúre je policajná provokácia definovaná ako prípad, keď orgán polície o určitej osobe usúdi, že by sa za určitých okolnosti mohla dopustiť konkrétneho trestného činu a pre jeho spáchanie jej, obvykle za pomoci nastrčenej osoby, vytvorí predpoklady a podmienky. Neoddeliteľnou zložkou provokácie je potom dokumentovanie jej priebehu spravidla prostredníctvom operatívnej techniky na získanie dôkazu, ako prostriedku pre následné trestné stíhanie vyprovokovanej osoby. 10 V právnej úprave a judikatúre európskych krajín a judikatúre Európskeho súdu pre ľudské práva je inštitút agenta provokatéra v zásade odmietnutý. Aj keď v slovenskom práve tento inštitút agenta provokatéra je uvedený v 117 ods. 2 je tento inštitút využívaný len v malom počte prípadov. Zákonné hranice ustanovené pre použitie policajného agenta tak, aby bola splnená požiadavka práva na spravodlivý proces, upravuje čl. 6 ods. 1 Dohovoru o ochrane ľudských práv a základných slobôd. Podľa judikatúry Európskeho súdu pre ľudské práva súd nevylučuje použitie tajného agenta, ale jeho intervencia musí byť vymedzená a sprevádzaná určitými zárukami, aj keď by išlo o potlačovanie obchodu s drogami. Výsledky komparačnej analýzy právnej úpravy agenta v jednotlivých štátoch sveta nasvedčujú tomu, že agent sa na úseku odhaľovania a vyšetrovania trestnej činnosti korupčného charakteru s určitými výnimkami využíva. Odlišnosť právnych systémov je markantná na viacerých miestach, no predovšetkým ide o oblasť použitia agenta, proces autorizácie, prípustnosť provokácie a okolnosti vylučujúce protiprávnosť. Oprávnenie na nasadenie agenta (zákonné zmocnenie) korešponduje s aktuálnymi prioritami spoločnosti dosiahnuť najnižšie možnú tolerovateľnú mieru korupcie. Záujem spoločnosti sa potom logicky nepremieta len do vnútroštátneho práva, ale badať ho aj z medzinárodných dokumentoch, ktorými sú štáty viazané. Napr. v súlade s článkom 23 Trestnoprávneho dohovoru o korupcii z (ETS č. 173) sú signatárske krajiny oprávnené prijať také legislatívne a iné prostriedky zahŕňajúce špeciálne vyšetrovacie techniky, ktoré by umožňovali sfunkčniť proces získavania dôkazov v tejto sfére. Rada Európy v dôvodovej správe ďalej vysvetľuje, že špeciálne vyšetrovacie techniky môžu zahŕňať utajeného agenta (undercoveragents), wiretapping, odpočúvanie 10 J. Ivor, a kol. Trestné právo procesné..., op. cit., s. 408

57 57 telekomunikácie, získavanie údajov z informačných systémov. Analogicky aj článok 4 Dohovoru RE o praní špinavých peňazí, vyhľadávaní, zhabaní a konfiškácii ziskov z trestnej činnosti z (ETS č. 141) umožňuje používanie takých techník, ktoré by proces identifikácie, vystopovania nezákonných ziskov uľahčovali a zároveň by umožňovali získavať súvisiace dôkazy. Z doteraz uvedeného je zrejmé, že problém nespôsobuje skutočnosť, či je možné a morálne správne nasadiť agenta na prípad korupcie, ale jeho iniciatívna činnosť. Tu sa názory expertov a právne koncepcie výrazne líšia. Charakter slovenskej právne úpravy iniciatívnej činnosti agenta je raritou nielen v Európe, ale aj vo svete. Dokonca aj systém USA, ktorému sa vzhľadom na signifikantné styčné body prisudzuje pozícia vzorového modelu, ktorý náš systém prevzal, nie je s naším identický. Prípustnosť iniciatívnej činnosti agenta je u nás explicitne stanovená v zákone, kým v USA len v normách nižšej právnej sily, ktorými sú Smernice ministra spravodlivosti. Okrem toho ju majú upravenú aj v naozaj obsiahlej judikatúre, ktorá síce je oficiálnym prameňom práva, avšak jej polemická konzistentnosť neumožňuje vyvodiť všeobecne platné závery. Odlišnosť možno vidieť aj v aplikačnej rovine. V podmienkach americkej právnej úpravy sa neviaže len na korupciu, ale aj na iné druhy trestných činov. Výsledky komparačnej analýzy ďalej poukazujú na to, že právne prístupy k problematike agenta provokatéra z globálneho pohľadu podliehajú procesu trom názorovým smerom. Pre prvý smer je typický jednoznačný súhlas s použitím inštitútu agenta provokatéra ako je tomu napr. v prípade Slovenska, USA a Ruska. Druhá skupina pozostáva zo štátov, ktoré provokáciu za určitých okolností viac alebo menej pripúšťajú. Reprezentantmi tejto skupiny sú napr. Anglicko a Fínsko. Posledná skupina odporcov provokácie sú štáty Kanada, Portugalsko, Španielsko, Rakúsko. Zásady spoločné pre všetky úpravy: - je vylúčené navádzanie k trestnej činnosti; - falošná totožnosť agenta je iba právnym problémom; - justičný orgán je predbežne alebo okamžite informovaný; - všetky úpravy bez akýchkoľvek problémov počítajú s nasadením agenta pri drogovej trestnej činnosti u inej kriminality sa kritéria líšia. Zásady odlišné: - právna úpravaje obsiahnutá buď v zákonoch alebo v normách nižšej právnej sily (USA); - iba policajti alebo justičný policajti (Anglicko); - väčšia či menšia miera zbavenia zodpovednosti za prípadne činy spáchané agentmi v súvislosti s ich nasadením (Nemecko); - väčšia či menšia miera ochrany svedka všeobecne. Výsluch agenta V súčasnej právnej úprave podľa zákona č. 301/2005 Z.z. v znení neskorších predpisov, pre výsluch agenta v prípravnom konaní i v konaní pred súdom (hlavné pojednávania a verejné pojednávanie) platia ustanovenia o výsluchu svedka s dôležitými odchýlkami, ktorých účelom je zabrániť odhaleniu totožnosti agenta. Je tomu tak preto, že agent bol priamym svedkom trestného činu, prípadne má informácie o spáchanom trestnom čine alebo jeho páchateľovi.

58 58 Výsluch agentav rámci trestného konania je možný v dvoch zo štádií trestného konania a to: a. v prípravnom konaní (primerane sa použijú ustanovenia Trestného poriadku); b. výnimočne v konaní pred súdom (primerane sa použijú ustanovenia Trestného poriadku). V rámci prípravného konania je výsluch oprávnený vykonať prokurátor. Teda Trestný poriadok nepriznáva policajtovi (podľa 10 ods. 8 Trestného poriadku) právo vypočuť agenta ako svedka. V konaní pred súdom výsluch vykoná predseda senátu. V rámci prípravného konania prokurátor vykoná výsluch svedka tak, aby jeho totožnosť nebola odhalená. Môže to teda vypočuť s použitím technického zariadenia na prenos obrazu a zvuku. 11 Výsluch agenta zákon výnimočne pripúšťa vykonať aj v rámci konania pred súdom. Zákon presne neurčuje, v ktorých formách konania pred súdom je tento výsluch možno uskutočniť. V prípade, že by výpoveď agenta ako svedka v závažných okolnostiach nesúhlasila s výpoveďami obvinených alebo iných svedkov, zákon nepripúšťa možnosť vykonať konfrontáciu s agentom a to ani v prípade, že by tieto rozpory nebolo možné vyjasniť inak. Vykonanie konfrontácie s agentom je prípustné len vtedy, ak agent súhlasil s odhalením svojej totožnosti. 12 V rámci dokazovania v súvislosti s použitím agenta a jeho výsluchom, ako dôkazným prostriedkom sa dostávajú do stretu dva protichodné záujmy, a to na jednej strane záujem na plnohodnotnom uplatňovaní zásady zabezpečenia práva na obhajobu a práva na spravodlivý proces a na druhej strane záujem spoločnosti na utajení a s tým súvisiacou ochranou osoby, ktorá ako agent pôsobí. Náš Trestný poriadok neráta s možnosťou odhalenia totožnosti agenta, napr. vtedy, ak sa jeho poslanie už skončilo a nebezpečenstvo, ktoré mu hrozilo, prestalo existovať ( 117 ods. 10 TP). 13 Záver Agent sa jednoznačne pohybuje na hranici zákona a zločinu a mohol by ľahko skĺznuť do presvedčenia, že mu je všetko dovolené. Jeho konanie musí byť limitované určitými zásadami, ktoré musia byť pri jeho nasadaní rešpektované. Musí sa riadiť zásadou zákonnosti t.j. jeho konanie musí byť v súlade s účelom Trestného poriadku a musí byť úmerná protiprávnosť na odhaľovanie, zisťovanie alebo usvedčovanie, ktorého sa zúčastňuje. Na podklade týchto skutočnosti možno uviesť, že použitie agenta provokatéra v trestnom konaní môže byť sporné. Za agenta provokatéra, treba považovať osobu, ktorá sama aktívne podnecuje alebo navádza iné osoby na páchanie trestnej činnosti a úmyslom, aby ich z toho činu usvedčila. 11 J. Ivor, a kol. Trestné právo procesné..., op. cit., s. 410, Ibidem, s. 411, P. Polák, Svedok v trestnom konaní. Bratislava: Eurokódex, s.r.o., 2011, s. 296

59 59 Doterajšia prax ukázala, že pri odhaľovaní, zisťovaní a usvedčovaní páchateľov korupčných trestných činov inštitút agenta provokatéra nie je potrebný. Polícia síce využíva, respektíve musí v každom korupčnom prípade, kde ešte nedošlo k odovzdaniu vopred vyžiadaného úplatku, ale došlo k oznámeniu o trestnom čine, že dôjde k odovzdaniu úplatku inštitút agenta kontrolóra, nie však agenta provokatéra. Summary The article discusses the concept of an agent operating in the criminal legal realities of the Slovak Republic. Moreover, the legality, rules and judicial use of the agent operating are discussed. The article presents the work of a police-agent in the criminal milieu.

60 60

61 61 PEDAGOGIKA

62 62

63 63 Rafał ŻYWICA Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu ODDZIAŁYWANIE PRZEZ PRACĘ W WARUNKACH IZOLACJI WIĘZIENNEJ 1. Wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. 2. Dla osiągnięcia celu określonego w 1 prowadzi się zindywidualizowane oddziaływanie na skazanych w ramach określonych w ustawie systemów wykonywania kary, w różnych rodzajach i typach zakładów karnych. 3. W oddziaływaniu na skazanych, przy poszanowaniu ich praw i wymaganiu wypełniania przez nich obowiązków, uwzględnia się przede wszystkim pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne. 1 Ustawodawca w kodeksie karnym wykonawczym umieścił wyraźną delegację podnosząc wagę pracy jako czynnika oddziałującego socjalizacyjnie na człowieka. Ważność zatrudnienia zauważają także wielcy myśliciele, jak Jan Paweł II, który ujął ją w te słowa: (...) praca jest dobrem człowieka, dobrem jego człowieczeństwa przez pracę bowiem człowiek nie tylko przekształca przyrodę, dostosowując ją do swoich potrzeb, ale także urzeczywistnia siebie jako człowieka, a także poniekąd bardziej staje się człowiekiem. 2 Praca rozumiana jest jako wartość uniwersalna, dzięki której powstają i funkcjonują wszystkie inne wartości, dlatego przyjąć można, że stanowi ona podstawowy miernik wartości człowieka. Wynika zatem z tego punktu widzenia kilka istotnych prawd, jak prawo do pracy, 3 a ponadto obowiązek spoczywający na wszystkich, którzy mają na to wpływ, aby gwarantować realizację tego prawa. Każdy człowiek powinien uzyskać takie przygotowanie do pracy i taki stan kompetencji, które zagwarantują mu szansę bycia podmiotem w każdej sytuacji pracowniczej. Edukacja taka następuje dwuetapowo: poprzez edukację i praktykę zawodową. Praca zawodowa powinna umożliwiać pozyskiwanie przynajmniej minimum środków niezbędnych do egzystencji. W dzisiejszych czasach praca jest czymś normalnym (brak pracy także zaczyna być na porządku dziennym, co dodatkowo podnosi wartość jej posiadania). Pojęcie praca zawodowa powszechnie jest uznawane za centralną kategorię kształcenia zawodowego. Bezrobocie sięga wysokich pułapów, więc w większości przypadków człowiek nie ma wielkiego wyboru w podjęciu pracy, dlatego też, jeżeli człowiek dostaje pracę to zazwyczaj ją szanuje i ma do niej pozytywny stosunek. 1 Ustawa Kodeks Karny Wykonawczy, Dz. U Nr 90, poz. 557, z późn. zm., art Jan Paweł II, Encyklika Jana Pawła II Laborem exercens. (O pracy ludzkiej), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., Dz. U. 1997, Nr 78, Poz. 483 z późn. zm., art. 33, pkt 2

64 64 Ważną cechą pracy jest jej wychowawcza rola w przygotowaniu człowieka do współpracy i współżycia w otaczającym go społeczeństwie. Zatrudnianie osób pozbawionych wolności powinno mieć na celu przede wszystkim pozytywne oddziaływanie na ich postawy. 4 W przygotowaniu takim liczy się zdobywanie wiadomości, umiejętności i sprawności oraz motywacja i postawa wobec stawianych zadań. Aby uświadomić sobie ważne znaczenie pracy w życiu człowieka, należy zwrócić uwagę na stale narastające zjawisko bezrobocia, godzącego w istotę człowieka zdolnego i pragnącego realizować swoje naturalne prawo do pracy oraz związane z nim powinności zawodowe. Niejednokrotnie brak pracy staje się przecież przyczyną popełnienia przestępstwa. Człowiek bezrobotny, pozbawiony jest nie tylko dochodów z pracy ale i wszystkich pozostałych gratyfikacji związanych z wykonywaniem pracy jak: potrzeba uznania, samorealizacji, kompetencje oraz aktywność zawodowa dobrze oceniana przez kolegów i przełożonych. W naszej cywilizacji zawód i miejsce w hierarchii zawodowej są podstawowym wyznacznikiem miejsca zajmowanego w strukturze społecznej i społecznej przydatności człowieka z czego wynika konkluzja jak istotne jest socjalizowanie przez pracę. Praca jako otwarcie możliwości czy przymus Waga pracy w procesie resocjalizacji jest dla większości praktyków i teoretyków penitencjarnych doskonale znana. Jej szeroki zakres oddziaływania pomaga osadzonym odnaleźć nowe kierunki w swoim życiu, uczy pracy w zespole i wykształca idee zdrowej rywalizacji. Ponadto daje często możliwość odbywania kary poza murami zakładu w zatrudnieniu zewnętrznym. Czas kary zdaje się wtedy mijać szybciej. Nie każdy jednak potrafi docenić możliwość jaką daje zatrudnienie w czasie odbywania kary, traktując ją jako zło konieczne. W krajowym prawodawstwie uwzględniono również sytuacje w których praca stosowana jest jako zamiennik innej kary. W przypadku, gdy egzekucja grzywny nałożonej przez sąd okazuje się bezskuteczna, ma on możliwość zamienić grzywnę nieprzekraczającą stu dwudziestu stawek dziennych (po uprzednim wyrażeniu zgody przez skazanego) na pracę społecznie użyteczną. Przyjmuje się wówczas, że dziesięć stawek dziennych jest równe miesiącowi pracy. 5 Kolejnym przypadkiem jest kara ograniczenia wolności. Celem jej stosowania jest chęć wzbudzenia w skazanym woli kształtowania jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego. Kara wykonywana jest w miejscu zamieszkania lub zatrudnienia skazanego, lub też w niewielkiej odległości od tego miejsca. Skazany obarczony przymusem pracy, ma obowiązek wykonywać ją sumiennie, przestrzegając ustalonych w miejscu pracy regulaminów. Egzekwowanie tej kary spoczywa na sądzie rejonowym, w którego okręgu kara jest wykonywana, tym 4 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności, (Tekst ujednolicony opracowany na podstawie Dz. U. z 1997r. Nr 123, poz. 777, z 2003 r. Nr 202, poz. 1957, z 2004 r. Nr 273, poz. 2703, z 2006 r. Nr 66, poz. 471, z 2009 r. Nr 98, poz. 817, Nr 157, poz. 1241, z 2011 r. Nr 39, poz ) pobrano z sap.sejm.gov.pl 18 kwietnia 2011 roku o godzinie 11.30, art.1, pkt 2 5 Ibidem Dz. U. z 1997 Nr 90, poz. 557 art. 45

65 65 samym kwestie organizacyjne i kontrolne przekazane są kuratorom zawodowym. 6 Sąd w orzeczeniu określa miejsce świadczenia pracy przez skazanego. Może to być właściwy organ samorządu terytorialnego, placówka służby zdrowia lub opieki społecznej, instytucja lub organizacja nosząca pomoc charytatywną. Na prośbę skazanego lub kuratora zawodowego, sąd może orzec o obowiązku wykonania kary także w innych zakładach pracy, również wskazanych przez te podmioty. 7 W każdej z takich placówek niezbędne jest wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za organizowanie pracy skazanych i jej przebieg. Muszą oni także informować kuratora o rozpoczęciu i zakończeniu prac, a także o przebiegu procesu zatrudnienia. 8 Odrębne podejście stanowią przepisy dotyczące zatrudniania tymczasowo aresztowanych. Tu przymus pracy dotyczy tylko obowiązkowych prac porządkowych w obrębie aresztu śledczego. Tymczasowo aresztowany może być zatrudniony przy innych pracach niż porządkowe, jednak tylko za jego zgodą. Jeśli zatrudnienie miałoby odbywać się poza obrębem aresztu, w którym przebywa, niezbędna będzie też zgoda na takie zatrudnienia wydana przez organ do dyspozycji, którego aresztowany pozostaje. 9 Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania zatrudniania osadzonych Rok 2011 przyniósł ogromne przemiany w opłacalności zatrudniania osób pozbawionych wolności przez kontrahentów zewnętrznych współpracujących z jednostkami penitencjarnymi. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 lutego 2010 r. (sygn. akt P 20/09) uznał za niezgodne z konstytucją przyznanie skazanym połowy minimalnego wynagrodzenia jako podstawy zatrudnienia odpłatnego. Wyrok zapadł w związku ze zgłoszeniem sprawy przez Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału, co było konsekwencją niezliczonej ilości skarg, jakie osadzeni kierowali do niego w tej sprawie. Można zatem oficjalnie przyjąć, iż zabieg, który miał na celu poprawę zarobków osadzonych w rzeczywistości przyniesie odwrotny skutek ograniczając dostęp do zatrudnienia odpłatnego. Już w pierwszych dniach przygotowań do wejścia w życie nowych przepisów kontrahenci zaczęli wycofywać się z współpracy. W sytuacji, kiedy z dnia na dzień zostali zmuszeni do zwiększenia swoich kosztów o 100% opłacalność takiej formy znacznie spadła. Istotnym argumentem są bowiem dodatkowe koszta związane z częstą rotacją takich pracowników. Obecna polityka penitencjarna doprowadziła do sytuacji, kiedy nieomal obligatoryjnie wysyła się na warunkowe przedterminowe zwolnienie lub dozór elektroniczny skazanych, którzy spełniają niezbędne ku temu warunki. Powoduje to znaczną rotację osadzonych w zakładach, a co za tym idzie osadzonych pracowników w zakładach pracy. Nawet kilka razy w miesiącu może być konieczne skierowanie nowego osadzonego do lekarza medycyny pracy co stanowi koszt około złotych. Do tego każdorazowo trzeba go ubrać w odzież roboczą lub ochronną i przeszkolić z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Ponadto na pracodawcy spoczywa obowiązek zapewnienia transportu do i z miejsca pracy. Może to odbywać się na kilka sposobów: 6 Ibidem Dz. U. z 1997 Nr 90, poz. 557 art Ibidem, art Ibidem, art Ibidem, art. 218

66 66 transport samochodem kontrahenta; transport środkami komunikacji publicznej; piesze przejścia w przypadku kontrahentów mających swoje siedziby w pobliżu zakładów. Dwa pierwsze sposoby występują najczęściej, generują dodatkowe koszty których pracodawca nie poniósłby zatrudniając pracownika cywilnego. Można również założyć, iż zatrudnianie pracowników cywilnych wiąże się z mniejszą ich rotacją. Pocieszającym jest fakt, iż nie zabraknie chętnych placówek administracji publicznej chcących zatrudnić osadzonego w formie nieodpłatnej. Praca społecznie użyteczna, czy charytatywna ma także inny poziom oddziaływania socjalizacyjnego na osadzonych. Jak dotąd, biorąc pod uwagę mnogość odpłatnego zatrudnienia, nie były brane pod uwagę kryteria kierowania do pracy określone w kodeksie karnym wykonawczym. Zatrudnienie traktowano raczej na zasadzie predyspozycji do określonych prac. Aktualne zmiany spowodują baczniejsze przyglądanie się sytuacji osadzonego, jego możliwości finansowych i zobowiązań. Ograniczenie dostępu do pracy odpłatnej spowoduje selekcję przy kierowaniu osadzonych. Być może w konsekwencji stosowany będzie system bardziej progresywny, gdzie osadzony rozpocznie swoją karierę od zatrudnienia społecznego udowadniając swoją postawą i zaangażowaniem, iż zasługuje na zmianę zatrudnienia na odpłatne. Takie postępowanie pozwoli wzbudzić u osadzonych większe poczucie wartości posiadanej pracy. Do momentu wejścia wspomnianych już zmian, skazani, niczym liderzy rynku pracy, wybrzydzali otrzymanymi możliwościami, a polityka zakładu sprzyjała spełnianiu ich dziecinnych fanaberii. W obliczu wcześniejszych lat, kiedy fala skarg skazanych dotyczących zatrudnienia zalewała jednostki, administracja, aby uniknąć kolejnych żmudnych procedur, wolała przyjąć bierną postawę w celu uciszenia roszczeń. Taka polityka była miedzy innymi przyczyną aktualnego braku poszanowania posiadanej pracy przez osadzonych. W obliczu tych wydarzeń pojawiło się istotne z punktu widzenia zadań Służby Więziennej pytanie: jak pozyskać nowych współuczestników programów resocjalizacyjnych w obliczu pogorszonych warunków zatrudniania? Rząd przygotował Fundusz Aktywizacji Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy. Jest to program, w którym skazani mają partycypować w kosztach ich zatrudnienia. Środki gromadzone na Funduszu przekazywane będą w szczególności na: tworzenie nowych miejsc pracy dla osób pozbawionych wolności oraz ochronę istniejących; tworzenie w zakładach karnych infrastruktury niezbędnej dla działań resocjalizacyjnych; modernizację przywięziennych zakładów pracy i ich produkcji; organizowanie nauki zawodu i doskonalenia zawodowego dla osób pozbawionych wolności; organizowanie szkolenia w zakresie aktywizacji zawodowej i umiejętności poszukiwania pracy Ibidem, art. 8

67 67 Przedsiębiorcy zatrudniający osoby pozbawione wolności będą mogli na tej podstawie uzyskać ze środków Funduszu ryczałt w wysokości 20% kosztów zatrudnienia. Ustawodawca zadbał o jeszcze dwie możliwości pozyskania pieniędzy z Funduszu: dotacja i pożyczka. Dotacja lub pożyczka będą mogły być udzielone podmiotowi, który w okresie 24 miesięcy kalendarzowych, poprzedzających miesiąc złożenia wniosku, zatrudniał nieprzerwanie osoby pozbawione wolności a kwota wynagrodzeń przysługujących za te miesiące osobom pozbawionym wolności stanowiła co najmniej 120-krotność minimalnego wynagrodzenia za pracę, obowiązującego w dniu złożenia wniosku. Przerwy w zatrudnianiu osób pozbawionych wolności nie przekraczające łącznie 45 dni roboczych traktuje się na równi z okresem zatrudnienia. 11 Podmiot. który otrzyma dotację lub pożyczkę, będzie zobowiązany do zatrudniania osób pozbawionych wolności przez okres i na zasadach określonych w umowie o udzielenie dotacji/pożyczki zawartej między jednostką a przedsiębiorcą. Jednostka, jako Dysponent Funduszu, będzie mogła uzależnić przyznanie dotacji oraz pożyczki od wniesienia przez podmiot zatrudniający osoby pozbawione wolności zabezpieczenia zwrotu dotacji w razie wykorzystania jej niezgodnie z celem jej przyznania, w szczególności w formie poręczenia lub gwarancji bankowej, weksla, cesji praw lub ustanowienia zastawu rejestrowego. 12 Pożyczka ze środków Funduszu jest nieoprocentowana. Zabieg taki ma przyciągnąć nowych kontrahentów, podnosząc znacznie opłacalność zatrudniania skazanych. Tym samym zatrudnieni osadzeni pracowaliby na stworzenie nowych możliwości na swoich towarzyszy niedoli. Stworzenie jednak takiego projektu pociąga za sobą wiele wątpliwości. Z jednej strony uregulowań prawnych, z drugiej społecznych. Wszak zabrany został przywilej, który otrzymali nieco wcześniej, czyli godziwy zarobek. To z pewnością nie pozostanie bez echa. Warto tu zastanowić się także nad ogólną sytuacją na rynku pracy. W obliczu polskich realiów, gdzie znaczna część społeczeństwa uczciwie pracuje za płacę minimalną, skazani zarobią teraz tyle samo nie ponosząc kosztów dojazdu, wyżywienia, czynszu za mieszkanie. Z tego punktu widzenia podniesienie pensji osadzonym zdaje się być społecznie nieusprawiedliwione. Niestety Trybunał Konstytucyjny uznał, iż rozwiązanie prawne zawarte w art zdanie pierwsze kodeksu karnego wykonawczego jest niekonstytucyjne w zakresie, w jakim zawiera słowo połowy. Zdaniem Trybunału (...) wszelkie regulacje ustawowe i podustawowe, kształtujące status prawny osób skazanych, muszą bezwzględnie respektować konstytucyjny obowiązek poszanowania godności człowieka oraz humanitarnego traktowania skazanych. Praca osób pozbawionych wolności musi zatem zostać uregulowana w taki sposób, aby zapewnić pełną ochronę ich godności i uczynić zadość wymogom odpowiedniego traktowania tych osób. Jednocześnie z art. 30 Konstytucji wynika fundamentalna zasada interpretacyjna in dubio pro dignitate Stanowisko takie poparł również 11 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 stycznia 2012 roku w sprawie Funduszu Aktywizacji Zawodowej i Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy, Dz. U. z 2012r. Nr 103, 7 12 Op. cit Łac.: wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść godności

68 68 fakt, iż już w 1995 roku w przyjętych przez I Kongres Narodów Zjednoczonych Wzorcowych Regułach Minimalnych Postępowania z Więźniami, wyrażono myśl, iż korzyści skazanych oraz ich szkolenie zawodowe nie powinny być podporządkowane osiąganiu zysków finansowych z ich pracy. Dodatkowo kładą nacisk na prawo osób odbywających karę pozbawienia wolności do sprawiedliwego wynagrodzenia za wykonaną pracę. Prawo to, według Trybunału Konstytucyjnego, można wyprowadzić zresztą także ze wspomnianego już nakazu humanitarnego traktowania więźniów, objętego treścią art. 41 ust. 4 Konstytucji. 15 Upowszechnianie zatrudnienia Praktycznym zabiegiem mającym na celu popularyzację pracy skazanych wśród społeczeństwa i potencjalnych pracodawców są organizowane liczne przedsięwzięcia społeczne. Ukazują one olbrzymi potencjał drzemiący w skazanym jako pracowniku, ale również uświadamia społeczeństwu, że ów skazaniec jest takim samym człowiekiem jak on, zagubionym gdzieś na ścieżce swego życia. Pomaga to zmniejszyć oddziaływanie procesu stygmatyzacji skazanych. Zdarzają się oczywiście sytuacje, przy których ograniczony światopogląd może zniszczyć starania innych osób. Takie zdarzenie miało miejsce w czerwcu 2010 roku w Wielkopolsce. Kilkudziesięcioosobowa grupa skazanych wyznaczona została do zabezpieczania oraz usuwania skutków powodzi, jaka nawiedzała w tamtym czasie cały kraj. W tych warunkach ich pomoc zdawała się być nieoceniona. Tymczasem kilkunastoosobowa grupa prowincjonalnych strażaków odmówiła pracy ze skazańcami. Oznajmili oni, iż nie wejdą na wały dopóty, dopóki oni tam będą. Zarządzający sztabem kryzysowym zmuszeni zostali do wyceny zdolności pracy obu grup i niestety kazali przesunąć skazanych na inny odcinek. Postawa tamtejszych strażaków była niekorzystna nie tylko ze względu na wykonywane prace, ale również wpłynęła demotywująco na osadzonych. Takie zachowania potęgują trudności, z jakimi skazani borykają się na swej drodze powrotu do społeczeństwa. Całe szczęście, przypadek z wielkopolski nie stanowi reguły. W całym kraju praca skazanych jest coraz bardziej ceniona. Służba Więzienna ciężką pracą funkcjonariuszy i osadzonych niosła pomoc powodzianom. Pokazała się dzięki temu jako formacja doskonale zorganizowana, mobilna i dynamiczna. 16 Kolejnym przykładem takich prac jest na przykład funkcjonujący w prawie całym kraju projekt Tikkun Naprawa, w ramach którego spora część zakładów zajęła się cmentarzami żydowskimi. Skazani w różnych miejscach kraju sprzątają kirkuty, 17 odnawiają macewy, 18 naprawiają ogrodzenia. Projekt ten ma z założenia 14 Ustawa z dnia 3 lutego 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw uzasadnienie projektu (Dz. U Nr 39 Poz. 202) 15 Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997r. (tekst ujednolicony Opracowano na podstawie: Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r, Nr 114, poz. 946) pobrano z Internetowego Systemu Aktów Prawnych isap.sejm.gov.pl 11 kwietnia 2011 roku o godz Ł. Stec Promujemy nasze działania (w:) Forum Penitencjarne, sierpień 2010, Nr 08 (147), s Przyp.: z niem. Kirchhof dziedziniec kościelny, na którym grzebano zmarłych. Określenie od wieków używane przez Polaków jako określenie cmentarza żydowskiego. 18 Przyp.: żydowska stela nagrobna, najczęściej w formie pionowo ustawionej płyty.

69 69 ocalić choć część starych zapomnianych cmentarzy. Przy okazji tego, skazani mogą dać coś z siebie, zrobić coś dla innych, zyskując przychylność i inne spojrzenie lokalnego społeczeństwa. 19 Ponadto skazani pracują społecznie w wielu hospicjach, szpitalach oraz placówkach oświatowych. Ich pomoc w tych jednostkach jest nieoceniona, gdyż większości z nich nie byłoby stać na zatrudnienie kilku pracowników cywilnych do wykonania tych samych prac. Nie można również zapomnieć o pracach wykonywanych na rzecz samorządów, jak sprzątanie terenów miast, pomoc w odśnieżaniu czy grabieniu liści. Społeczeństwo niejednokrotnie nawet nie wie, że intensywnie pracująca grupa, obok której przechodzi w drodze do pracy to skazani, którzy w ten sposób mają szansę na zmianę siebie. Zażalenia i skargi osób pozbawionych wolności Olbrzymi oręż, jaki otrzymali osadzeni poprzez możliwość składania skarg 20 na funkcjonowanie administracji, stał się w ich rękach instrumentem manipulacji wielokrotnie stosowanym tylko i wyłącznie dla zabawy. Osadzeni mają świadomość faktu, iż każda skarga uruchamia całą machinę administracyjną służącą wyjaśnianiu zasadności skargi. Niejednokrotnie, próbując wywalczyć dla siebie jakąś korzyść, osoby pozbawione wolności posługują się argumentem napisania, bądź odstąpienia od napisania skargi na jakąś okoliczność. Znaczny odsetek formułowanych przez nich zarzutów nie znajduje potwierdzenia w prowadzonych później postępowaniach wyjaśniających, co nie zmienia faktu zaangażowania w to kilku osób, wielu roboczogodzin i niezliczonych stronic protokołów, notatek służbowych i innych dokumentów powstałych w toku czynności. Skutkiem takiego stanu jest bez wątpienia liberalna polityka penitencjarna. Często przecież skargi dotyczą działań prowadzonych przez kadrę więzienną, sugerując im działanie poza prawem. Jak dotąd zdecydowanie za rzadko zdarza się, aby ktokolwiek wyciągnął konsekwencje od osoby pomawiającej funkcjonariusza publicznego. 21 Zdarzają się jednak nie tylko poważne zarzuty. W 2008 roku, jeden z osadzonych skarżył się dyrektorowi jednostki na fakt, iż szef kuchni dodaje zbyt dużo przypraw do serwowanych potraw. Nawet tak błahe sprawy, zgłoszone w sposób formalny, nakręcają machinę biurokracji. W obliczu już i tak rozbudowanego systemu dokumentów, gdzie niejednokrotnie te same kwestie należy odnotować na kilku różnych drukach i dodatkowo wprowadzić w dwa systemy komputerowe, prowadzenie sporów z osadzonymi za pomocą skarg dodatkowo osłabia efektywność pracy wynikającej z założeń penitencjarystyki. Ukazanie przez administrację zakładu, że nie warto wysnuwać oszczerstw wobec funkcjonariuszy poprzez przykładne nałożenie sankcji na takie osoby, dałoby w krótkim czasie bardzo wymierną zmianę w ich postępowaniu. Również kwestie dotyczące zatrudnienia stają się obiektem skarg skazanych. W tym wypadku dotyczą one zwykle: pracy w godzinach nadliczbowych; pracy w soboty i inne dni wolne; 19 A. Cyruk Strażnicy pamięci (w:) Forum Penitencjarne, grudzień 2010, Nr 12 (151), s Ibidem, Dz. U Nr 90, poz. 557, art. 102, pkt Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny, Dz. U. 1997, Nr 88, Poz. 553 z późn. zm., art. 226 isap.sejm.gov.pl (pobrano r.)

70 70 niezapewnienia środków ochrony osobistej lub odzieży roboczej; złego traktowania przez osoby nadzorujące pracę osadzonych z ramienia zatrudniającego; zmuszania do wykonywania pracy podczas odbywania kary; zażaleń, iż w trakcie odbywania kary osadzony nie został skierowany do pracy. Część z nich znajduje swoją zasadność. Najczęściej są to kwestie niezapewnienia środków ochrony osobistej lub odzieży roboczej. Pomimo, że w trakcie kontroli grup roboczych, sprawdzane jest, czy osadzeni przestrzegają przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, tym samym czy są w odpowiednie środki wyposażeni przez kontrahenta, co jakiś czas zdarzają się zaniedbania tego tematu przez pracodawców. Niestety przez nieświadomość i brak wyobraźni pracodawców, problem ten niejednokrotnie dotyka także pracowników cywilnych zatrudnianych przez danego kontrahenta. O prawa skazanego w tym względzie ma kto walczyć, natomiast pracownik cywilny wobec swojego pracodawcy pozostaje bezbronny, co nierzadko może eskalować frustracją i agresją (zwykle werbalną) wobec zatrudnionych w firmie osadzonych. Skargi dotyczące zmuszania do pracy są zwykle bezzasadne. Najczęściej dotyczą wykonywania prac porządkowych na terenie zakładu, których osadzony nie ma prawa odmówić. 22 Zupełnie innym przypadkiem są skargi na brak zatrudnienia podczas odbywania kary. Zdarzają się one sporadycznie, ale w 100% brak zatrudnienia wcale nie wynika z braku miejsc pracy. Przeważnie za brakiem zatrudnienia przemawiają względy penitencjarne (negatywne nastawienie do pracy, wysoki współczynnik konfliktowości, itp.), lub względy ochronne (odległy koniec kary, podejrzenie możliwości oddalenia z miejsca pracy, ucieczka z zakładu). Zakończenie Zaledwie dekada minęła od kontroli Europejskiego Komitetu Przeciwdziałania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) w maju 2001 roku. W paragrafie 62 pokontrolnego raportu CPT zwróciło uwagę na konieczność nieustawania w wysiłkach wprowadzających środki mające na celu zapewnienie pracy dla więźniów skazanych jak i przebywających w areszcie śledczym. 23 Okazuje się jednak, że na przełomie tych lat niewiele się zmieniło, a biorąc pod uwagę aktualne zmiany przepisów sytuacja ulegać będzie raczej pogorszeniu. Już od kilku lat odsetek zatrudnionych osadzonych oscyluje w okolicy 30%. 24 Pomimo podejmowania szeregu działań mających na celu zainteresowanie potencjalnych kontrahentów pracą więźniów (m.in. w skali kraju są to: oferty prasowe, propozycje składane firmom i instytucjom pośredniczącym na rynku 22 Ibidem, Dz. U Nr 90, poz. 557, art pkt 4 23 Opracowanie: A. Adamiak-Derendarz, Sprawozdanie władz polskich dla Europejskiego Komitetu Przeciwdziałania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu odpowiedź na raport pokontrolny CPT z dnia 21 grudnia 2000 roku, s H. Machel, Zatrudnianie skazanych: nie optymistyczne perspektywa, (w:) Przegląd Więziennictwa Polskiego. Warszawa 2009, s. 110, za T. Kalisz Zatrudnienie skazanych odbywających karę pozbawienia wolności maszynopis referatu wygłoszonego podczas konferencji Zatrudnienie skazanych w Polsce podstawowe problemy. Radom 2004

71 71 pracy, właścicielom firm), działania te z powodu niskiej opłacalności zatrudniania skazanych spotykają się z bardzo małym zainteresowaniem kontrahentów. Zatem czy można uznać, że w zakresie promowania tej formy resocjalizacji nastąpiła poprawa? Odpowiedź brzmi nie. Istotne jest jednak, aby prowadzona polityka była nadal kontynuowana pomimo niesprzyjającym przepisom. Mając na uwadze trudności w znalezieniu pracy przez osoby cywilne nawet z dużym doświadczeniem oraz wysokość obecnych wynagrodzeń, nie można spodziewać się wprowadzenia zmian, które podniosłyby atrakcyjność zatrudniania skazanych. Takie posunięcie wywołałoby olbrzymią dezaprobatę wśród społeczeństwa, które i tak nie widzi już dla siebie przyszłości w ojczystym kraju. Z punktu widzenia osób pozbawionych wolności i ich perspektywy zatrudnienia po opuszczeniu zakładu, konieczne jest stałe prowadzenie polityki niwelowania stygmatu przestępcy. Pracodawcy niejednokrotnie skreślają bardzo dobrego pracownika zanim zdążą go poznać, tylko dlatego, że jest byłym więźniem. To z socjologicznego punktu widzenia olbrzymia społeczna krzywda. Trzeba uświadamiać pracodawcom potencjał, nie tylko ilościowy osób skazanych, ale przede wszystkim jakościowy. Prowadzone w zakładach szkolenia i kursy zawodowe pomagają doskonalić umiejętności, podnosząc przy tym na rynku pracy wartość byłego skazańca. Obecna sytuacja jest natomiast bardziej komfortowa dla wszelkich instytucji pozarządowych i organów administracji samorządowej. Zważywszy na zmniejszony popyt na odpłatne zatrudnianie więźniów, można większe ilości tych pracowników kierować do prac publicznych na rzecz wspomnianych placówek. Wymiar socjalizacyjny takiej pracy jest większy niż zatrudnienia odpłatnego, a idący za tym pożytek dla społeczności lokalnych jest nie do przecenienia. Streszczenie Przedmiotem artykułu jest rozważanie nad efektywnością oddziaływania przez pracę na osoby pozbawione wolności w obliczu ewoluujących przepisów prawa. Artykuł w efekcie stanowi kompendium podstawowej wiedzy na ten temat. Zebrane informacje dają możliwość zrozumienia tego zagadnienia, a także mogą służyć jako pomoc osobom rozpoczynającym pracę w działach zajmujących się zatrudnianiem skazanych a także przedsiębiorcom, którzy rozważają zatrudnienie skazanych. We wstępie, praca osadzonych umieszczona zostaje w odpowiednim miejscu w klasyfikacji penitencjarnych systemów oddziaływania. Przybliża idee towarzyszące resocjalizacji i opisuje cele oraz metody realizacji tego procesu. Poszukuje również odpowiedzi na istotne pytanie, czy praca powinna być w czasie osadzenia przywilejem, czy przymusem? Omówione są tu również korzyści płynące z zatrudniania osadzonych leżące po obu stronach stosunku pracy. Nie sposób jednak pominąć trudności, z jakimi musi borykać się Służba Więzienna jako pośrednik w zatrudnianiu, o czym traktuje druga część opracowania. Mnogość biurokratycznych uwarunkowań, niejednokrotnie prowadzi do szeregu formalnych i nieformalnych niedociągnięć, wykorzystanych przez osadzonych poprzez liczne skargi, także dotyczące kwestii zatrudnienia.

72 72 Summary The goal of this article is to consider the impact of employment on individuals deprived of liberty in the face of evolving law. The article is a compendium of basic knowledge on the subject. The presented information makes it possible to understand this issue and may also serve as an aid to new employees in departments dealing with the employment of sentenced individuals as well as entrepreneurs who consider employing convicts. In the introduction, the work of prisoners is placed in the appropriate place in the classification of penitentiary systems of influence. In addition, the paper presents the ideas associated with rehabilitation and describes the objectives and methods of implementation of this process. Next, the article aims to answer the question of whether working whilst incarcerated should be a privilege or compulsion. It also discusses the benefits of employing inmates from both the inmates and employers perspective. Moreover, the difficulties with which the Prison Service needs to grapple whilst serving as an employment agency are the focus of the second part of the study. A multitude of bureaucratic regulations often result in a series of formal and informal shortcomings. This, in turn, is used by convicts who write numerous complaints, including those regarding employment issues.

73 73 Zygmunt PŁOSZYŃSKI Politechnika Koszalińska Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa z siedzibą w Poznaniu AGRESJA GIER KOMPUTEROWYCH Na świecie coraz bardziej popularne są gry komputerowe. Dla młodych osób zainteresowanych grami komputerowymi nie stanowi to problemu, lecz jest przyjemnością. Dla rodziców tematyka gier staje się problemem wychowawczym. Obserwuje się zaangażowanie dzieci i młodzieży w gry komputerowe, które powoli zdobywają miano przyjaciela osamotnionych graczy. Początek XXI wieku to okres burzliwego rozwoju nauki i techniki. Szczególnie dynamiczny rozwój obserwowany jest w strefie globalnej informacji społeczeństwa. Bardzo ważną rolę w tych procesach odgrywa system edukacji. Przekłada się to na sytuacje wychowawcze system bodźców, wywołujących określone reakcje, to ta część otoczenia człowieka i świata, która tworzy układ czynników oddziałujących w sposób bezpośredni lub pośredni na jednostkę tak, że zostają osiągnięte określone skutki wychowawcze. 1 Można również powiedzieć, że to złożony układ powtarzających się względnie stałych sytuacji, do których człowiek rozwijający się przystosowuje się czynnie w wychowawczym okresie swojego życia. 2 Proces wychowania to ciąg mniej lub bardziej świadomie organizowanych sytuacji wychowawczych. Problem trudności wychowawczych jest ciągle bardzo aktualny i otwarty, czego dowodem są liczne prace i wypowiedzi pedagogów oraz psychologów. Szybkie tempo życia w dobie komputeryzacji niesie ze sobą również negatywne wartości. Zachodzące zmiany społeczne, a przede wszystkim warunki życia powodują trudne, dwuznaczne sytuacje w życiu codziennym dzieci i młodzieży. Poza tym dziecko ulega ciągłej ewolucji w zakresie rozwoju psychicznego i fizycznego, zaczyna dorastać i zdobywać coraz więcej doświadczeń. 3 W procesie wychowania często można zaobserwować przejawy agresji. Według słownika psychologicznego, agresja to wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej rzeczywistej bądź symbolicznej jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje. A jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości. Rozróżniamy agresję fizyczną i agresję słowną oraz agresję bezpośrednią skierowaną na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości i agresję przemieszczoną skierowaną na obiekt zastępczy oraz samo agresję skierowaną na samego siebie. 4 W encyklopedii pedagogicznej czytamy, że zachowanie agresywne polega na bezpośrednim lub pośrednim wyrządzaniu szkody. Od agresji ujmowanej behawioralnie (jako zachowanie), odróżniamy agresywność, rozumianą jako względnie trwała gotowość do reagowania agresją (cecha 1 M. Przetacznikowa, Charakterystyka środowiska wychowawczego, (w:) Psychologia wychowawcza, (red) M. Prztacznikowa, Z. Włodarski. Warszawa 1981, s J. Pieter, Poznawanie Środowiska wychowawczego. Wrocław 1960, s I. Makaruk, Wychowanie wspólny trud rodziny i szkoły. (w:) Edukacja i Dialog 2001 nr 2 4 W. Szczewczuk, Słownik psychologiczny. Warszawa 1985, s. 12

74 74 osobowości). Ludzie różnią się nie tylko siłą, czasem trwaniem i formami reakcji agresywnych, ale również ilością i rodzajem sytuacji wywołujących agresję. 5 Słowo agresja pochodzi z łacińskiego agressio napaść. Według Skornego jednostkę, która często przejawia stałą gotowość do reagowania agresją w odpowiedzi na sygnały wywoławcze agresji oraz gotowością do percepcji tych sygnałów, należy określić mianem agresywnej. Wtedy mamy do czynienia z tendencjami lub skłonnościami do agresji, bądź z agresją traktowaną jako względnie trwałą cechę osobowości. 6 Frączek uważa, że potoczne znaczenie terminu agresja oznacza wrogie zachowanie, mające na celu wyrządzenie komuś szkody, spowodowanie strat czy bólu. 7 Ogromną rolę w rozwoju agresji ma obserwacja czyli uczenie się poprzez naśladowanie np. bohaterów gier komputerowych. Bezpośrednie czy pośrednie demonstrowanie agresji wzmaga agresywne zachowanie i trwa dłużej niż sama jej demonstracja. Czy gry komputerowe o dużym ładunku agresji mają wpływ na przejawianie gotowości do reagowania agresją? Komputer zadomowił się w naszym codziennym życiu i nie sposób obyć się bez niego. Koniec XX wieku nazywany jest wiekiem informatycznym i nie bez powodu. Komputery pojawiły się w domach, w sklepach, bankach, w szkołach i znajdują wykorzystanie w wielu jeszcze innych strefach życia. Niestety, w większości przypadkach jest on wykorzystywany tylko do gier. Dzieci godzinami przesiadują przed ekranem monitora, fascynując się grami z elementami przemocy. Hasła typu: celuj i strzelaj, dołóż mu, zabij są najczęstszymi poleceniami w tych grach. 8 Gry uczą przemocy i wyzwalają złe odruchy, w grze normalne jest, że najpierw strzelamy, potem pytamy. W grach komputerowych gracz sam dokonuje czynów agresji. Mimo, że jest to agresja symulowana, a nie dokonywana w rzeczywistości, gracz oswaja się z nią i nabiera w niej wprawy. Żeby grać i wygrać, musi się identyfikować z agresorem, czyli z osobą dokonującą czynów agresji. 9 W podświadomości człowiek notuje agresję i przemoc. Później ludzie mylą fikcję komputerową z rzeczywistością i w ataku szału przypominają sobie te złe nawyki i nie panując nad sobą, robią różne złe rzeczy. W internetowej encyklopedii termin gry komputerowej został wyjaśniony jako program komputerowy, dzięki któremu użytkownik może rywalizować z komputerem bądź innymi graczami (na tym samym komputerze bądź za pośrednictwem sieci). 10 W odróżnieniu od np. programów graficznych, gry służą wyłącznie celom rozrywkowym, a zatem nie spełniają żadnej funkcji użytkowej, umożliwiającej jakąkolwiek pracę twórczą. 11 Najprościej, gra komputerowa to każdy 5 W. Pomykało, Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1997, s Por. Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa A. Frączek, Agresja-psychologiczny punkt widzenia, (w:) Z zagadnień psychologii agresji. Warszawa E. Bednarska, Komputer w życiu dziecka, (w:) Życie szkoły I. Waleczny, Gry komputerowe a psychika dziecka. (w:) Wychowawca 2000 nr (pobrano r.) 11 S. Łukasz, Magia gier wirtualnych. Warszawa 1998, s. 32

75 75 interakcyjny program komputerowy, którego używanie nie ma innego zastosowania jak sprawienie graczowi przyjemności i wypełnienie czasu wolnego. Gra komputerowa nie jest rozrywką bierną, wymaga aktywności użytkownika. Świat gier komputerowych to anonimowa rozrywka pełna barw, dźwięków i emocji. Różnią się stopniem skomplikowania akcji, atrakcyjnością treści czy bogactwem grafiki. Wysoki stopień komplikacji określa wielopoziomowość gry, liczne przeszkody i możliwości ich ominięcia, konieczność układania planów taktycznych. Gry mają bardzo interesującą grafikę, tworzącą plastyczny trójwymiarowy obraz, nieodróżniający się jakością od filmów wideo. 12 Pierwsi wynalazcy nie doczekali się jednak należnego miejsca w świecie rozrywki. Pierwszą grą wideo wspomaganą komputerowo był nieskomplikowany PONG. Dawał on czarno-biały obraz naśladując grę w tenisa. Opracował go Nolan Bushnell, który w 1972 roku założył firmę Atari. 13 Współczesne maszyny do gier wideo wykorzystują skomplikowane mikroprocesory generujące ruchome obrazy na ekranie. Gry komputerowe mogą być pożytecznym doświadczeniem przydatnym w przyszłej pracy zawodowej. Jednakże zbyt wiele czasu spędzonego sam na sam z komputerem uzależnia nas od niego i może sprawić, że poczujemy się wyobcowani ze społeczeństwa. 14 Gry komputerowe można dzielić różnorako. Kryterium podziału mogą stanowić cechy, jakich dana gra wymaga od grającego (np. gry zręcznościowe, logiczne). Jako kryterium podziału można także przyjąć miejsce akcji (symulatory lotnicze, kosmiczne czy lądowe), sposób przeprowadzania (gry strategiczne), bądź wreszcie ilość grających. Grać można bowiem w pojedynkę, w grupie, przy jednym komputerze lub też z pomocą wielu komputerów za pośrednictwem sieci komputerowej. W grach logicznych grający odwołuje się, oprócz rywalizacji i współzawodnictwa, do kalkulowania i kombinowania. Początek gry, będący sytuacją wyjściową, stanowi podstawę umożliwiającą najróżniejsze kombinacje. W grach zręcznościowych, w których dużą rolę odgrywa przypadek, grający może w pewnym stopniu wpływać na końcowy wynik gry. Gdy przegra, otrzymuje słowne lub tekstowe komunikaty zachęcające do kolejnej gry, co jednocześnie podkreśla nastrój rozrywki, dając graczowi nadzieję na zwycięstwo w przyszłości. 15 Do najbardziej popularnych gier zaliczamy gry typu Bijatyki kładące nacisk na walkę jeden na jednego pomiędzy dwoma graczami i sterowanym przez komputer oponentem. Gry bij zabij, czyli zabawy w strzelanego, wyrabiają małpią zręczność w używaniu ograniczonego zbioru klawiszy. 16 Gry kładące nacisk na strzelanie i walkę z charakterystycznej perspektywy. Gry umieszczają gracza za bronią palną pokazując rękę gracza trzymając broń. Przed sobą widzisz ręce tego bohatera oraz wybraną przez siebie broń. Dokładnie widoczni są atakujący przeciwnicy, akt zabijania oraz ich zakrwawione szczątki. 17 Wiele gier rozgrywa się często w świecie fantastycznym bądź science fiction i prowadzi go przez historię bohatera. Większość tych gier nakazuje graczowi wcielenie się w rolę poszukiwacza przygód, który specjalizuje się w pewnych umiejętnościach (np. walka, czy umiejętności magiczne). 12 M. Wawrzak-Chodaczek, Kształcenie kultury audiowizualnej młodzieży. Warszawa 2000, s R. Lewis, Encyklopedia Wiedzy i Życia. Epoka komputerów. Warszawa 1994, s Ibidem, s H. Noga, Dziecko a media. Wyzwanie wychowawcze. (w:) Wychowawca 2001 nr Z. Płoski, Słownik Encyklopedyczny. Informatyka. Wrocław 1999, s I. Ulfik-Jaworska, Czy gry komputerowe mogą być niebezpieczne? (w:) Wychowawca 2002 nr 1

76 76 Gry symulujące próbują symulować rzeczywiste warunki i zdarzenia (np. latanie samolotem) tak dokładnie, jak to tylko możliwe. Mimo zachęcającej iluzji wzrokowej, nie odwzorowują techniki rzeczywistego sterowania pojazdami. 18 Z kolei gry strategiczno-ekonomiczne (symulacyjne) stanowią naukę podejmowania decyzji w sytuacjach problemowych. W zasadzie ten rodzaj gier jest przeznaczony dla dzieci starszych, ale przy przyjęciu pewnych uproszczeń i realistycznym przedstawieniu świata gry istnieje możliwość uczynienia z nich materiału kształcącego funkcje poznawcze młodszych dzieci (np. programy symulujące życie dzikich zwierząt czy prowadzenie gospodarstwa domowego). 19 Warto zwrócić uwagę na gry logiczne wymagające od gracza np. rozwiązywania różnych łamigłówek lub przejść przez skomplikowane labirynty. Ten gatunek często jest połączeniem gier przygodowych i edukacyjnych. Gry logiczne kształtują umiejętność wykonywania mniej lub bardziej złożonych operacji myślowych na materiale symbolicznym oraz zdolność koncentracji uwagi i kojarzenia faktów, przez co wpływają stymulująco na rozwój intelektualny. 20 Również wśród gier przygodowych spotkamy takie, które przerażają nasyceniem i formami prezentowanej przemocy. Istnieją, bowiem takie gry, w których użytkownik wciela się w terrorystów, złodziei, gangsterów i dokonuje niezliczonych morderstw i zniszczeń. 21 Nie byłoby w nich nic dyskwalifikującego, gdyby nie to, że właśnie komputer wprowadza w świat fikcji i niemożliwych dziwactw, jak gdyby to była prawda. Prowadzi to do zatarcia różnicy (granicy) między tym, co fikcyjne i tym, co realne, między rzeczywistością a fantazją. 22 W 2005 roku amerykańska organizacja Family Media Guide ogłosiła listę 10 najbardziej krwawych gier komputerowych i konsolowych i jest to lista gier o największym stopniu przemocy. Większość gier z listy Family Media Guide jest dostępna także na rynku polskim. Badania Family Media Guide uznawane są przez wszystkie firmy producenckie i dystrybucyjne w USA, które zamieszczają informacje o klasyfikacji każdego filmu lub gry na opakowaniu lub w jego reklamie. Gry z rankingu dają szanse wcielenia się w postaci m.in. szefa gangu handlującego narkotykami i zabijającego każdego, kto stanie mu na drodze, rapera, którego celem jest zabicie jak największej liczby gangsterów oraz agenta, który walcząc z kartelem musi nie tylko zabijać, ale także brać narkotyki. Lista ta zawiera następujące tytuły: 1. Resident Evil 4 łączna ocena za krwawe sceny dominujące w grze, naturalizm ran i scen walki; 2. Grand Theft Auto:San Andreas grający wciela się w młodego gangstera, usiłującego uzyskać jak najwyższą pozycję w gangu; 3. God of War gracz wciela się w wojownika szukającego odwetu na wrogich mu bogach. Zadawanie śmierci jest nad wyraz urozmaicone m.in. palenie żywcem i wykańczanie przeciwników przez przecinanie ich na dwoje; 18 Z. Płoski, Słownik Encyklopedyczny, op. cit., s Z. Łęski, Pod opieką komputerowej niani (w:) Edukacja i Dialog 2001 nr 4 20 Ibidem 21 I. Ulfik-Jaworska, Czy gry komputerowe mogą być niebezpieczne? (w:) Wychowawca 2002 nr 1 22 K. Parzych, W co grają nasze dzieci? Gry komputerowe. (w:) Pismo Akcji Katolickiej Archidiecezji Warmińskiej 1997 nr 5-6, s. 6

77 77 4. Narc gracz może zagrać jednym z dwóch agentów walczących z kartelem narkotykowym, wprowadzającym nowy narkotyk na ulice. Jednak aby zwiększyć swoje umiejętności, postać prowadzona przez gracza musi zabijać i także zażywać narkotyki; 5. Killer 7 gracz kontroluje 7 zabójców, którzy muszą zniszczyć organizację terrorystyczną. Gra znalazła się na liście za sceny krwawych walk i używanie krwi wrogów do uzdrawiania postaci prowadzonych przez gracza; 6. The Warriors walka gangów ulicznych w Nowym Yorku lat 70. Liczne sceny walki i duża liczba ofiar sceny zabijanie pokazane z dużą dosłownością ; Cent: Bulletproof gra oparta na życiorysie rapera gangstera Curtisa 50 Cent Jacksona. Zastrzelenie jak największej liczby gangsterów z konkurencyjnych gangów jest w niej konieczne do zdobycia kolejnych teledysków lub nagrań rapera; 8. Crime Life: Gang Wars zgodnie z tytułem gry, gracz kieruje szefem gangu. Wśród jego zajęć jest handel narkotykami, rekrutacja nowych żołnierzy do gangu i przede wszystkim zabijanie każdego, kto stanie mu na drodze stwierdza opis listy; 9. Condemned: Criminal Origins gracz kieruje tropicielem seryjnych morderców, pracującym dla FBI. Walka z nimi odbywa się w sposób dosłowny, łącznie z zabijaniem i dobijaniem rannych, ponieważ żadnego z morderców nie można w grze pozostawić przy życiu; 10. True Crime: New York City gracz kieruje postacią policjanta z Nowego Yorku, poszukującego zabójców kolegi. Gra trafiła na listę 10 ze względu na krwawe sceny walk i dużą ilość ofiar. 23 Wszystkie te oddziaływania są bardzo silne, ponieważ działają w sposób spójny i wzajemnie się wzmacniają, zapewniają kompleksowe warunki do szybkiego i trwałego uczenia się agresywnych zachowań oraz wywoływania trwałych zmian w osobowości graczy. Rodzice z dumą patrzą na swoje pociechy, które sprawnie obsługują komputer, pozwalają, aby spędzały przed monitorem każdy wolny czas, przekonani, że ich pociechy rozwijają swoje zainteresowania, a jednocześnie nie są narażone na zło czyhające na zewnątrz. Jednak z czasem powoli tracą kontakt z dzieckiem, a ono samo zatraca kontakt z rzeczywistością, ponieważ najważniejsza staje się gra i czas spędzany w świecie wirtualnym. Uzależnienie od gier komputerowych porównuje się do innych uzależnień ze względu na istnienie wielu podobieństw. Gry komputerowe określa się czasem w literaturze jako elektroniczne LSD. 24 Warto, więc zastanowić się, jak temu zjawisku przeciwdziałać. W Polsce nie istnieją prawne uregulowania, które zakazywałyby rozpowszechniania scen brutalnych. Polskie prawo nie wymaga nawet umieszczania na pudełkach z grami stosownych ostrzeżeń, dlatego trudno jest przeciętnemu rodzicowi zorientować się, które gry są szczególnie niebezpieczne. W takiej sytuacji, szczególnie rodzice i wychowawcy, powinni być dobrze zorientowani w zakresie oddziaływania gier oraz ich rodzajów dostępnych 23 (pobrano r.) 24 I. Ulfik-Jaworska, op. cit.

78 78 na rynku. Powinni sprawdzać, jakie gry znajdują się w domowym komputerze. Jasno powinny być ustalone zasady, z jakich gier dziecko może korzystać w domu i poza nim, a które są niedozwolone i dlaczego. Wśród tylu zagrożeń nie należy zapominać, że komputer i inne media przy właściwym wykorzystaniu dają szansę i możliwość przekazywania wartości, norm społecznych, wzorów zachowań poprzez inicjowanie w dzieciach istotnych dyspozycji osobowych, zainteresowań, aspiracji, postaw i potrzeb. Gry, zatem, choć dzieją się w rzeczywistości, która nie tworzy realnego zagrożenia, niosą ze sobą autentyczne doznania porażki i sukcesu. Są też doskonałym narzędziem samopoznania, świadomego wyboru ekspresji tego, co w człowieku piękne i dobre, ale także i tego, co mroczne. Gry komputerowe są przy tym niezwykle atrakcyjne, ponieważ pobudzają aktywność osobistą i zbiorową, pozwalają na ujawnienie czynnej strony natury ludzkiej. Nie można ich zatem zbyt prosto, zbyt pospiesznie wartościować. To ostatecznie nowy świat, który oprócz zagrożeń niesie także i ogromne możliwości. 25 Agresja nie powinna być sposobem do osiągania sukcesów. Dziecko powinno mieć w wychowawcy, rodzicach wzór do naśladowania pozytywnych zachowań. W redukowaniu agresji cenny jest trening asertywności, podczas którego dziecko uczy się wyrażania swoich emocji pozytywnych jak i negatywnych, bez szkodzenia osobie, w stronę której są one kierowane. Agresja jest trudnym problemem pedagogicznym, którego znaczenie ciągle narasta. Profesor M. Braun-Gałkowska z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, zauważa jednak również pozytywne strony gier komputerowych. Podkreśla ich edukacyjne i terapeutyczne walory. Twierdzi, iż kontakt dziecka z komputerem sprzyja rozwojowi zdolności poznawczych oraz pozwala na ćwiczenie koncentracji. Podnosi się także poczucie własnej wartości dziecka w momencie, w którym wygrywa ono daną grę. Wiele gier sprzyja pobudzaniu i uruchamianiu wyobraźni dziecka. Nawiązując do gier komputerowych, istnieją również gry o charakterze edukacyjnym. Uczą one podejmowania decyzji i myślenia strategicznego. Ogólnie, gry komputerowe rozwijają motorykę rąk, poprawiają refleks, uczą sprawnej obsługi klawiatury i myszki, a przede wszystkim sprawiają przyjemność i radość graczom. 26. Wśród przykładów, które podkreślają użyteczność gier komputerowych, wymienia naukę obcego języka, nauczenie się kierowania prawdziwym samochodem podczas gry w rajdy samochodowe. Komputery przyczyniły się do stworzenia nowej jakości obcowania ludzi ze sobą. Potrafią oni zmieniać kontakty dzieci i młodzieży z rówieśnikami. Często zastępują młodym ludziom rodziców, którzy są tak bardzo zajęci swoimi sprawami, że nie są w stanie poświęcić swym pociechom czasu. Bywa tak, że komputer w niejednym domu pełni rolę elektronicznej niańki, która jest do dyspozycji każdego dnia o każdej godzinie. Mamy więc także przykłady zastosowania komputera w wychowaniu dzieci i młodzieży, który niekoniecznie musi być pełnowartościową metodą wychowawczą. Okazuje się, że rewolucja w mediach niesie ze sobą nie tylko optymalizację procesu komunikowania i doskonalenie narzędzi pracy intelektualnej człowieka, lecz również ogromne zagrożenie głównie w sferze kształtowania 25 A. Mikołejko, O pożytkach z gier komputerowych. (w:) Edukacja i Dialog 2002 nr 3 26 Por. A.Leszczyński., A.Bartosiak, Uczą, bawią, demoralizują?: Gry komputerowe, (w:) Gazeta Wyborcza 1998, nr 172, dod., s. 7 i dalsze

79 79 postaw ludzi oraz społecznego oddziaływania mediów masowego przekazu. Rodzą się negatywne zjawiska, do których można zaliczyć: brutalizację życia społecznego, osłabienie poziomu wrażliwości ludzi na krzywdę drugiego człowieka, manipulowanie informacją, wprowadzenie dezinformacji, niszczenie autorytetów, obniżenie poziomu wiedzy, jak również kształtowanie postaw agresji, eksperymenty na ludzkiej podświadomości, niszczenie wartości chrześcijańskich oraz więzi międzyludzkich, niwelowanie unifikacji życia społecznego, deprywację seksualną, upowszechnianie zjawiska śmierci tragicznej. Jak wynika z dotychczasowych rozważań, mamy do czynienia z wieloaspektowością komputera w edukacji i wychowaniu, obrazem oddziaływania komputera na dziecko, na młodego człowieka. Summary Signs of aggression are often seen in the process of education. The development of aggressive behaviour is strongly influenced by the observation and imitation of computer game characters. Experiencing direct or indirect aggression increases aggressive behaviour and lasts longer than the experience itself. Games teach violence and trigger bad reflexes. The most popular games include games in which two players fight with each other. Importantly, such games can lead to the brutalization of society, the reduction of empathy and general knowledge levels, the introduction of misinformation, the destruction of authority as well as the shaping of aggressive attitudes. Further, other negative consequences may include the experimentation on human subconscious, the destruction of values and interpersonal relationships, sexual deprivation as well as the dissemination of the tragic death phenomenon.

80 80

81 81 Katarzyna JABŁOŃSKA-KARCZMARCZYK Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II RANKINGI SZKÓŁ WYŻSZYCH, JAKO ZEWNĘTRZNA OCENA JAKOŚCI KSZTAŁCENIA Nie wszystko co się liczy może być policzone, i nie wszystko co może być policzone liczy się. Albert Einstein Wstęp Jednym z efektów transformacji polskiej gospodarki jest powstanie i rozwój rynku usług edukacyjnych szkół wyższych, na którym funkcjonują zarówno szkoły publiczne i prywatne. Rozwój rynku edukacyjnego spowodował znaczny wzrost liczby uczelni. Wraz ze zwiększeniem liczby uczelni, pojawiły się również problemy dotyczące jakości oferowanych przez te uczelnie usług edukacyjnych. Pojawiły się wówczas głosy o potrzebie wdrażania systemów kontroli oraz systemów zarządzania jakością kształcenia w szkolnictwie wyższym. Jednoczesnie wraz z rozwojem koncepcji Kompleksowego Zarządzania Jakością (Total Quality Management), 1 jako czynnika wpływającego na rozwój przedsiębiorstw zaczęto się zastanawiać, czy nie dałoby się jej wykorzystać również w obszarze edukacji. Ta koncepcja miała i ma nadal wielu przeciwników, argumentujących, iż uczelnie wyższe nie mogą być traktowane jak przedsiębiorstwa produkcyjne, nie mniej jednak kwestia jakości kształcenia stała się priorytetem dla uczelni wyższych i wymusiła systemowe podejście do zarządzania procesem kształcenia. 2 Oprócz wewnętrznych systemów oceny jakości kształcenia istnieją systemy zewnętrzne, a w ich ramach rankingi uczelni wyższych. Twórcy rankingów wierzą, że uczelnie i naukę, oceniać można jedną miarą. W związku z tym rankingi są w dużej mierze narzędziem ujednolicenia tego, co powinno być różnorodne. Uczelnia wyższa jest organizmem złożonym, wymagającym dla jej oceny dobrej analizy warunków, w jakich działa. Dodatkowo uczelnie nie są do siebie podobne. Z jednej strony prowadzenia rankingów i kierowanie się ich wynikami w analizie i ocenie uczelni sprzyja szkodliwemu ujednoliceniu, z drugiej strony zmusza uczelnie do większej pracy nad wypracowaniem i utrzymaniem wysokiej jakości kształcenia i prowadzenia badań naukowych. Rankingi uczelni są już obecnie trwałym elementem rynku edukacyjnego. Jednak sposób ich przygotowania i oceny uczelni dokonywanych na ich podstawie jest w dalszym ciągu przedmiotem żywej polemiki. Celem artykułu jest prezentacja najpopularniejszych prasowych rankingów uczelni wyższych w Polsce, ocena stopnia obiektywności rankingów oraz ocena popularności rankingów wśród maturzystów jako źródła informacji o jakości kształcenia. 1 TQM Zarządzanie przez jakość" jest najbardziej zaawansowaną metodą zarządzania jakością, która dąży do zaspakajania potrzeb i oczekiwań klientów, dzięki pełnemu zaangażowaniu wszystkich członków organizacji w procesie poprawy wszelkich aspektów jej działalności. 2 R. Figlewicz, Kompleksowe zarządzanie jakością kształcenia w szkolnictwie wyższym na przykładzie Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, s.1, (pobrano r.)

82 82 Definicje jakości Przyjmuje się, że po raz pierwszy pojęcie jakości zdefiniował Platon (gr. poiotes) jako pewien stopień doskonałości. Etymologicznie pojęcie jakości wywodzi się z łacińskiego qualitas wprowadzonego przez Cycerona ( p.n.e.) dla określenia właściwości przedmiotu. Nazwa ta weszła do współczesnych języków europejskich jako włoskie qualità, francuskie qualité, niemieckie qualität czy angielskie quality. Polski wyraz jakość pochodzi od zaimków jak, jaki i umożliwia odpowiedź na pytanie: jaki jest dany obiekt? Określa ona zwykle zespół jego właściwości, które wyróżniają go spośród innych obiektów. Te charakterystyczne dla niego cechy stanowią o jakosci. Twórcy współczesnych koncepcji jakości definiują ją następująco: - Zdaniem Williama E. Deminga klasyka teorii jakości jakość to przewidywany stopień jednorodności i niezawodności przy możliwie niskich kosztach dopasowania do wymagań rynku; 3 - Joseph M. Juran, twórca spirali jakości przytacza szereg uzupełniających się wzajemnie definicji jakości. I tak czytamy w nich o stopniu, w jakim określony wyrób (usługa) zaspokaja potrzeby określonego nabywcy, stopniu zgodności wyrobu z modelem, lub wymaganiami, stopniu czy wskaźniku znajdowania przez wyrób (usługę) nabywcy; 4 - Według definicji Philipa B. Crosby`ego jakość to zgodność z wymaganiami (conformance to requirements) wewnętrznymi i zewnętrznymi. Crosby jest twórcą tzw. absolutów zarządzania jakością, które stanowią podstawę jego koncepcji. Jakość określa jako zgodność ze specyfiką a nie, jako dobry produkt. Jakość osiągana jest poprzez praktykę nie zaś poprzez ocenianie. 5 Nasze rozważania będziemy koncentrować wokół zagadnienia jakości kształcenia, dlatego potrzebne jest również zdefiniowanie samego pojęcia kształcenia. Kształcenie to przekazywanie komuś pewnego zasobu wiedzy, umiejętności, wiadomości w jakiejś dziedzinie; uczenie kogoś. 6 Kształcenie posiada cechy charakterystyczne dla usługi. Przede wszystkim kształcenie musi posiadać nabywcę i zaspokajać jego potrzeby. Adaptując powyższe definicje jakości do rozważań na temat kształcenia, jakość kształcenia postrzegać możemy przez pryzmat stopnia zgodności z modelem lub wymaganiami, jak to ma miejsce w przypadku standardów akredytacyjnych Państwowej Komisji Akredytacyjnej czy kryteriami ocen stosowanych przy tworzeniu rankingów uczelni wyższych. Możemy też zastosować kryterium stopnia lub wskaźnika znajdowania przez usługę nabywcy. Idąc dalej tym tropem spostrzegamy, iż niełatwo jest jednoznacznie określić odbiorców jakości kształcenia, a co za tym idzie nabywców usługi edukacyjnej. Niemożliwe więc będzie zdefiniowanie jakości kształcenia bez zdefiniowania podstawowych jej interesariuszy. 3 J. Dahlgaard., K. Kristensen, G. Kanji, Podstawy zarządzania jakością, PWN. Warszawa 2000, s Ibidem 5 Ibidem 6 Mały słownik języka polskiego, (red) S. Skorupka, H. Anderska, Z. Łempicka, PWN. Warszawa 1969, s. 323

83 83 Podmioty systemu zarządzania jakością kształcenia Usługa edukacyjna skierowana jest do specyficznego klienta lub raczej wielu klientów, takich jak studenci, kadra akademicka, zarząd uczelni, pracodawcy, społeczność lokalna czy wreszcie komisje akredytacyjne. Podstawowym odbiorcą jakości kształcenia jest student. Usługa edukacyjna może być adresowana albo do studenta masowego, przeciętnego, albo też do studenta wybitnego, zakładając, że studia będą miały charakter elitarny, a student odbiorca usługi edukacyjnej będzie specjalnie wyselekcjonowanym klientem. Następnym interesariuszem jakości kształcenia, będącym zarówno jej twórcą jak i konsumentem, jest pracująca na uczelni kadra akademicka. Od jej zaangażowania oraz celów dydaktycznych zależy jakość usług dydaktycznych. Cele i strategia zarządu wytyczają również jakość usług dydaktycznych oferowanych przez poszczególne uczelnie. Środowiska akademickie wiążą zazwyczaj jakość kształcenia z poziomem prowadzonych zajęć oraz rezultatami pracy dydaktycznej nauczycieli akademickich. Jakość kształcenia ogranicza się do przeprowadzonych zajęć oraz efektów dydaktycznych wywołanych za ich pośrednictwem. Tymczasem na jakość kształcenia składa się także wiele czynników pozadydaktycznych, takich jak baza lokalowo-sprzętowa, organizacja i realizacja procesu dydaktycznego, spójność programowa w ramach cyklu kształcenia, doskonalenie dydaktyczne i naukowe kadry akademickiej oraz doskonalenie studentów w ramach pracy własnej, organizacyjnej czy naukowej. Pomijanym często w strategiach rozwoju odbiorcą i beneficjentem jakości kształcenia jest pracodawca. Potrzeby pracodawców dotyczące jakości kształcenia społeczeństwa (przyszłych pracowników) znacznie się różnią od wyobrażeń na ten temat kadry akademickiej decydującej często o zawartości programów studiów. Wiedza dotycząca oczekiwań pracodawców wobec kształcenia kadr jest niezbędna do prawidłowego pozycjonowania świadczonych usług edukacyjnych. Wydaje się, że można by wyłonić zbiorowego reprezentanta odbiorców jakości kształcenia w postaci komisji akredytacyjnych, czy w obecnym systemie edukacyjnym w Polsce Państwowej Komisji Akredytacyjnej. Czy jednak proponowane przez komisję standardy opierają się na informacjach dotyczących oczekiwań wszystkich adresatów jakości? Czy proponowane przez nie standardy minimum nie powinny różnić się w zależności od typu i profilu uczelni? Czy wymagania ilościowe mogą zapewnić odpowiedni standard jakościowy kształcenia i rozwój uczelni? Badania preferencji i oczekiwań poszczególnych adresatów jakości wskazują, iż nie są one spójne, a każdy z adresatów oczekuje innej jakości usługi. Być może lepszym reprezentatem interesariuszy jakości kształcenia są organizatorzy rankingów uczelni wyższych. Po pierwsze rankingi są tworzone z myślą o przyszłych studentach, po drugie uwzględniają jednocześnie opinie i preferencje przyszłych pracodawców, po trzecie mają wiele wspólnych punktów z Państwową Komisją Akredytacyjną oraz raportami przygotowanymi przez uczelnie, zwłaszcza przez ich podstawowe jednostki dla Komitetu Badań Naukowych. W kolejnych częściach artykułu postaram się odpowiedzieć na pytania: Jaką rolę w procesie zarządzania jakością kształcenia odgrywają zewnętrzne rankingi uczelni? Czy stawiają również uczelniom podobnie jak komisje akredytacyjne wymagania głównie ilościowe?

84 84 Na podstawie powyższych rozważań, jakość kształcenia definiować będziemy jako zgodność z wymaganiami wewnętrznymi, stawianymi przez samą uczelnię (w wypracowanej misji uczelni, w systemie zarządzania jakością badania oczekiwań studentów) i zewnętrznymi (zgodność z wymaganiami stawianymi przez PKA, zgodność z wymogami zawartymi w rankingach uczelni wyższych). Prasowe rankingi szkół wyższych Celem niniejszego fragmentu referatu jest analiza dostępnych rankingów uczelni wyższych pod kątem oceny stopnia porównowywalności ich kryteriów jak i poziomu obiektywności. Obecnie maturzyści mają do wyboru dwa rankingi: wspólny ranking magazynu Perspektywy i Rzeczpospolitej oraz Wprost i?dlaczego. Przez szereg lat powstawał również ranking tygodnika Newsweek, tworzony był w latach Istnieją również rankingi tworzone na stronach internetowych skierowanych do młodzieży, gdzie twórcami tychże rankingów są internauci, m.in. którzy sami dodają oceny uczelni. W związku z tym, taki ranking traci cechy reprezentatywności, ponieważ w tworzeniu tego rankingu biorą udział jedynie osoby korzystające z tego portalu. Jest to pewne źródło informacji dla potencjalnych studentów, jednak nie nadaje się do analizy porównawczej z innymi rankingami. W niniejszej pracy analizą obejmiemy jedynie rankingi aktualnie publikowane na łamach prasy, ponieważ po pierwsze mają one swoją tradycję (ranking Wprost od 1993 roku, w latach nie był tworzony, a w roku 2010 przygotowany po raz pierwszy wspólnie z magazynem studenckim?dlaczego ; ranking Perpektyw i Rzeczpospolitej tworzony jest od 1998 roku), po drugie publikowane są kryteria oceny uczelni. Poza tymi podobieństwami: pewną tradycją tworzenia tych rankingów oraz tego, iż publikowane są na łamach prasy, istnieją istotne różnice między nimi. Gdyby tak nie było, wyniki rankingu Perspektyw i Rzeczpospolitej pokrywałyby się z wynikami Wprost i?dlaczego, a tak nie jest. W czołówce najlepszych polskich uczelni publicznych w pierwszym rankingu znajdują się UW, UJ, UAM, Politechnika Wrocławska, Politechnika Warszawska, natomiast w drugim rankingu te same pozycje zajmują inne uczelnie. Na pierwszym miejscu jest Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, na kolejnych Politechnika Gdańska, Politechnika Lubelska, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, UMCS. Zastanówmy się zatem na czym polegają różnice w tych rankingach. To co różni te dwa rankingi to udział w nich poszczególnych uczelni. Ranking Perspektyw i Rzeczpospolitej obejmuje swym zasięgiem wszystkie uczelnie wyższe w Polsce, natomiast udział w rankingu Wprost i?dlaczego był dobrowolny. Uczelnie otrzymały od organizatorów ankiety i wypełnienie ich oraz przesłanie leżało w gestii uczelni. W ankiecie znalazły się pytania m.in. o to, ilu absolwentów znalazło pracę, jaka jest współpraca uczelni z przedsiębiorcami. 7 Ranking Perspektyw i Rzeczpospolitej również porusza kwestię atrakcyjności 7 B. Kasprzycka, Realna wartość wiedzy, (w:) Wprost Nr maja 2010, s. 8-9

85 85 absolwentów na rynku pracy, poprzez analizę preferencji pracodawców. Liczba wskazań danej uczelni w badaniu ankietowym przeprowadzonym na reprezentatywnej grupie pracodawców przez ośrodek badawczy PENTOR stanowiła o ocenie poszczególnych uczelni. 8 Ranking Perspektyw i Rzeczpospolitej to w istocie pięć rankingów odzwierciedlających różnorodność uwarunkowań i misji pełnionych przez główne grupy polskich uczelni. Są to: - Ranking Uczelni Akademickich obejmujący wszystkie (z wyjątkiem artystycznych) szkoły wyższe w kraju posiadające uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora; - Ranking Niepublicznych Uczelni Magisterskich; - Ranking Niepublicznych Uczelni Licencjackich; - Ranking Państwowych Wyższych Szkół Zawodowych; - Ranking w grupach kierunków studiów, 9 obejmujący 9 głównych grup kierunków. Wprost i?dlaczego również nie poprzestają na jednym zbiorczym opracowaniu. Odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie pozwoliły organizatorom opracować 3 rankingi: ranking uczelni publicznych, uczelni niepublicznych biznesowych, uczelni niepublicznych niebiznesowych. Pozycja danej uczelni w rankingu to łączny wynik (S=K+M+B) jaki osiągnęła w trzech sektorach: 1. Kształcenie punktacja K (maksymalnie 40 punktów) ocena jakości kształcenia danej uczelni, w tym m.in. umiejętności dydaktyczne kadry, akredytacje prowadzonych kierunków studiów, liczba studentów uczestniczących w wymianie międzynarodowej, liczba godzin języków obcych, zaplecze informatyczno-biblioteczne, zakres pomocy finansowej dla studentów; 2. Trzecia misja punktacja M (maksymalnie 30 punktów) ocena szans kariery zawodowej absolwentów i prorynkowego, prorozwojowego działania szkół wyższych; 3. Badania punktacja B (maksymalnie 30 punktów) ocena badań naukowych, w tym m.in. osiągnięcia naukowe kadry, liczba pozyskiwanych grantów naukowych, uprawnienia do nadawania tytułów naukowych, udział kadry dydaktycznej w międzynarodowych projektach. 10 Ranking magazynu Perspektywy i Rzeczpospolitej oparty został na 32 szczegółowych kryteriach, tworzących pięć grup kryteriów, uwzględnianych w różnych rankingach z różną wagą (patrz tabela nr 1). 8 Zasady rankingu szkół wyższych, (pobrano r.) 9 W pierwszych edycjach rankingu (w latach ) już taki uzupełniający ranking publikowano. Teraz wrócono do niego z poszerzoną bazą kryteriów, w których skład wchodzą: opinie kadry akademickiej, opinie pracodawców, publikacje, cytowania oraz h-indeks (te trzy ostatnie ustalane na podstawie bazy Scopus). 10 B. Kasprzycka, Realna wartość wiedzy, (w:) Wprost Nr 20, maja 2010, s. 8-9

86 86 Tabela nr 1: Kryteria i procentowe wagi w rankingach Perspektyw i Rzeczpospolitej Kryteria Siła Warunki Umiędzy- Inno- Prestiż rankingów naukowa studiowania narodowienie wacyjność Uczelnie Akademickie 25% 40% 15% 15% 5% Niepubliczne Uczelnie 20% 40% 28% 10% 2% Magisterskie Niepubliczne Uczelnie 20% 35% 38% 5% 2% Licencjackie Państwowe Wyższe Szkoły 20% 35% 35% 5% 2% Zawodowe Źródło: Zasady rankingu szkół wyższych, (pobrano r.) Ranking tworzy swoistą mapę jakości polskiego szkolnictwa wyższego w kilku kluczowych obszarach, na podstawie 32 kryteriów (patrz tabela nr 2). Tabela nr 2: Szczegółowe kryteria w rankingach Perspektyw i Rzeczpospolietj Grupy kryteriów Szczegółowe kryteria Prestiż preferencje wśród pracodawców, ocena przez kadrę akademicką, wybór olimpijczyków efektywność pozyskiwania zewnętrznych środków Innowacyjność finansowych na badania, patenty i prawa ochronne, udział uczelni w 7 PR rozwój kadry własnej, nadane stopnie naukowe, potencjał naukowych (ocena parametryczna), nasycenie kadry o Siła naukowa najwyższych kwalifikacjach, uprawnienia do nadawania stopni naukowych, publikacje, cytowania, h-indeks, studia doktoranckie, akredytacje dostępność dla studentów kadr wysokokwalifikowanych, zbiory elektroniczne, zbiory drukowane, warunki korzystania Warunki studiowania z biblioteki, możliwości rozwijania zainteresowań naukowych, możliwości rozwijania zainterseowań kulturalnych, dostępność uczelni dla studentów zamiejscowych, osiągnięcia sportowe programy studiów prowadzone w językach obcych, studiujący w językach obcych, wymiana studencka (wyjazdy), wymiana Umiędzynarodowienie studencka (przyjazdy), wielokulturowość środowiska studenckiego (obcokrajowcy), nauczyciele akademiccy z zagranicy, wykłady w językach obcych, szkoły letnie Źródło: Opracowanie własne na postawie Zasady rankingu szkół wyższych, (pobrano r.) Punktacja K (kształcenie) w rankingu Wprost i?dlaczego obejmuje w wielu aspektach te kryteria, które w drugim rankingu rozbite zostały na 3 kategorie: siła naukowa, warunki studiowania i umiędzynarodowienie. Punktacja M (misja) odpowiada w drugim rankingu kategorii prestiż a także po części innowacyjności. Punktacja B (badania) to w drugim rankingu siła naukowa i innowacyjność.

87 87 Niestety o ile organizatorzy pierwszego rankingu oprócz pełnej listy uczelni prezentują również szczegółowe zasady tworzenia listy rankingowej (np. potencjał naukowy jest mierzony sumą ocen parametrycznych nadanych poszczególnym jednostkom uczelni przez MNiSW w stosunku do liczby jednostek ocenionych w danej uczelni i stanowi 7% ogólnej oceny), to w przypadku rankingu Wprost i?dlaczego prezentowane są jedynie ogólne zasady. Nie pozwala to na dokładną analizę porównawczą metodologii obu rankingów. Trzeba się pogodzić się z tym, że różne rankingi, przygotowywane przez różne zespoły, mogą niekiedy prowadzić do odmiennych wyników chociażby ze względu na dobór kryteriów oceny, przypisywane im wagi, źródła i sposoby pozyskiwania informacji. Sama informacja o tym, iż ranking Wprost i?dlaczego tworzony był w oparciu o ankiety wypełniane przez uczelnie, w których odpowiedź na pytanie: Ilu absolwentów znajduje pracę po zakończeniu studiów? stanowiła o ocenie szans kariery zawodowej absolwentów, pozwala stwierdzić, iż ranking Rzeczpospolitej i Perspektyw jest rankingiem bardziej rzetelnym, uwzględnia m.in. badania sondażowe PENTOR. 11 Z drugiej strony takie badanie sondażowe preferencji pracodawców również ma swoje wady, a mianowicie po pierwsze znajomość rynku edukacyjnego ze strony pracodawców jest dość ograniczona (kilka najbardziej znanych szkół w Polsce plus ewentualnie szkoły z najbliższego otoczenia lub te, z których głównie wywodzą się kandydaci do pracy). Po drugie: wiedza pracodawców o szkołach wyższych i ich ocena są często pochodną informacji zawartych między innymi w rankingach (uważam, że szkoła jest dobra, bo piszą, że jest dobra). 12 Kolejna różnica polega na źródłach tych opracowań i przyjętej metodologii. W przypadku rankingu Perspektyw i Rzeczpospolitej są to źródła egzogeniczne wobec ocenianych uczelni, jak badania sondażowe PENTOR, aktualne dane MNiSW, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego itp. Twórcy rankingu Wprost i?dlaczego do opracowania rankingu wykorzystali jedynie wyniki opracowanej przez kapitułę rankingu ankiety. Ankieta zawierająca 32 pytania została rozesłana do wszystkich uczelni wyższych w Polsce. Niestety, pełna lista pytań nie została opublikowana razem z rankingiem, zabrakło też informacji na temat tego, ile czasu uczelnie miały na wypełnienie ankiety. Zasugerowano, iż uczelnie, które nie wzięły udziału w badaniach czegoś się bały: Być może nasze nowe podejście, akcentujące rynkową wartość nauczania, sprawiło, że niektóre uczelnie w tym te największe w kraju - nie zdecydowały się stanąć w szranki i nie odpowiedziały na nasze pytania. Powstał więc ranking szkół odważnych i przedsiębiorczych Źródłem danych były własne badania ankietowe organizatorów rankingu, przeprowadzone przez Fundację Edukacyjną Perspektywy, badanie pracodawców przygotowane przez ośrodek badawczy PENTOR, dane o publikacjach polskich naukowców zawarte w bazie SCOPUS, opracowanie Szkoły wyższe i ich finanse w 2008 r. (GUS 2009), aktualne dane MNiSW, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Urzędu Patentowego RP oraz Krajowego Punktu Kontaktowego Programów Badawczych UE. 12 M. Ratajczak, Rankingi jako element informacji o szkołach wyższych, (w:) Rola środków masowego przekazu w kształtowaniu wizerunku uczelni i jakości kształcenia, (red) J. Dietl, Z. Sapijaszka, Fundacja Edukacji Przedsiębiorczości, 2004, s B. Kasprzycka, Realna wartość wiedzy, (w:) Wprost Nr maja 2010, s. 8

88 88 Przyczyny tego stanu rzeczy mogły być zupełnie inne, niż jak sugeruje to autorka artykułu, np. odpowiedź na pytanie: ilu absolwentów znalazło pracę może rodzić pewne trudności dla tych uczelni, które nie prowadzą tego typu badań. Jeżeli źródłem opracowania rankingu były jedynie ankiety wypełniane przez uczelnie, na podstawie ich wewnętrznych informacji, to mówimy o źródłach endogenicznych w stosunku do ocenianych uczelni wyższych. Kolejny wniosek, który wynika z tej analizy to taki, iż nie ma idealnej metody sporządzania rankingów w zakresie szkolnictwa wyższego, związane jest to w dużym stopniu z jakościowym charakterem zjawiska, które tylko w przybliżony sposób może być odzwierciedlone poprzez różne wskaźniki ilościowe. 14 Podsumowując można powiedzieć, iż oba rankingi obejmują kluczowe aspekty działalności uczelni wyższych w Polsce, t.j. siłę naukową pracującej na uczelni kadry, warunki studiowania, ocenę szans kariery zawodowej absolwentów itp., jednak różne rodzaje źródeł, a także brak informacji na temat szczegółów zastosowanych kryteriów oceny nie pozwalają na głębszą analizę porównawczą. Rola rankingów szkół wyższych w decyzjach maturzystów Z punktu widzenia zasad zarządzania jakością usług, każda szkoła wyższa powinna badać oczekiwania studentów dotyczące wszystkich elementów procesu kształcenia oraz analizować poziom realizacji tych oczekiwań. Oznacza to konieczność poznania sposobu postrzegania jakości przez studentów, metodą na to są analizy determinat wyboru uczelni, zasad kształtowania oczekiwań studentów wobec uczelni, postaw oceny procesu kształcenia, sposobu oceny procesu kształcenia po zakończeniu studiów. 15 O ile można zaryzykowac tezę, iż w ocenach aktualnych studentów lub absolwentów danej uczelni rankingi nie odgrywają już praktycznie żadnej roli, postrzegają oni uczelnię już z perspektywy studiowania na niej, to równie zasadna wydaje się hipoteza o ich dużej roli jeżeli chodzi o ocenę uczelni przez jej potencjalnych studentów. Wyniki ankiety przeprowadzonej wśród maturzystów 16 wskazują na duże znaczenie rankingów w kreowaniu opinii o uczelniach wyższych. Prawie 43% ankietowanych jako główny element wizerunku uczelni wymienia właśnie zajmowaną pozycję danej uczelni w rankinkach. Rankingi z jednej strony wpływają na ocenę uczelni, z drugiej strony stanowią element składowy tej oceny. Co trzeci badany maturzysta (28,5%) przyznaje, iż czynnikiem determinującym wybór uczelni jest dla niego pozycja uczelni w rankingach (patrz rysunek nr 1). 14 M. Ratajczak, Rankingi jako element informacji o szkołach wyższych, op. cit., s P. Zeller, Proces oceny jakości usług szkoły wyższej z perspektywy studenta, (w:) G. Nowaczyk, M. Kolasiński (red), Marketing szkół wyższych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu. Poznań 2004, s Prezentowane dane to część wyników badań ankietowych przeprowadzonych wśród maturzystów 2009 województw lubelskiego i mazowieckiego na temat Wizerunek Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w świadomości maturzystów 2009 województw lubelskiego i mazowieckiego. W badaniu wzięło udział 506 maturzystów pochodzących zarówno z dużych ośrodków miejskich jak Warszawa, Lublin, Płock, Radom, średnich miast Chełm, Zamość, Siedlce, Płońsk, miasteczek i wsi.

89 Liczebność Liczebność 89 Rysunek nr 1: Determinanty wyboru uczelni przez maturzystów jakość studiów atrakcyjność kierunków studiów pozycja absolwentów na rynku pracy program kształcenia pozycja uczelni w rankingach Źródło: Badania własne atrakcyjne praktyki zawodowe i staże łatwość dostania się na studia prowadzenie studiów magisterskich atrakcyjnośc miasta, w którym jest uczelnia odpłatność za studia kadra naukowa współpraca międzynarodowa koszty utrzymania w mieście, w którym jest "życie uczelnia studenckie" opinia społeczna Uczniowie w wyborze uczelni kierują się głównie własną opinią, ważne są dla nich również opinie aktualnych studentów lub absolwentów danej szkoły, na czwartym miejscu wymieniają publikowane na łamach prasy rankingi szkół wyższych (patrz rysunek nr 2). Rankingi zajmują wyższą pozycję niż opinie rodziny, rodziców, znajomych. Rysunek 2 Opinie, którymi maturzyści kierują sie przy wyborze uczelni Czyją opinią kierował/-a byś się przy wyborze uczelni? własną aktualnych studentów absolwentów danej uczelni rankingami uczelni przyjaciół, znajomych Źródło: Badania własne matki nauczycieli ojca rodzeństwa mediów 1 inne

90 90 Dla młodych ludzi liczą się aktualne informacje przede wszystkim z pierwszego źródła, jakim są studenci i absolwenci danej uczelni jak również informacje zawarte w rankingach. O ile te pierwsze to zbiór bardzo subiektywnych opinii, to rankingi na tym tle jawią się jako obiektywne źródło informacji o uczelniach. Według M. Ratajczaka, rankingi służą raczej utwierdzeniu się w przekonaniu, co do dokonanego już wyboru uczelni, niż wybór ten determinują. 17 Zakończenie Rankingi mają bardzo zróżnicowane grono swoich adresatów, których oczekiwania są również bardzo różne, stąd też nie mogą usatysfakcjonować wszystkich grup odbiorców. Wielość rankingów jest niewątpliwie pochodną kilku zjawisk. Pierwsze, to zdecydowany wzrost wskaźnika scholaryzacji. Studia wyższe stały się zjawiskiem znacznie bardziej masowym niż to miało miejsce w przeszłości, a co za tym idzie wszelkie informacje na temat usług edukacyjnych nabrały znaczenia dla większej liczby osób. Drugą przyczyną wzrostu znaczenia rankingów jest rozwój rynku edukacyjnego związany, między innymi, z liczbą funkcjonujących szkół wyższych oraz rosnącą konkurencją pomiędzy uczelniami. Zasadne wydaje się stwierdzenie, że przez większość osób związanych zawodowo ze szkolnictwem wyższym, rankingi są już traktowane, jako stały, choć może nie bardzo lubiany, element rynku edukacyjnego. 18 Śledząc kolejne edycje rankingów można zauważyć, że prezentowane w nich wyniki, choć nadal będące źródłem różnych komentarzy, budzą jednak coraz mniejsze emocje. Największe wątpliwości dotyczą jednak nie tyle samej idei rankingów, co sposobów ich przygotowywania ocenianych przede wszystkim z punktu widzenia rzetelności i odpowiedzialności autorów. Przedstawiona analiza porównawcza rankingów prasowych pokazuje znaczenie źródeł informacyjnych, na których rankingi te się opierają. Między innymi podkreśla, że nie ma bezdyskusyjnej metody rangowania uczelni. Rankingi są tworzone głównie w oparciu o kryteria ilościowe, co nie jest tożsame z oceną jakości. Jak wskazuje M. Ratajczak, mylne jest więc wysuwanie prostych wniosków jednoznacznie identyfikujących wyższą pozycję w rankingu z wyższą jakością edukacji w danej uczelni. Różnice w punktacji między wieloma uczelniami są na tyle małe (rzędu 1-5 punktów w skali 100), że trudno twierdzić, iż przypisane ostatecznie tym uczelniom miejsca są rzeczywistym odpowiednikiem relacji lepszy-gorszy. Przy tak małych różnicach nawet niewielka zmiana systemu wag może spowodować dość istotne zmiany w kolejności zajmowanych pozycji w rankingu. 19 Rankingi odgrywają dużą rolę w procesie oceny jakości kształcenia, należy jednak pamiętać aby odczytywać je ostrożnie i nie przyjmować ich rezultatów jako jedyne, podstawowe kryterium wyboru uczelni. Streszczenie Artykuł dotyczy kwestii jakości w szkolnictwie wyższym i metod mierzenia tej jakości. Autor analizuje także najbardziej popularne rankingi publikowane w Polsce i prezentuje użyte w nich kryteria. 17 M. Ratajczak, Rankingi jako element informacji o szkołach wyższych, op. cit., s Ibidem 19 Ibidem

91 91 Przygotowania i prezentacje rankingów obejmują bardzo zróżnicowany krąg odbiorców, których oczekiwania są także bardzo zróżnicowane. Chociaż sposób przygotowywania tych ocen jest bardzo kontrowersyjny, stanowią one jednak wspaniałe źródło informacji na temat wyższej edukacji dla młodych ludzi. Summary The article is concerned with quality issues in higher education and methods of measuring this quality. What is more, the author analyses the most popular ratings published in Poland and presents criteria used by them. Preparations and presentations of ratings come across a very differentiated circle of addressees whose expectations are also very differentiated. Even though the way of preparing those ratings is very controversial, they are still a great source of information about higher education for young people.

92 92

93 93 ZARZĄDZANIE

94 94

95 95 Joanna GAJDA Politechnika Częstochowska UMIEJĘTNOŚĆ SKUTECZNEGO KOMUNIKOWANIA SIĘ W PRACY MENEDŻERA OŚWIATY Zawód dyrektora menedżera szkoły wykonywany w sytuacjach interakcji społecznych, wymaga nie tylko fachowej wiedzy w danej dziedzinie, ale skuteczności działań w zakresie komunikowania się z innymi ludźmi. 1 Według E. Mc Kenna i N. Beech, skuteczne komunikowanie się w organizacji polega na przesyłaniu i odbieraniu zrozumiałej informacji w dwustronnym procesie zachodzącym między kadrą kierowniczą i podwładnymi. 2 W obszernej literaturze przedmiotu można spotkać opinie na temat przydatności zawodowej menedżera oświaty, a wśród nich na szczególną uwagę zasługuje stanowisko F. Mingotauda. Według tego autora, dyrektor to osoba która uwzględnia aspiracje i możliwości swoich współpracowników, umie i potrafi słuchać, należycie motywować pracą, traktować każdego z nich w jednakowy i sprawiedliwy sposób. 3 Z powyższego stanowiska wynika, że umiejętności nawiązywania pozytywnych kontaktów z innymi osobami w powiązaniu z wysokimi kwalifikacjami specjalistycznymi i psychopedagogicznymi są niezbędne w skutecznym komunikowaniu się, czyli przesyłaniu określonych wiadomości, a zarazem odbieraniu pewnych sygnałów. 4 Do najważniejszych umiejętności sprawnego porozumiewania się między przełożonym a podwładnymi E. Korulska zalicza: 5 - trafną analizę sytuacji; - wybór celu możliwego do osiągnięcia w określonych okolicznościach; - wybór odpowiednich, akceptowalnych przez partnerów interakcji zachowań; - panowanie nad własnym zachowaniem; - świadome kształtowanie zachowań podwładnych; - obserwowanie i modyfikowanie na bieżąco zachowań własnych i cudzych. Według Scott, Mitchell komunikacja spełnia następujące funkcje: - informowanie przekazywanie danych niezbędnych do ustalenia oceny rozwiązań branych pod uwagę, przy podejmowaniu decyzji przez jednostki i grupy; - wyrażanie uczuć zaspokajanie potrzeb społecznych pracownika w obrębie grupy; 1 A. Twardowski, Umiejętność skutecznego komunikowania się w działalności menedżera oświaty (w:) L. Gawrecki (red.) Menedżer w szkole, Wyd.eMPi² M. Pietraszewskiego. Poznań 1996, s.59 2 E. Mc Kenna, N. Beech, Zarządzanie zasobami ludzkimi, s A. Twardowski, op. cit., s Ibidem, s E. Korulska, Komunikacja interpersonalna, (w:) Dyrektor Szkoły nr 3/ , s. VI

96 96 - motywowanie informowanie pracowników o tym, co mają robić oraz w jaki sposób mogą zwiększyć swoją efektywność; - kontrolowanie: formalne poprzez reguły postępowania i procedury; nieformalne przez bezpośredni kontakt z pracownikami. 6 Znaczną część czasu dyrektor przeznacza na rozmowy bezpośrednie i telefoniczne, dlatego ważne jest umiejętne ich poprowadzenie, aby ktoś nie czuł się urażony, mniej ważny lecz wspierany właściwie dobranymi komunikatami. Do najczęstszych form spotkań kierowniczych z zespołem pracowniczym, a zarazem najpoważniejszych forum dyskusji zalicza się naradę. Badacze zagadnienia słabo oceniają umiejętności polskich kierowników w zakresie prowadzenia narad. Aby nie zaliczyć tej formy pracy zespołu do rozmów nazwanych stratą czasu należy doskonalić jej prowadzenie i uczestnictwo w niej. 7 W celu osiągnięcia ważnych celów, B. Kożusznik proponuje uwzględnić następujące zasady przed prowadzeniem narady: - przygotować na piśmie jej plan, aby umożliwić uczestnikom przygotowanie do niej; - pozostawić czas na różne sprawy; - rozdać materiały do przeczytania; - określić czas jej rozpoczęcia i zakończenia. W trakcie narady: - rozpocząć od przypomnienia jej ogólnego celu i specyficznych zadań; - sformułować ponownie każde zagadnienie; - należy pozostać bezstronnym i unikać sporów z uczestnikami; - kierować nią tak, aby wszystkich zachęcić do aktywnego uczestnictwa; - ukierunkować dyskusję na akceptowane rozwiązanie; - wyciągać wnioski poprzez podsumowanie dyskusji i każdej podjętej decyzji; - wyciągać wnioski z narady przez podsumowanie tego, co zostało omówione oraz zaprezentować, jakie kroki będą podjęte w przyszłości. 8 Wśród poglądów poświęconych problematyce komunikacji w relacjach interpersonalnych nie deprecjonuje się jej znaczenia. Jedna ze skrajnych opinii utożsamia relacje i komunikację uznając, że to co ogarnia obszar między osobami zalicza się do komunikacji. Odmienne podejście interpretuje komunikację jako zewnętrzny wyraz związku wywierający wpływ na jego funkcjonowanie. W wyniku pojawiających się zakłóceń komunikacyjnych, nawet pozytywne relacje ulegną pogorszeniu i odwrotnie staną się bliskie w atmosferze zrozumienia. 9 Tymczasem zmianie nie ulegnie rodzaj relacji jedynie przez prawidłowe komunikowanie się. Jakość relacji na poziomie dyrektor współpracownik determinują następujące elementy: - asymetryczny układ zależności dający władzę przełożonemu podporządkowujący pracownika; 6 E. Więcek-Janka, Zmiany i konflikty w organizacji, Wyd. Politechniki Poznańskiej. Poznań 2006, s B. Kożusznik, Kierowanie zespołem pracowniczym, PWE. Warszawa 2005, s Ibidem 9 T. Wróbel, Relacje między przełożonym a podwładnym, (w:) Wszystko dla Szkoły nr 6/1997, s. 3

97 97 - sytuacja na rynku pracy, warunki umowy, status, uposażenie jako karty atutowe przełożonego oraz przygotowanie zawodowe, jakość pracy podwładnego; - podział zadań i przywilejów, atmosfera pracy w zespole (zadowolenie, napięcie, bunt), pozycje w strukturze grupy, poczucie przynależności, sprawiedliwości, akceptacji, sympatii, osiągnięcia zawodowe, organizacyjne, towarzyskie; - style i sprawności komunikacyjne, częstotliwość i jakość wymienianych komunikatów, kultura współpracy, tolerancji i życzliwości. 10 Komunikacja wewnątrz szkoły jest szczególnie ważna na dwóch obszarach. Pierwszy dotyczy zatrudnienia nowego pracownika, który ma prawo pozyskać od dyrektora informacje o instytucji, o panujących w niej zwyczajach, o jej kulturze i misji. Drugi obszar odnosi się do informacji w czasie pracy, dotyczących planów strategicznych i krótkoterminowych, kryteriów oceny pracowników, sukcesów merytorycznych jak również kłopotów finansowych. 11 Umiejętności komunikacyjne dyrektora menedżera oświaty decydują o właściwych kontaktach ze współpracownikami w zakresie: - organizowania grup zdolności przywódcy i kierownika; - negocjowania rozwiązań zdolność prowadzenia rozmów podążających ku rozwiązywaniu konfliktów; - nawiązywanie stosunków osobistych w oparciu o zdolności empatyczne i łatwość wchodzenia w kontakty z innymi ludźmi; - analizowania sytuacji społecznej, czyli domyślania się i ujawniania uczuć, zmartwień oraz innych motywów. 12 Skuteczność komunikacji w organizacji warunkują następujące czynniki: - formalne kanały komunikacji uznany przez dyrektorów środek komunikacji: notatki, pisma, sprawozdania, narady z pracownikami; - struktura władzy pozycja zajmowana w organizacji i różnice sprawowanej władzy determinują możliwość prawidłowej komunikacji; - specjalizacja zadań umożliwia komunikowanie się w obrębie zróżnicowanych grup. Członkowie tej samej grupy mają określone podobne cele i zadania. Porozumiewanie się między silnie zróżnicowanymi grupami często jest utrudnione; - własność informacji oznacza posiadanie przez pracowników szczególnych informacji i wiedzy o własnej pracy. Takie osoby mają nad innymi zdecydowaną przewagę ze względu na skuteczność swoich zadań. Pracownicy, którzy niechętnie dzielą się wiedzą z innymi powodują, że w organizacji nie prowadzi się całkowicie otwartej komunikacji. Informacje będące własnością można przekazywać Ibidem, s D. Oleksiak, PR w szkole Fanaberia czy konieczność? (w:) Sedno nr , s W. Sroczyński, Pedagogika społeczna a kompetencje społeczne, (w:) Pedagogika Społeczna nr , s J. Stoner, R. Freeman, D. Gilbert, Kierowanie, PWE. Warszawa 1997, s. 515

98 98 Komunikacja o charakterze werbalnym opiera się na przekazywanej oficjalnie mowie i krążącej spontanicznie plotce. Nieoficjalny przepływ informacji może być wskaźnikiem wadliwie rozwiniętej sieci komunikacji formalnej zwłaszcza w sprawach będących przedmiotem szkodliwych plotek. 14 Istniejące stosunki międzyludzkie wewnątrz szkoły odzwierciedlają jej jakość. Troska o przebieg procesu nauczania w warunkach dialogu, pozytywnych relacji międzyludzkich stanowi wyzwanie dla dyrektorów menedżerów. W tym obszarze mają oni do rozstrzygnięcia dylematy typu: 1. W jaki sposób może być odczuwana przynależność do społeczności szkolnej, jeśli uznawane przez daną osobę wartości i normy różnią się od tych uznawanych przez większość? 2. W jaki sposób wyrażane są odczucia? Czy szkoła jest w stanie zaakceptować różnorodne odczucia i wszelkie formy ich wyrażania? Co to znaczy zachowywać się fair? (na przykład, czy dziewczęta i chłopcy traktowani są podobnie) 3. Czy akceptowane jest, by wszystkie osoby współtworzące szkołę (zarówno uczniowie jak i kierownictwo) miały prawo do wywierania wpływu; jak można radzić sobie z niewłaściwym wykorzystywaniem tego wpływu (przez kierownictwo, nauczycieli, uczniów)? 4. Czy proces komunikowania się w szkole jest otwarty i konstruktywny (na wszystkich poziomach), czy też natrafia na przeszkody, ponieważ ludzie ze sobą nie rozmawiają? 5. W jaki sposób szkoła radzi sobie z konfliktami i jak rozwiązuje się w niej problemy? Czy szkoła dysponuje wypracowanymi procedurami i normami dla tych celów, czy też tworzy się je ad hoc lub też w ogóle nie istnieją? 6. Czy w szkole istnieje własny, specyficzny klimat i kultura, czy sprawy związane z procesem ich tworzenia znajdują akceptację; czy prowadzone są dyskusje nad zawartością znaczeniową owych pojęć? 15 Zaistniałe w stosunkach międzyludzkich problemy mogą być konsekwencją różnic w uznawaniu wartości, stosunku do otoczenia, budowy struktury organizacyjnej. Zatem ważnym zadaniem menedżerów oświaty jest zachowanie równowagi między poszczególnymi zmiennymi. 16 Warunkiem skutecznego funkcjonowania organizacji jest docenienie wartości pracowników, a więc doprowadzenie do rozwoju i wykorzystania ich wiedzy i umiejętności, aby zachęcić do wydajności i efektywności. Skorzystają na tym poszczególne jednostki łącznie z organizacją. 17 Wszelkich wątpliwości pozbawia pogląd J. Cendrowskiego i Z. Szewczyka, że w kontaktach społecznych należy wystrzegać się manipulowania innymi dyrygowania, dowodzenia, moralizowania, należy koncentrować swoje działania na tworzeniu czy współtworzeniu takich warunków i atmosfery międzyludzkiej, która wyzwala dobrą atmosferę psychiczną pracy, kształtuje pożądane nastroje, morale 14 W. Sroczyński, Pedagogika społeczna a kompetencje społeczne, op. cit., s D. Elsner, Współczesne trendy i koncepcje w zarządzaniu oświatą. Radom 1997, s Ibidem, s K. Weinstein, Komunikowanie się (w:) D. Stewart (red.), Praktyka kierowania, PWE. Warszawa 1996, s

99 99 i dyscyplinę społeczną ( ) oraz sprzyja rozwojowi człowieka i realizacji jego konstruktywnych możliwości. 18 Doświadczenie uczy, że efektywny menedżer szkoły to ten, dla którego ogromnie ważni są zarówno pracownicy jak i zadania. Stymuluje swoich podwładnych do znakomitych osiągnięć utrzymując przyjazne stosunki oparte na zaufaniu i szacunku. 19 Zdaniem B. Kożusznik dobra komunikacja w organizacji sprowadza się do kierowniczego oddziaływania opartego na informacji, zmiany w strukturach poznawczych wizerunku własnej osoby i sposobach postrzegania innych. 20 Dyrektorzy dysponujący informacjami i dostępem do ich źródeł są odbierani jako wpływowi. B. Kożusznik zaprezentowała następujące rodzaje oddziaływań występujących w zespole Tabela nr 1: Taktyki wpływu TAKTYKA WPŁYWU Racjonalna perswazja Wskazywanie na osobistą korzyść Inspiracja Konsultacja Współpraca Ingracjacja (przypochlebianie się) Odwoływanie się do osobistych relacji DEFINICJA Wywierający wpływ używa logicznych argumentów opartych na faktach, aby wykazać adresatowi wpływu, że jego żądanie lub propozycja są wykonalne oraz związane z zadaniami i celami w pracy. Wywierający wpływ wyjaśnia, w jaki sposób podporządkowanie się wymaganiom lub akceptacja propozycji przyczynia się albo do osiągnięcia osobistej korzyści, albo otrzymania awansu przez adresata wpływu. Wywierający wpływ apeluje do wartości i ideałów adresata wpływu lub próbuje go inspirować, aby wzbudzić jego emocje, chcąc uzyskać podporządkowanie wobec swojego żądania lub propozycji. Wywierający wpływ prosi adresata wpływu, aby zaproponował sugestie rozwiązań lub pomógł albo zaplanować działania, albo dokonać zmian. Wywierający wpływ proponuje dostarczenie adresatowi wpływu niezbędnej pomocy i zasobów, jeśli ten zgodzi się spełnić żądanie lub zaaprobuje propozycje. Wywierający wpływ używa pochwał i komplementów przed oddziaływaniem lub w jego czasie, aby adresat wpływu się dostosował. Wywierający wpływ prosi adresata wpływu, albo o spełnienie żądania lub zaakceptowanie propozycji, biorąc pod uwagę przyjacielskie relacje, albo o osobistą przysługę. 18 B. Panasiuk, (w:) Edukacja Dorosłych nr , s I. Dzierzgowska, Style kierowania, (w:) Dyrektor Szkoły 12/2004, s B. Kożusznik, Kierowanie zespołem pracowniczym, PWE. Warszawa 2005, s. 169

100 100 TAKTYKA WPŁYWU DEFINICJA Wymiana Wywierający wpływ oferuje adresatowi wpływu spełnienie określonych próśb a w zamian za dostosowanie się do jego wymagań. Legitymizacja Wywierający wpływ próbuje uzasadnić adresatowi wpływu, że ma formalną władzę do wydawania poleceń. Presja Wywierający wpływ stosuje żądania, groźby, częstą kontrolę lub ustawiczne przypominanie, aby wpłynąć na adresata wpływu. Koalicje Wywierający wpływ powołuje się na pomoc innych grup lub osób bądź korzysta z ich pomocy, aby wpłynąć na adresata wpływu. Źródło: B. Kożusznik, Kierowanie zespołem pracowniczym, PWE. Warszawa 2005, s. 169 Efektywność władzy opartej na autorytecie zależy od tego czy podwładni akceptują prawo kierownika do wydawania poleceń. 21 Ten rodzaj wpływu potwierdzi się, gdy menedżer będzie wydawał polecenia w sposób grzeczny i taktowny, zrozumiałym językiem, upewniając się przy tym, że podwładni rozumieją stawiane im wymagania szczególnie, gdy istnieje obawa, że mogą mieć wątpliwości. 22 Aby pozbawić podwładnych możliwości poddania w wątpliwość prawa do wydania przez kierownika poleceń, G. Yukl proponuje: - podać powód zlecania realizacji określonych zadań; - wykazać, że polecenie wypływa z autorytetu formalnego. 23 Istotny element pracy dyrektora stanowi kontrolowanie, w jakim stopniu pracownicy stosują się do jego poleceń. Władza oparta na nagradzaniu jest uzasadniona w powtarzalnych czynnościach. Za wykonanie poszczególnych elementów kierownik proponuje nagrodę. W realizacji złożonych zadań mechaniczne nagradzanie nie sprawdza się. Oddziaływanie oparte na przymusie i karach sporadycznie cechuje skutecznych kierowników z uwagi na podważane znaczenie ich władzy opartej na lojalności. Zastosowanie przymusu sprawdza się w przypadku pojawiających się zachowań szkodliwych dla organizacji. Oto przykłady toksycznych zachowań: naruszenie lub łamanie obowiązujących zasad, wywołanie zagrożenia życia, odrzucenie istotnych wartości. Skuteczność władzy opartej na kompetencjach determinuje wykazywanie się rozległą wiedzą w określonych sytuacjach oraz proponowanie działań przynoszących ogromne korzyści. Zachowanie autorytetu wymaga podejmowania trafnych decyzji. Budowanie relacji pomiędzy dyrektorem a podwładnym na podstawie ich zainteresowań, oczekiwań i potrzeb stanowi przykład władzy opartej na lojalności Ibidem, s Ibidem 23 G. Yukl za B Kożusznik, Kierowanie zespołem pracowniczym, op. cit. 24 B. Kożusznik, Kierowanie zespołem pracowniczym, op. cit., s

101 101 Negatywne oddziaływanie na innych związane jest z zachowaniami dominującymi typu: kontrolowanie, grożenie, przymus przerywanie czyichś wypowiedzi, głośne mówienie, wskazywanie na innych. Badania L. Carli, C. Copeland i innych wykazały, że ludzie przejawiają tolerancję wobec dominującego zachowania osób o wysokim statusie niż osób o niskim statusie. 25 B. Kożusznik rozróżnia skale zachowań kierowników i definiuje je następująco: - kierowanie wyizolowane przywódca w niewielkim stopniu interesuje się zadaniami i pracownikami. W swoich działaniach mało skuteczny i efektywny nie dąży do jakichkolwiek zmian. Preferuje pracę papierkową, często powołuje się na określone zasady. Jest zdecydowany, przejmuje inicjatywę w różnych sprawach. Wykazuje się przedsiębiorczością, ceni czas i jakość. Jest zorientowany w kosztach, zyskach i obrocie. Potrafi zainteresować się ludźmi, o ile uważa, że wpływa to na wydajność ; - kierowanie klubowe menedżera charakteryzuje małe zainteresowanie działaniem, ale duże ludźmi. Docenia wartość człowieka, zwraca uwagę na rozwój jego osobowości. Taki lider jest uważny, dyskretny, potrafi słuchać, daje poczucie bezpieczeństwa; - kierowanie autorytarne bardziej interesuje się celami, działaniem niż ludźmi. Ciężko pracuje, jest pewny siebie, zdeterminowany, ufa skuteczności nadzoru; - kierowanie zrównoważone charakteryzuje się wykazaniem przeciętnej troski o działanie i człowieka; - kierowanie demokratyczne lider nazywany jest przywódcą kompleksowym. W szczególny sposób wykazuje zainteresowanie pracownikami jak i celami. Przekonany o słuszności tezy, że władza wypływa z dążenia do celów, integruje pracowników, pragnie współpracy, jest zainteresowany technikami motywacyjnymi, preferuje pracę zespołową. 26 Do stylu przyjacielskiego zakwalifikować można następujące postacie dyrektorów: - misjonarz unika konfliktów, jest dobrotliwy, miły, uprzejmy. Sam potrzebuje akceptacji, nie przejawia inicjatywy, nie kieruje. Nie jest też zainteresowany wynikami i normami ; - menedżer otwarty utrzymuje dobre stosunki z innymi, pomaga ludziom, szkoli ich i stwarza warunki rozwoju. Pracownicy ufają mu i słuchają go ; - menedżer ugodowy przecenia współuczestnictwo. Jest delikatny unika decyzji lub podejmuje decyzje nijakie. Czasem ma dobre pomysły, lecz rzadko je realizuje ; - menedżer dyrektorski potrafi skupić się na ludziach lub zadaniach zależnie od sytuacji. Jest bardzo efektywny. Organizuje pracę zespołową. Pobudza swoich współpracowników do coraz wyższych osiągnięć. Dyrektor szkoły jako przełożony musi nauczyć się budowania dobrych relacji z podwładnymi tak, aby przekonać ich do swoich racji nie stosując przy tym manipulacji. Pomocną w tym względzie może okazać się sztuka perswazji. 25 Ibidem, s Ibidem, s. 30

102 102 W rozumieniu M. Frąckowiak, perswazja jest umiejętnością przekonywania innych do swoich racji i poglądów za pomocą określonych metod, przy uwzględnieniu korzyści przekonywanych osób. 27 Odnoszenie nawet największych sukcesów w przyjaznej komunikacji jest możliwe w sytuacjach, kiedy dyrektor umie wykorzystać techniki perswazji. Skuteczne narzędzie komunikowania się w organizacji stanowi awangardowa perswazja. Antidotum na trudne kontakty z roszczeniowymi współpracownikami stanowi takie oddziaływanie i przekonywanie do swoich racji, aby dostosować swój umysł do umysłu rozmówcy, poszanowania jej osoby, wyjść jej naprzeciw. W skutecznym kierowaniu ludźmi stosuje się nowatorskie, psychologiczne techniki wywierania wpływu, do których M. Frąckowiak zalicza: 28 - technikę powtórzenia doświadczenia, polegającą na prowadzeniu spotkania od uznania emocji i odczuć towarzyszących rozmówcy, aby dostrzegł dobre intencje i pozytywne nastawienie przełożonego. Zdenerwowany człowiek może usłyszeć na powitanie: Rozumiem Pana zdenerwowanie w związku ( ), proszę usiąść porozmawiamy spokojnie o konkretach. Czułem to samo, dopóki nie dowiedziałem się, że Widzę, że bardzo przejął się Pan ( ) Rozumiem, też mnie to bardzo poruszyło ; Takie podejście gwarantuje utrzymanie relacji ze współpracownikiem na poziomie wypowiadanych i odczuwanych kwestii, aby zaakceptował dyrektora stanowisko; - technikę RZZ, skuteczną w oddziaływaniu na poziomie empatii, emocjonalnej łączności z uczestnikiem relacji. Zastosowanie kluczowych słów: rozumiem, znam to, znalazłem sposób pozwala nie naruszyć ego rozmówcy i włączyć go w poszukiwanie konstruktywnych rozwiązań, aby wyeliminować poczucie bezsilności i utratę kontroli. Oto przykłady zastosowania techniki w kontakcie z niezadowolonym rozmówcą: Rozumiem co Pani czuje w związku z tą sytuacją. Znam wielu ludzi, którzy poczuli się bardzo podobnie, ale, gdy przyjrzeli się wszystkiemu dokładniej znaleźli na to sposób. Dostarczenie dowodu społecznego, że inni borykają się z podobnymi problemami i odczuciami pozwoli podwładnemu rozluźnić się i skutecznie porozumieć; - taktykę robienia notatek; sporządzanie notatek wskazuje na doniosłość słów rozmówcy. Zapisanie najważniejszych tez jego wypowiedzi wzbudza zaciekawienie sprawą, rozwija lepsze porozumienie; - taktykę cytatu jako skuteczną formę przekazania zawiłej treści w życzliwy sposób. Ukryto w ten sposób właściwą treść informacji w kontekście, aby nie wypowiedzieć jej bezpośrednio. Przykład: Większość dyrektorów na moim miejscu powiedziałaby pani, że Grzegorz jest świetnym artystą, pięknie rysuje, śpiewa, ale pisanie oraz czytanie idzie mu naprawdę kiepsko i trzeba z nim popracować. ( ) wiem, że pani potrzebuje więcej informacji o tym jak pomóc synowi. Następnie dodała, co trzeba konkretnie zrobić, aby pomóc Grzegorzowi nadrobić zaległości w czytaniu i pisaniu. 27 M. Frąckowiak, Sztuka perswazji, Cenna umiejętność w pracy dyrektora, (w:) Sedno 10/2010, s Ibidem, s. 52

103 103 Świadomy umysł słuch wypowiedzi pani dyrektor i uspokaja się, że to go nie dotyczy, a podświadomość nie rozumie umowności, więc przyjmuje cały komunikat, czyli w tym przypadku wiadomość, że Grzegorz ma zdolności manualne, a równocześnie kłopoty z językiem polskim. - taktykę implikacji; w przygotowaniach do rozmowy z podwładnym należy ustalić kolejność przekazywanych informacji. Zastosowanie implikacji rozumianej jako związek logiczny między dwoma zjawiskami, z których drugie jest wynikiem pierwszego łączy dowolne stwierdzenie odnoszące się do fragmentu rzeczywistości rozmówcy z określoną sugestią. Połączenie prawdziwej informacji z sugestią odbieraną przez rozmówcę jako fakt, ale sztucznie i celowo wykreowanej zwraca uwagę na związek przyczynowo skutkowy między informacjami. Przykład: To, że przyszedł pan na spotkanie w sprawie zachowania syna, oznacza, że bardzo troszczy się pan o niego i o jego przyszłość. W radzeniu sobie z uciążliwymi pytaniami sprzyjają struktury lingwistyczne oparte na implikacjach. Pozwalają właściwie zareagować na omawiane w czasie rozmowy trudne sprawy. Przykład wykorzystania przez dyrektora struktur lingwistycznych: Bardzo się cieszę, że zadał pan to pytanie, przecież pozwoli to panu uświadomić sobie, jakie wielkie możliwości stoją przed pana córką, jeśli odrobi zaległości i trochę przyłoży się do nauki. To bardzo dobrze, że ma pan jeszcze ostatnie wątpliwości, ponieważ można w coś wątpić jednocześnie być ciekawym, jak pan pokona trudności związane z tą sprawą. To bardzo dobrze, że zgłasza pani takie zastrzeżenia, ponieważ to oznacza, że naprawdę leży pani na sercu troska o tego ucznia, co sprawia, że bardzo wnikliwie i dokładnie przygląda się pani jego pracy. To, że popracuje pani z synem nad jego emocjami sprawi, że będzie pani miała lepsze samopoczucie. To, że będzie pani sprawdzała codziennie przygotowanie dziecka do szkoły sprawi, że poczuje się pani bardziej odpowiedzialnym rodzicem. Struktury łączą ze sobą treści wytwarzające w umyśle rozmówcy pomyślne efekty komunikacji. Wykorzystywanie technik perswazji sprzyja osiągnięciu przyjaznej komunikacji i rozwiązaniu nurtujących ludzi problemów. W rozwiązywaniu cudzych problemów nie należy myśleć o własnych korzyściach lecz o dobrych intencjach, aby wywołać w rozmówcy zadowolenie z naszych działań. 29 J. Kordziński dokonał następującej klasyfikacji reguł współzależności międzyludzkiej w środowisku pracy: - każdego pracownika należy traktować z szacunkiem, zarówno z jego zaletami jak i wadami; - przełożony powinien koncentrować się na odczuciach podwładnego odnoszących się do wypełnianych przez niego zadań; - kierownicy powinni doceniać rzeczywiste umiejętności swoich podwładnych; - dyrektor powinien ułatwić nauczycielom podjęcie samodzielnych decyzji o realizacji celów i wykorzystaniu metod w pracy; 29 Ibidem, s. 54

104 104 - respektowania prawa do zakwestionowania wprowadzanych zmian; - program, cele, strategie szkoły należy uczynić przystępne dla wszystkich współpracowników. 30 Słusznie zauważa Z. Kosyrz, że w kontaktach interpersonalnych istnieje potrzeba rozumienia ludzi, rozwiązywania ich spraw i problemów bez porażek. Wymagana jest do tego umiejętność poznawania ich osobowości głównie dlatego, iż człowiek niezależnie od wieku jest zdolny do ciągłego rozwoju. W celu usprawniania kontaktów międzyludzkich, od menedżerów oczekuje się obserwowania zachowań pracowników, nie zagrażając ich poczuciu bezpieczeństwa, zainteresowania realizacją ich własnych zadań w działalności zawodowej. 31 Zdaniem P. Przybysza, umiejętności poznawcze menedżera w zakresie spostrzegania społecznego zdecydowanie ułatwiają komunikowanie się między ludźmi. Percepcja zewnętrznych symptomów ludzkiego zachowania (mimiki twarzy, gestykulacji rąk, sposobu poruszania się, kierunku patrzenia) zapoczątkowuje kolejne, bardziej złożone moduły przetwarzania informacji społecznej. 32 Jako podstawę do zrozumienia stanu wewnętrznego danej osoby przyjmuje się koncepcję neuronów lustrzanych. Komórki nerwowe o specyficznym, podwójnym działaniu motoryczno-percepcyjnym mają kluczowe znaczenie dla rozumienia czyichś działań na podstawie różnorodnych bodźców. Specyfika ich zachowań polega na aktywizowaniu się podczas wykonywania określonej czynności, jak i obserwowania, gdy ktoś inny ją wykonuje. Istotny punkt rozważań przywołanego autora stanowi teza, że podczas obserwacji jakiejś sytuacji z udziałem innych osób, możemy poczuć dzięki neuronom lustrzanym namiastkę tego, co czulibyśmy będąc uczestnikami owej sytuacji. 33 Komunikowanie się w przypadku dyrektora szkoły nie jest proste z uwagi na obcowanie z ludźmi o różnych typach osobowości, różnych oczekiwaniach, będącymi członkami różnych grup wiekowych i zawodowych. Należą do nich: nauczyciele, pozostali pracownicy szkoły, uczniowie, rodzice, władze oświatowe. Trudność komunikowania się z nimi wynika również z ról, jakie pełnią w szkole. Konsekwencją poszczególnych ról są różne punkty widzenia trudne do zrozumienia. 34 Praktyka szkolna pokazuje, że porozumiewając się z członkami społeczności szkolnej menedżer używa odmiennego słownictwa, innego doboru argumentów, a nawet tonu głosu. 35 Aby komunikacja spełniła funkcję motywująco-inspirującą, 36 sprawne kierowanie innymi wymaga koncentrowania uwagi na współpracownikach o zróżnicowanym poziomie aktywności J. Kordziński, Kompetencje społeczne dyrektora szkoły, (w:) Dyrektor Szkoły, 2004/ 12, s Ibidem, s P. Przybysz, Inni w naszych głowach, (w:) Charaktery, nr 2/ 2008, s Ibidem, s E. Korulska, Komunikacja interpersonalna, (w:) Dyrektor Szkoły nr 3/ , s. III 35 Ibidem, s. III 36 A. Borowska, Kształcenie dla przyszłości, Wyd. Żak. Warszawa 2004, s J. Kordziński, Kompetencje społeczne dyrektora szkoły, op. cit., 50

105 105 Przystąpienie do dialogu wymaga dostosowania sposobu porozumiewania się w określonej sytuacji i uświadomienia sobie na czym polega akt komunikacji (interakcja). 38 Istotę i złożoność procesu komunikacji obrazuje model C. Shannona i W. Weavera. Analiza występujących w nim zjawisk pozwoli dokonać opisu przekazywania i odbierania informacji między partnerami interakcji. 39 Proces ten zapoczątkowują intencje nadawcy. Ich źródłem jest chęć zaspokojenia potrzeb pozwalających odnieść określone korzyści. Dyrektor szkoły (nadawca) może podjąć rozmowę z partnerem w celu zatrudnienia go w szkole. Kolejne źródło intencji stanowią potrzeby odbiorcy dostrzegane przez nadawcę. Nadawca, chcąc zaspokoić potrzeby odbiorcy, podejmuje z nim rozmowę dostarczając mu określone informacje ułatwiające podjęcie ważnej decyzji. Trzecie źródło intencji nie wiąże się z potrzebami rozmówców lecz wynika z kontekstu prowadzonego dialogu. Intencją podjęcia rozmowy może być chęć poznania stanowiska innej osoby w danej sprawie i wymiana argumentów sprzyjających rozwiązaniu zaistniałego problemu. W celu trafnego wyrażenia intencji nadawca podejmuje decyzję o wyborze treści, czyli rozstrzyga o przekazie myśli i stanów uczuciowych. Jeśli dyrektor planuje podjąć rozmowę z podwładnym o udzieleniu mu nagany (intencja) musi zdecydować, jakie wskazać błędy i zaniedbania w jego pracy. Koncentrowanie się na bardziej rażących błędach, emocjach wywołanych konkretnym postępowaniem współpracownika, zadaniach i terminach ich realizacji, sankcjach dyscyplinarnych za ich niewykonanie stanowi intencję zawartą w różnorodnych wiadomościach. Trafność intencji zawartych w wiadomości zależy od własnych zamiarów nadawcy, przewidywania oczekiwań odbiorcy i warunków przebiegu rozmowy. 40 Sformułowane wiadomości należy przekazać odbiorcy za pomocą zachowań najlepiej postrzeganych przez odbiorcę. Określone zachowania pełnią rolę sygnałów, gdyż są nośnikami wiadomości. Nadawca decydując się na przekazanie wiadomości musi ją zakodować, czyli zdecydować o sposobie jej przesłania werbalnym czy niewerbalnym, w dalszej kolejności wybrać sygnały będące jej nośnikiem. Dobrane do treści słowa należy przekazać odpowiednim tonem i natężeniem głosu, gestami rąk, spojrzeniem, postawą ciała. 41 Sygnały wyrażające wiadomość noszą nazwę komunikatu. Komunikat zawiera następujące wiadomości: - relacjonującą sformułowane informacje (najczęściej uświadomione oraz wyrażane werbalnie); - określającą relację między partnerami interakcji (takie wiadomości są często nieuświadomione i przekazywane niewerbalnie). Przesłane przez nadawcę sygnały zostają odebrane przez rozmówcę. Partner, dokonując ich selekcji, zwraca uwagę na te istotne. Części nie zauważa, część odrzuca. Istnieje prawdopodobieństwo zniekształcenia sygnałów, co oznacza, że są słyszane tak jak sobie wyobraził odbiorca. 38 Ibidem, s. III 39 A. Twardowski, op. cit., s Ibidem, s Ibidem

106 106 W celu zrozumienia wiadomości, odbiorca dokonuje ich odkodowania, czyli przełożenia na treści, jakie niosły ze sobą. Trafnemu odtworzeniu wiadomości służy kod. Odbiorca musi użyć tego samego kodu, jakim posłużył się nadawca i jednocześnie zrozumieć sens sygnałów. Istnieje prawdopodobieństwo odmiennego rozumienia określonych pojęć zarówno przez dyrektora wypowiadającego krytyczne uwagi jak i osoby, pod której adresem są kierowane. Odbiorca, zapoznając się z treścią wiadomości domyśla się intencji, dla której ją przekazano. Nazywa się je interpretowaniem. Aby osiągnąć porozumienie, musi zaistnieć zgodność między intencją nadawcy a interpretacją odbiorcy. W sytuacji wytykania pracownikowi wad i błędów uzyskanie porozumienia często przysparza stronom trudności. Podwładny może odczytać intencje jako krytyczne uwagi dyrektora, uznając, że jest do niego źle nastawiony. 42 E. Korulska wyróżniła następujące komunikaty werbalne, jakich używa dyrektor w swojej pracy: - wypowiedź ustną monolog lub dialog; - list odręczny, pisany na komputerze, wysłany pocztą, mail; - notatka kartka z poleceniem lub informacją; - ogłoszenie wywieszone na tablicy, podane przez radiowęzeł, na stronie internetowej; - informacja przekazana telefonicznie lub sms-em. 43 Dobra komunikacja jest możliwa, jeżeli partnerzy interakcji umieją słuchać siebie nawzajem. E. Korulska wyodrębniła kilka zasad skutecznego słuchania: 44 - słuchanie jest świadome, jeśli chcesz słuchać; - słuchanie jest aktywne, jeśli sprawdzisz czy dobrze usłyszałeś zadasz pytanie, streścisz to co usłyszałeś; - zdasz sobie sprawę z trudności aktywnego słuchania; - słuchając nie należy oceniać; - milczenie jest formą komunikatu; - należy rozumieć punkt widzenia rozmówcy; - należy uwzględniać stan emocjonalny partnera, jego oczekiwania, sytuację w zespole. Miarą skuteczności komunikacji interpersonalnej jest konstruktywna informacja zwrotna. Aby akt komunikacji był procesem zwrotnym wymaga wzajemnego oddziaływania. Składają się na niego następujące elementy: język, zachowania, symbole. 45 Istota informacji zwrotnej sprowadza się do przekazania drugiej osobie komunikatu w atmosferze życzliwości, w celu rozwiązania nawet skomplikowanych spraw. Udzielenie pozytywnej informacji zwrotnej sprzyja uświadomieniu 42 A. Twardowski, op. cit., s E. Korulska, Komunikacja interpersonalna, (w:) Dyrektor Szkoły nr 3/ , s. III 44 Ibidem, s. IV 45 Ibidem, s. V

107 107 rozmówcy, że obrany przez niego kierunek jest odpowiedni. 46 Negatywna informacja zwrotna różni się od destrukcyjnej tym, iż pierwsza koryguje działania i zachowania, natomiast druga uderza w człowieka, a nie w problem. Sprawdzoną i skuteczną metodą udzielenia informacji zwrotnej jest metoda kanapki. Przekazanie na początku pozytywnej informacji służy budowaniu dobrych relacji, aby przesłana w krótkim czasie konstruktywna krytyka łatwiej została przyjęta. Kontakt interpersonalny kończy dobra informacja pozostawiająca pozytywne wrażenie z całego przebiegu spotkania. 47 Pożądany efekt w komunikowaniu się przynosi wspieranie tej metody następującymi narzędziami: 48 - aktywnym słuchaniem; - zadawaniem pytań otwartych; - rozpoznawaniem potrzeb; - zachowaniem asertywnym. 49 Przekazanie i przyjmowanie informacji zwrotnej determinują indywidualne predyspozycje. Osoby, które potrafią zaakceptować tylko jedną informację negatywną wprowadzają bariery w komunikacji. Ci, którzy są gotowi na przyjęcie kilku takich informacji wykorzystają je konstruktywnie. Największy problem stanowią osoby zdolne do przyjęcia wszystkich krytycznych opinii, na których nie robią dużego wrażenia, żeby dostrzegli potrzebę wykorzystania ich we własnym doskonaleniu. 50 W przygotowaniach do udzielenia informacji zwrotnej należy uwzględnić następujące wskazówki: - pożądane rezultaty w budowaniu relacji menedżer osiągnie wtedy, gdy uwrażliwi się na sytuację drugiego człowieka; - postawi siebie na miejscu rozmówcy, aby zrozumieć jego odczucia; - przekaże opinie w sposób sprawiedliwy i uczciwy; - zadba o zachowanie równowagi w przekazywaniu komunikatów negatywnych i pozytywnych; - podkreśli mocne strony partnera interakcji oraz uwzględni jego słabości; - zwróci uwagę na odpowiedni czas i miejsce przekazywania komunikatu oraz ton i język przekazu; - skupi się na zachowaniach a nie na postawach i przekonaniach; - w sposób zorganizowany regularnie oceni postępy; - jako wzór godny do naśladowania postąpi zgodnie z głoszonymi opiniami. 51 W myśl zasady wzajemnej podmiotowości, umiejętność przyjmowania informacji zwrotnej służy rozwojowi uczestników biorących udział w procesie komunikacji. Zarówno przekazywanie jak i przyjmowanie informacji zwrotnej zalicza się do skomplikowanych umiejętności. 46 W. Turewicz, Budowanie relacji w przywództwie, (w:) Dyrektor Szkoły 1/2011, s Ibidem 48 Ibidem 49 Ibidem 50 Ibidem 51 Ibidem

108 108 Skuteczność przyjmowania informacji zwrotnej zależy od podstawowych czynników, do których W. Turewicz zalicza: - wyrażenie zgody na przekazanie informacji zwrotnej; - wiara, że konstruktywna krytyka przyczyni się do doskonalenia drugiej osoby oraz pomoże w tworzeniu nowej jakości w relacjach z innymi. 52 W realizacji zadań i celów wynikających z misji szkoły, pracownicy niekiedy zasługują na krytykę. 53 Dyrektor uznany za autorytet, przekazując konstruktywną krytykę, może spotkać się z jej życzliwym przyjęciem i zapewnieniem, że zostanie wykorzystana do własnego doskonalenia. Przekazanie informacji krytycznych we właściwy sposób prowadzi do takiego poziomu pozytywnych relacji, na którym kierowanie szkołą będzie dotyczyło towarzyszeniu pracownikom w ich działaniu, kreatywności i budowaniu środowiska przyjaznego całej społeczności. 54 H. Hamer podaje następujące zasady wyrażania uwag krytycznych: 1. Wypowiadać zarzuty bezpośrednio do osoby zainteresowanej i tylko w cztery oczy; 2. Nie porównywać krytykowanego zachowania z innymi, to poniża; 3. Wypowiadać zarzut jak najszybciej po fakcie; 4. Gdy rozmówca przyjął zarzut do wiadomości, nie należy powtarzać go, to upokarza; 5. Należy krytykować zachowanie, które da się zmienić; 6. Nie należy podkreślać dodatkowo niezadowolenia grymasem twarzy; 7. Naraz można wypowiedzieć tylko jeden zarzut kumulowanie zarzutów sprawia, że przestaje się słuchać w ogóle; 8. Należy unikać złośliwości; 9. Nie należy pytać o motywy krytykowanego zachowania i próbować je odgadywać; 10. Należy unikać słów nigdy, zawsze nie sprzyjają wiarygodności. 55 Efektywne postępowanie ze współpracownikami wymaga zrozumienia ich położenia i korelacji argumentów z własnymi oczekiwaniami oraz z istniejącymi warunkami. 56 Do najważniejszych umiejętności sprawnego porozumiewania się z podwładnymi, E. Korulska zalicza: - trafną analizę sytuacji; - wybór celu możliwego do osiągnięcia w określonych okolicznościach; - wybór akceptowalnych przez partnerów interakcji zachowań; - panowanie nad własnym zachowaniem; - świadome kształtowanie zachowań podwładnych; - obserwowanie i modyfikowanie na bieżąco zachowań własnych oraz cudzych W. Turewicz, op. cit., E. Kosińska, Dyrektor w szkole. Rubikon 1999, s Ibidem, s Ibidem, s E. Korulska, op. cit, s. V 57 Ibidem, s. VI

109 109 Nowoczesny model efektywnej komunikacji wywodzi się z filozofii góra dół, dół góra i koncentruje na negocjowaniu potrzeb. Potrzeba interpretowana jest jako motyw działania kryjący się za stanowiskiem. Chcę mieć dużo pieniędzy, bo chcę wyjechać na wycieczkę za granicę, bo chcę kupić większe mieszkanie. Stanowisko ujmowane jest jako jeden ze sposobów zaspokajania własnych potrzeb. Za jednym stanowiskiem kryje się wiele potrzeb. Umiejętność ich zauważania oraz zaspokajania stanowi skuteczny model rozwiązywania konfliktów. Koncentrowanie się na potrzebach stwarza nowe perspektywy sprawnego poszukiwania rozwiązań. W negocjacjach na poziomie wygrany wygrany rezygnuje się z mówienia i argumentowania na rzecz słuchania i odkrywania potrzeb. 58 Oto przykład stanowiska i wynikających z niego potrzeb: Wpisuję panu naganę za spóźnianie się na lekcje. Stawiam Jankowi negatywną ocenę na koniec roku. Kryjące się za tym stanowiskiem potrzeby to: - chcę być sprawiedliwy w oczach uczniów; - chcę, aby koledzy i nauczyciele uważali mnie za wymagającego; - chcę, aby dyrektor liczył się z moim zdaniem; - chcę, aby Jaś wiedział, że jestem konsekwentny i wymagający. Odkrycie potrzeb niekoniecznie realnych i ustalenie ich hierarchii wymaga znalezienia rozwiązań zaspokajających najważniejsze potrzeby. Odkrywaniu potrzeb służą pytania otwarte ujawniające meritum problemu, jako podstawy do poszukiwania rozwiązań sprzyjających zaspokajaniu potrzeb. Błędnej interpretacji potrzeb zapobiega parafraza. Dokładne sprawdzenie, czy dobrze zostały zrozumiane, umożliwia poszukiwanie rozwiązań. Parafraza to powtórzenie swoimi słowami odkrytych potrzeb Czy dobrze Cię zrozumiałem? Aby nie zaburzyć komunikacji między ludźmi należy unikać interpretacji, czyli wyobrażeń o potrzebach naszych rozmówców. 59 T. Wróbel wypracowała szereg reguł negocjacji nastawionych na współpracę. Zalicza do nich: - oddzielenie ludzi od problemów; - koncentrowanie się na interesach, a nie na stanowiskach; - poszukiwanie rozwiązań dających korzyści obu partnerom interakcji; - odnotowywanie, nazywanie osiągnięć negocjacyjnych. 60 W miejscu pracy nietrudno o wywołanie konfliktu w przestrzeni psychologiczno-etycznej. 61 Z tradycyjnego ujęcia konfliktu wynika, że związany on jest z licznymi błędami kierownika i utrudnia osiąganie optymalnej efektywności. Autorzy współczesnych opracowań teoretycznych niewątpliwie zgadzają się co do 58 W. Turewicz, op. cit., Ibidem, s T. Wróbel. Relacja między przełożonym a podwładnym, (w:) Wszystko dla Szkoły nr 6 /97, s S. Gruszewska, Wybrane zagadnienia psychologicznych i prakseologicznych podstaw kierowania i zarządzania szkołą i placówką oświatową, (w:) C. Plewka, H. Bednarczyk (red.), Vademecum menedżera oświaty. Radom 2000, s. 108

110 110 tego, że konflikt jest zjawiskiem nieuniknionym o zróżnicowanych następstwach negatywnych (dysfunkcjonalnych) i pozytywnych (funkcjonalnych). 62 Według E. Kosińskiej, powstawaniu konfliktów sprzyja ścieranie się sprzecznych oczekiwań, uczuć, postaw i zachowań członków grupy. 63 A. Pruszyńska i K. Roszko tworzą szeroki katalog przyczyn powstawania konfliktów. Zaliczają do nich: - brak odpowiedniego przepływu informacji; - słabe powiązania służbowe; - sprzeciw przeciwko odgórnym decyzjom; - niechęć do przejmowania odpowiedzialności; - hamowanie inicjatywy podwładnych; - niestabilność i dezorganizacja w funkcjonowaniu instytucji; - lokowanie zainteresowań poza miejscem pracy; - naruszanie przepisów prawa przez pracodawcę lub pracownika; - brak aprobaty dla działań pracownika; - lekceważąca postawa wobec podwładnych; - bezpodstawne awanse pracowników; - brak perspektyw dla osobistego rozwoju; - brak możliwości wypowiadania własnego zdania przez pracownika; - niedopasowanie obowiązków do możliwości pracownika. 64 A. Pruszyńska i K. Roszko, dostrzegając szereg zalet płynących ze sporów w organizacji, wymieniają następujące: - motywacja do zmiany niekorzystnej sytuacji w organizacji; - angażowanie się pracowników w działalność instytucji; - innowacyjność w poszukiwaniu nowych rozwiązań; - obrona interesów swojej organizacji. 65 Menedżer, który kontroluje konflikt, pozytywnie wpływa na swoją organizację. 66 Jego rola sprowadza się do takiego ukierunkowania konfliktu, aby ograniczyć jego destrukcyjny wpływ, a wykorzystać pozytywne skutki. 67 Umiejętne wykorzystanie sytuacji konfliktowej dla rozwoju grupy, poprawy komunikacji wśród nauczycieli wzmocni autorytet dyrektora i sprawi, że pozyska poparcie większości pracowników. 68 Zdolność szybkiego zdiagnozowania konfliktu stwarza szansę na podjęcie działań strategicznych zakładających porozumienie między stronami. Ich skuteczność warunkuje zidentyfikowanie fazy wystąpienia konfliktu. 69 Skuteczne rozwiązanie konfliktu może zakłócić pojawienie się różnego rodzaju pułapek dezorganizujących diagnozowanie i podejmowanie decyzji. M. Holstein-Beck wymienia następujące przykłady: 62 A. Pruszyńska, K. Roszko, Konflikty. Zysk czy strata dla firmy? (w:) M. Kruk (red.), Komunikacja marketingowa. Białystok 2008, s E. Kosińska, op. cit., s A. Pruszyńska, K. Roszko, op. cit., s A. Pruszyńska, K. Roszko, op. cit., s Ibidem 67 O. Gabiec, M. Haniewska, Rola menedżera w procesie zarządzania konfliktem, (w:) M. Kruk (red.), Komunikacja marketingowa..., op. cit., s E. Kosińska, op. cit., s S. Gruszewska, op. cit., 108

111 111 - samospełniające się proroctwo występuje, gdy dyrektor stawia tylko wybranym pracownikom większe wymagania, oczekując od nich lepszych rezultatów, a pozostałym tłumaczy, że skoro są niezdolni i leniwi, niewiele osiągną. Taki stosunek do drugiego człowieka wywołuje w nim niechęć do swoich obowiązków i utwierdza w przekonaniu, że nie osiągnie zadowalających wyników; - harmonia w miejscu chaosu wprowadzana jest przez system poznawczy człowieka wtedy, gdy otrzymuje on niepewne informacje lub obrazy, a tym bardziej wtedy, gdy informacja jest wewnętrznie sprzeczna lub niezgodna ze zdrowym rozsądkiem. Przykładem jest informacja o ludziach powołanych do czuwania nad bezpieczeństwem publicznym, którzy sami są bandytami ; - stereotypy myślowe pozwalają na zdefiniowanie sytuacji i osób w nich występujących. Oto przykład takiego przekonania: rudy fałszywy, cygan złodziej. Pomimo, iż nie są one zgodne z prawdą, nastawiają wrogo do innych osób. Podobne znaczenie przypisuje się w procesie socjalizacji, tzw. konstruktom osobistym używanym w porządkowaniu świata wokół siebie. Przykłady: mądry głupi, nerwowy spokojny. Udział w konflikcie osób odpowiadających naszym stereotypom myślowym czy konstruktor osobistym prowadzi do awansowania mądrego, a zwolnienia głupiego. Takie postępowanie może się okazać, że wymagało odwrotnych rozstrzygnięć; - spostrzeganie selektywne sprowadza się do wyolbrzymiania, upraszczania, ograniczania poznania; - wyolbrzymianie to przysłowiowe robienie z igły wideł. 70 W celu odzyskania właściwych proporcji, należy udzielić odpowiedzi na szereg pytań: 1. Czy konflikt w organizacji istnieje? 2. Na ile jest poważny? 3. Czy istnieje możliwość samoistnego rozwiązania? - upraszczanie polega na ciągłym koncentrowaniu się na mniej istotnych szczegółach. Wymaga odpowiedzi na pytania typu: a) Kogo albo czego konflikt dotyka? b) Jakie wystąpiły w nim zdarzenia? c) Czy wywarło na kogoś presję? d) Kto poniósł straty? - ograniczanie poznania objawia się nadmiernym fantazjowaniem, lekceważeniem konsekwencji, kwestionowaniem faktów, prowadząc do fałszowania zaistniałej sytuacji konfliktowej; - widzenie czarno-białe polega na skrajnym ocenianiu sytuacji i podejmowaniu decyzji co do wyboru rozwiązania konfliktu chcę wszystko albo nic ; - natręctwo myśli to natrętne powracanie do tych samych kwestii, wewnętrzna rozmowa z samym sobą, wsłuchiwanie się we własne wersje wydarzeń. Tego typu skłonności utrudniają diagnozowanie i rozstrzyganie konfliktu. 70 M. Holstein-Beck, Menedżer poszukiwany, CIM. Warszawa 2001, s

112 112 Istotny element zarządzania konfliktem stanowią negocjacje przynoszące rozwiązanie typu wygrany wygrany. 71 Wymagają one podejmowania działań integrujących, które doprowadzą do kompromisu ludzi o odmiennych poglądach, a więc do porozumienia i do zgodności ich różnych interesów. 72 Menedżer oświaty, pełniąc rolę mediatora, moderatora i mentora, uczestniczy w rozwiązywaniu ważnych, a jednocześnie trudnych spraw szkolnych. 73 Rola mediatora sprowadza się do pośredniczenia w dialogu skłóconych ze sobą stron, umożliwiając im rozpatrzenie sprawy z wielu punktów widzenia. Jego praca powinna opierać się na zasadach dobrze prowadzonych mediacji, do których J. Kordziński zalicza: - utrzymanie partnerskich stosunków między uczestnikami tego procesu. Możliwość korzystania z własnych uprawnień dotyczy: odnoszenia się do innych z szacunkiem, uważnego słuchania innych, wypowiadania się we własnych sprawach); - mediator zajmuje neutralne stanowisko, nie reprezentuje żadnej ze stron, nie ujawnia informacji o uczestnikach mediacji i nie robi z nich użytku. 74 Dyrektor, jako lider, zarządza procesami grupowymi, pełniąc rolę moderatora. Znajomość mechanizmów i dynamiki pracy grupowej, różnorodnych technik pracy grupowej wykorzystuje w osiąganiu i realizacji różnorodnych priorytetów. Praca z grupą obejmuje realizację zadań w zakresie: - rozpoznawania oczekiwań i możliwości poszczególnych osób i całej grupy; - przekształcenia grupy w zespół. 75 Istotne wyzwanie dla moderatora stanowi organizowanie pracy zespołowej. Dotyczy ono wywierania wpływu na innych w taki sposób, aby: - chcieli pracować w aktywny sposób; - umieli pracować w sposób zapewniający osiąganie ustalonych celów; - podjęte działania wynikały z chęci zaspokajania własnych potrzeb oraz oczekiwań. Czynniki utrudniające wymianę informacji między partnerami interakcji są barierami w komunikowaniu się. Do podstawowych przeszkód A. Borowska zalicza: różnice w postrzeganiu i różnice językowe, szumy, emocje, niezgodność komunikatów werbalnych i niewerbalnych, nieufność, nieumiejętność słuchania, brak empatii i asertywności, wartościowanie, kontrola, wywyższanie się. Stosowanie manipulacji, brak właściwego sprzężenia zwrotnego, osądzanie, moralizowanie, dawanie rozwiązań, brak pełnego zrozumienia i niedążenie do niego oraz gry psychologiczne J. Augustynowicz, E. Piotrowska, Jak zmienić konflikt we współpracę? (w:) M. Kruk (red.), Komunikacja marketingowa.., op. cit., s S. Robbins, Zachowania w organizacji, PWE, s J. Kordziński, Trzy razy M, (w:) Dyrektor Szkoły 12/2008, s Ibidem, s Ibidem, s A. Borowska, op. cit., s. 125

113 113 E. Mc Kenna i N. Beech dostrzegają możliwość wystąpienia przeszkód w skutecznym komunikowaniu się wywołanych następującymi czynnikami: - posługiwanie się nieodpowiednim językiem; - wyczuwanie stronniczości i przesądów w przekazie; - interpretowanie przez odbiorcę przekazu w sposób selektywny osoba słyszy to, co chce usłyszeć, a nie to, co zostało przekazane; - przedwczesne wyciąganie wniosków przez odbiorcę; - defensywne zachowania odbiorcy na skutek wypowiedzianych przez nadawcę obraźliwych słów pod jego adresem; - przeładowanie informacji w przekazie; - nieprawidłowe interpretowanie informacji zwrotnej. 77 Powstające bariery wewnątrz grupy wynikają z trudnych do rozwiązania problemów. Jednym z nich jest syndrom inercji wywołany nadmiarem osób wykonujących tę samą pracę. Gorsze wyniki uzyskują oni w porównaniu z indywidualnymi rezultatami pracy. 78 Rozwiązanie tego problemu powinno dotyczyć: - szczegółowego opisania zadania do wykonania; - określenia efektów wykonanej pracy; - ustalenia kompetencji osoby wykonującej zadanie. Tzw. hamowanie społeczne, czyli obecność innych wywołuje negatywny wpływ na sprawność działań. Są tacy, którzy preferują wykonywanie pracy w pojedynkę lub w niewielkiej grupie, więc zmuszanie ich do pracy w większym zespole mija się z celem. Poważnym problemem dezorganizującym pracę w zespole jest syndrom grupowego ogłupienia przejawiający się podejmowaniem błędnych decyzji za sprawą członków grupy przedkładających spójność i jednomyślność w zespole nad podejmowaniem właściwych decyzji. W sytuacji różnorodnych problemów grupowych zagrażających jej funkcjonowaniu, moderator koncentruje się na wypracowaniu zadań i treści pracy grupy. Zarządzanie procesem pracy grupowej wymaga od moderatora biegłości w porozumiewaniu się na dwóch obszarach: eksperta, który proponuje rozwiązanie oraz doradcy facylitatora, który dostrzega potrzeby zespołu i jego poszczególnych członków jak i skutecznie przekonuje do podejmowania najkorzystniejszych działań. 79 Menedżer, w roli mentora, wspiera innych uwzględniając zaplanowane cele i drogę ich realizacji. Tylko osoba godna zaufania potrafi nawiązać kontakt z członkami społeczności szkolnej i wykreować właściwe relacje z nimi. W indywidualnej pracy z innymi istnieje ryzyko wystąpienia toksycznych sytuacji, których należy się wystrzegać. J. Kordziński zalicza do nich: - dostrzeganie w drugim człowieku osoby, którą identyfikujemy z kimś o ciemnych stronach charakteru; - zauważać w partnerze interakcji kogoś, kim chcielibyśmy być; 77 E. Mc Kenna, N. Beech, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Warszawa 1999, s J. Kordziński, Trzy razy M, op. cit., s Ibidem, s. 29

114 114 - fałszywe odbieranie efektów pracy drugiego człowieka, słów i gestów; - dopisywanie człowiekowi cech charakteru, których nie posiada. 80 Poprawne relacje warunkują następujące czynniki: - jasne określenie przez dwie strony własnych oczekiwań; - umiejętność dyskutowania nawet o trudnych i niepokojących sprawach; - chęć wspólnego podejmowania przedsięwzięć; - skuteczne określenie zadań do zrealizowania; - postrzeganie znaczenia innych osób przez pryzmat kształtowanych i docelowo osiąganych umiejętności. 81 Komunikacja dokonuje się nie tylko werbalnie, ale również poprzez uzewnętrznianie energii i informacji za pośrednictwem: gestów, mimiki, postawy ciała, ruchów, kontaktu dotykowego, zachowań przestrzennych oraz niewerbalnych aspektów mowy tonu, rytmu, tempa głosu. 82 W wywieraniu pozytywnego wrażenia zaleca się uwzględniać następujące elementy mowy ciała: - układ ramion powinien być otwarty, swobodnie układający się po obu stronach ciała, gdy osoba stoi; unikać zaplatania ramion pod biurkiem; krzyżowania przedramion z przyciskaniem dłoni do piersi lub do ramion; pocierania prawą dłonią lewego ramienia lub lewą dłonią prawego ramienia; - dłonie otwarte nie należy ściskać pięści, załamywać rąk, splatać palców; uderzać palcami w blat stołu, trzymać dłoni w kieszeniach albo pod własnym siedzeniem; zaciskać ich kurczowo na poręczach czy oparciach krzesła; bawić się długopisami, kluczykami; - ciało lekko nachylone w stronę partnera zastosowanie takiego gestu powoduje u rozmówcy odczucie zainteresowania, przez co czuje się ważny; - wzrok powinien być skierowany na twarz rozmówcy. Uciekanie od niego wzrokiem może oznaczać, że nie mówimy szczerze. 83 Dobre opanowanie sztuki komunikacji niewerbalnej należy uzupełnić właściwie dobranymi słowami, aby przekonać współpracowników do wypowiadanych przez siebie poglądów. 84 Streszczenie Skuteczne komunikowanie się należy do podstawowych umiejętności dyrektora menedżera oświaty odpowiedzialnego za kształt relacji w środowisku szkolnym. W niniejszym artykule opisano zjawiska występujące w toku bezpośredniego porozumiewania się nadawcy i odbiorcy. Zaprezentowano metody i techniki efektywnego postępowania ze społecznością szkolną determinujące wzrost sprawności w kierowaniu szkołą. 80 Ibidem 81 Ibidem, s A. Borowska, op. cit., s M. Kazimierowicz, Kreowanie wizerunku szkoły, (w:) Nowa Szkoła 4/2006, s Ibidem

115 115 Summary Effective communication is one of the basic skills of an educational manager (an educator) who is responsible for interpersonal relations in a school environment. In the current article the author has described phenomena that take place during the process of communication between a conversation initiator and receiver. Methods and techniques of an effective behavior within a school community, which determine the increase in school managing efficiency, have been presented.

116 116

117 117 Joanna GAJDA Politechnika Częstochowska ZARZĄDZANIE DZIAŁANIAMI W ASPEKCIE PODNOSZENIA JAKOŚCI PRACY SZKOŁY Dokonujące się w edukacji przemiany mają sens tylko wtedy, gdy służą lepszemu i skuteczniejszemu kształceniu sprzyjającemu podnoszeniu jakości szkoły. Szybkie tempo zmian wymusza ukierunkowanie nauczania i uczenia się na określone cele i osiągnięcia. Rosnące oczekiwanie poprawy jakości kształcenia wśród społeczności szkolnej i lokalnej wskazuje na konieczność zwiększenia adekwatności wyników pracy placówek oświatowych do potrzeb gospodarki rynkowej i oczekiwań różnych klientów systemu edukacji. 1 Nawet słaba kondycja finansowa szkół nie musi oznaczać obniżenia jakości jej pracy. Może ulec polepszeniu przez podwyższenie skuteczności pracy dydaktyczno-wychowawczej i właściwe gospodarowanie posiadanymi zasobami. Odpowiednie przygotowanie kadry kierowniczej zwiększa szansę na dokonanie zmian w różnych obszarach pracy szkoły. 2 Szansą na zaistnienie szkoły w skali makro, zapewnienie jej bardzo wysokiej jakości kształcenia jest akceptacja koncepcji technologicznej. Technologizacja edukacji warunkuje wyrównanie poziomu wykształcenia polskiego społeczeństwa, poprawę i podniesienie jakości tego wykształcenia. 3 Zatem kształcenie staje się usługą edukacyjną i należy ją rozpatrywać w kategoriach gospodarki rynkowej, co oznacza, że podlega takim samym prawom, co produkcja innych towarów i usług. 4 Szkoła funkcjonuje na podstawie międzynarodowej normy ISO 9000, poddanej w 2000 roku do nowelizacji, koncentrującej się na rozwoju w sferze jakości i zmieniających się potrzebach klientów. Aktualna wersja normy ISO opiera się na kilku zasadach zarządzania jakością, do których M. Koszmider zalicza: 5 - zasadę podejścia procesowego; Kształcenie to główny proces w działalności szkoły sprowadzający się do przetwarzania przyjętych celów edukacyjnych w osiągnięcia uczniów. Proces kształcenia wzbogacają i doskonalą inne procesy, które wywierają wpływ na działalność szkoły. Zarządzanie procesowe polega na identyfikowaniu przez dyrektora szkoły głównych procesów działalności szkolnej, określenia wejścia i wyjścia dla każdego z nich, uświadomienia sobie tego, co może wspomóc i doskonalić każdy z tych procesów, a także ustalenia, mówiąc językiem normy właściciela procesu, czyli osoby odpowiedzialnej za jego przebieg. Za właściciela w procesie kształcenia uznaje się nauczyciela. - zasadę podejścia systemowego do zarządzania; 1 W. Kruszwicki, K. Symela, Poprawa jakości pracy szkoły. Warszawa 1999, s K. Stróżyński, Jakość pracy szkoły w praktyce. Warszawa-Łódź 2003, s Ibidem, s K. Stróżyński, op. cit., s M. Koszmider, Zasady zarządzania jakością w pracy dyrektora szkoły, (w:) Dyrektor Szkoły nr 1/2003, s. 9

118 118 Skoro każdy proces jest elementem szkolnego systemu dydaktycznowychowawczo-opiekuńczego, zarządzanie nimi powinno przebiegać w warunkach powiązań między tymi procesami. - zasadę tworzenia korzystnych powiązań z partnerami; Są to powiązania z dostawcami programów kształcenia, podręczników, środków dydaktycznych, informacji oraz z tymi, którzy wspierają szkołę i wpływają na jej rozwój. Współpraca z organami, stowarzyszeniami i szeroko pojętym środowiskiem skutkuje korzystnymi powiązaniami dla każdego z partnerów. - zasadę przewodzenia; Od dyrektora wymaga się tworzenia wizji przyszłości uwzględniając jej główne kierunki i strategie działania. - zasadę angażowania ludzi; Dyrektor menedżer szkoły wyzwala możliwości pracowników i tworzy warunki dla ich rozwoju wykorzystując przekazywanie uprawnień na czas wykonywania zadania. - zasadę ciągłego doskonalenia; Działania szkoły służą nieustannemu podnoszeniu poziomu jakości pracy szkoły i postępom w rozwoju uczniów. - zasadę orientacji na klienta; Należy dostrzegać potrzeby i wymagania klienta oraz spełniać je. - zasadę podejmowania decyzji na podstawie faktów; Wszelkie decyzje należy uzasadniać informacjami uzyskanymi na podstawie mierzenia jakości pracy szkoły i pomiaru osiągnięć szkolnych uczniów. W usługowej działalności szkoły, której produktem jest edukacja uznaje się za szczególnie istotne: 6 - wizerunek i reputację szkoły; - pielęgnowanie i rozwijanie sieci relacji w których funkcjonuje szkoła; - długofalowe efekty, budowanie relacji typu win win (wygrany wygrany); - budowanie zaufania i wielopokoleniowych relacji. Szkołę zalicza się do organizacji zarządzanych jakością, co oznacza, że kierowane są tak, aby osiągnąć wysoką jakość pracy i efektów. 7 K. Strużyński interpretuje wysoką jakość pracy szkoły jako wysoki stopień wykorzystania w działaniach organizacyjnych, dydaktycznych i wychowawczych możliwości uczniów, nauczycieli oraz warunków materialnych, społecznych i organizacyjnych dla wspierania wszechstronnego rozwoju ucznia. 8 M. Kalinowska proponuje ujmowanie jakości jako wartości wynikającej z umowy społecznej będącej efektem prowadzonego dialogu. W obszarze edukacji dialog toczy się pomiędzy następującymi podmiotami: - pomiędzy społeczeństwem a państwem (na najwyższym poziomie) jego rezultatem są zapisy w ustawie zasadniczej, w ustawie o systemie oświaty, w ustawach samorządowych; 6 A. Fazlagić, Pomiar jakości szkoły w ujęciu marketingowym, (w:) Psychologia w Szkole nr 1/2009, s M. Koszmider, Zasady zarządzania jakością w pracy dyrektora szkoły, (w:) Dyrektor Szkoły nr /2003, s. 9 8 K. Stróżyński, J. Semrau, S. Wlazło, Mierzenie jakości inaczej, cz. 1, (w:) Dyrektor Szkoły nr 10/2006, s. 34

119 119 - pomiędzy państwem a grupą zawodową nauczycieli jego efektem jest Karta Nauczyciela; - pomiędzy szkołami jako organizacjami, placówkami oświatowymi, placówkami doskonalenia, dyrektorami szkół i placówek, samorządami lokalnymi, komisjami egzaminacyjnymi, nauczycielami, nadzorem pedagogicznym, uczniami, rodzicami, innymi podmiotami. Jego efektem są rozporządzenia regulujące funkcjonowanie wewnętrznego systemu zapewnienia jakości w edukacji. W prowadzonych rozmowach na różnych poziomach punkty odniesienia stanowią następujące wartości: - konstytucyjnie gwarantowane młodym ludziom prawo do bezpłatnej nauki; - ustawowa służebność szkoły w stosunku do ucznia; - w drodze rozporządzenia zdefiniowany cel organów sprawujących nadzór pedagogiczny jako doskonalenie systemu oświaty, którego realizacja dokonywana jest między innymi poprzez mierzenie jakości pracy szkół i placówek. 9 M. Sloman zakwalifikował jakość do niezwykle doniosłych idei współczesności spełniającej następujące kryteria: - powinna być zdatna do uniwersalnego stosowania we wszystkich sektorach oraz w każdego typu i rozmiaru organizacjach; - powinna mieć nazwę łatwą do zapamiętania; - powinna być obowiązująca w sposób oczywisty. 10 Osiąganiu wysokiej jakości świadczonych usług sprzyja budowanie środowiska uczącej się organizacji, w którym uczestniczą wszyscy członkowie społeczności szkolnej: dyrektorzy, nauczyciele, uczniowie oraz ich rodzice. 11 Na miano uczącej się organizacji zasługują te szkoły, które: - znają swoją społeczność lokalną; - mają jasno określone cele i plany rozwoju; - cenią wysoki poziom osiągnięć i zdobywania wiedzy przez uczniów; - stale monitorują i analizują pracę szkoły; - doskonalą proces nauczania uczenia się; - pozostawiają czas do zastanowienia się nad wartościami; - posiadają jasno ustalone demokratyczne wartości oraz cechuje je troska o wysokie poczucie własnej wartości u wszystkich. 12 Literatura przedmiotu uzasadnia, że doskonalenie jakości pracy szkoły jest to: - systematyczny, ciągły wysiłek w celu zmiany warunków uczenia się w jednej lub kilku szkołach po to, by osiągać założone cele edukacyjne bardziej efektywnie; - takie podejście do zmiany w edukacji, które zapewnia zarówno osiąganie wyższych wyników przez uczniów, jak i podniesienie umiejętności kierowania zmianą przez szkołę M. Kalinowska, op. cit., s Za M. Kalinowska, Zapewnienie jakości w edukacji, (w:) Dyrektor Szkoły nr 7/8 2004, s W. Kruszwicki, K. Symela, op. cit., s K. Stróżyński, op. cit. s Ibidem, s. 24

120 120 Spełnienie następujących warunków sprzyja poprawie jakości szkoły: - zmiana wymaga czasu, nie można jej wprowadzić z dnia na dzień; - szkoły różnią się między sobą ze względu na otwartość na zmianę; - zmiana powinna być dobrze przygotowana i kierowana; - osobami odpowiedzialnymi za wprowadzenie zmiany w szkole powinni być przede wszystkim nauczyciele; - korzyści z wprowadzonej zmiany powinni odnieść uczniowie. 14 Pozytywnym skutkiem postrzegania edukacji jako specyficznej usługi państwa jest dowartościowanie klientów. To oni weryfikują jakość otrzymanych dóbr, a na tej podstawie budują wizerunek usługodawcy. 15 Podnoszenie jakości szkoły w myśl koncepcji TQM jest działaniem zwiększającym zadowolenie klienta, 16 czyli spełnienie oczekiwań i potrzeb klientów. 17 Podstawowe znaczenie dla obowiązującej koncepcji szkoły ma kwestia świadomości i oczekiwań klienta. Świadomość celu kształcenia uczniów różni się zależnie od wieku, a oczekiwania determinują ich aspiracje i plany życiowe, środowisko społeczne i ekonomiczne. 18 Według K. Stróżyńskiego koncepcja budowania jakości pracy szkoły na wszystkich jej obszarach działania powinna zakładać próbę konstruowania systemu w oparciu o następujące elementy edukacji: - uwzględnienie kontekstu szkoły wraz z jej potrzebami oraz czynników rzutujących na ocenę efektywności, skuteczności kształcenia i wychowania. K. Stróżyński wymienia wśród tych czynników następujące: środowisko z jakiego wywodzą się uczniowie, ale także środowisko w jakim funkcjonuje szkoła, tradycje, różnorodność instytucji wspomagających szkołę w procesie kształcenia i wychowania, zamożność, przyjęte przez daną szkołę koncepcje pedagogiczne i organizacyjne; 19 - przestrzeganie zasady demokratyczności charakteryzującej się następującymi cechami: respektowanie potrzeb beneficjentów oraz ich punktu widzenia, staranne selekcjonowanie technik jakościowych służących zbieraniu i wykorzystywaniu danych (uwzględnianie różnorodnych stanowisk, weryfikowanie zebranych danych, branie pod uwagę komentarzy wśród badanych osób pozwalających na zachowanie obiektywizmu, oddziaływanie na rzetelność badań i jawność ustaleń w celu nakłonienia społeczność szkolną do autorefleksji wywołując proces zmian w instytucji oświatowej); - ujawnienie dynamicznie dokonujących się zmian w obszarze wychowania. W tym względzie szkoła musi wykazać się dobrym przygotowaniem, umiejętnością diagnozowania, badania i reagowania na dynamikę działań oraz ich ocenę; - wykorzystanie metod badawczych ukazujących różne punkty widzenia, uzupełniających zebrane dane, umożliwiające ich weryfikowanie. 14 Ibidem, s W. Kruszwicki, op. cit., s K. Stróżyński, op. cit., s M. Solarz, Mierzenie jakości pracy szkoły, (w:) Wszystko dla Szkoły nr 9/2005, s K. Stróżyński, op. cit., s W. Kozak, Jak budować wewnętrzny system zapewniania jakości w szkole?, (w:) Dyrektor Szkoły nr 7/ s. 40

121 121 Realizacja koncepcji budowania jakości w szkole dokonuje się w obrębie pięciu modułów: kształcenia, wychowania, postaw, jakości działań wewnętrznych (organizacja i zarządzanie w instytucji oświatowej), doskonalenia zawodowego nauczycieli. 20 Chęć osiągania przez szkołę wysokiej jakości wiąże się z koniecznością konstruowania mechanizmu wewnętrznego badania umożliwiającego stałe sprawdzanie realizacji własnych celów, sposobu funkcjonowania i osiąganych wyników. 21 L. Lorens definiuje wewnątrzszkolny system zapewniania jakości jako «zespół zorganizowanych, powiązanych ze sobą i spójnych działań podejmowanych przez dyrektora szkoły lub placówki, inne organy szkoły lub placówki oraz nauczycieli, niezbędnych do zapewnienia wysokiej jakości pracy szkoły lub placówki, w szczególności działań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych. 22 Mierzenie jakości pracy szkoły jest niezbędne i wynika z aktualnego Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego. 23 Z uwagi na brak obiektywnych kryteriów dobrej jakości mierzenie jakości usług stanowi poważne wyzwanie. 24 Dotyczy pozyskiwania i analizowania informacji o efektach działalności szkoły na różnych obszarach: dydaktycznym, wychowawczym i opiekuńczym. 25 Skuteczność badań efektów pracy szkoły warunkuje zaangażowanie wszystkich podmiotów szkoły, co sprzyja nie tylko lepszej diagnozie oczekiwań poszczególnych podmiotów i nawiązaniu lepszej współpracy, ale przede wszystkim ocenie na jakim poziomie w danym momencie znajduje się szkoła. 26 Idea wewnątrzszkolnego mierzenia jakości sprzyja stałemu sprawdzaniu realizacji wypracowanych celów. Podstawę realizacji głównych zadań stanowi określenie wizji i misji szkoły. Z pozyskiwanymi wynikami badań należy zaznajomić członków społeczności szkolnej: nauczycieli, rodziców i uczniów. Najlepszym potwierdzeniem wysokiej jakości pracy szkoły są sukcesy uczniów osiągane na miarę ich możliwości. 27 Mierzenia jakości pracy szkoły nie należy ujmować jako celu samego w sobie. Jest to środek prowadzący do poprawy jakości pracy szkoły. 28 Mierzenia jakości pracy szkoły nie należy traktować jako jednorazowe działanie. Konieczność prowadzenia planowych i systematycznych działań prowadzi do jakościowego rozwoju szkoły. Wewnętrzne mierzenie jakości szkoły spoczywa na dyrektorze i obejmuje takie elementy jak: planowanie, organizowanie 20 W. Kozak, Jak budować wewnętrzny system zapewniania jakości w szkole?, (w:) Dyrektor Szkoły nr 7/8 2004, s M. Solarz, op. cit., s R. Lorens, Nadzór pedagogiczny, czyli jakość sterowana, (w:) Dyrektor Szkoły nr 12/2005, s M. Solarz, op. cit., s A. Fazlagić, Pomiar jakości szkoły w ujęciu marketingowym, (w:) Psychologia w Szkole nr 1/2009, s B. Trzcińska-Staszczyk, R. Lenart, System zarządzania jakością, a ewaluacja zewnętrzna i wewnętrzna,(w:) Dyrektor Szkoły nr 9/2010, s M. Jaśkiewicz, Z. Jędras, J. Wudarska, Mierzenie jakości wybranych obszarów pracy szkoły, Wydawnictwo BEA BLEJA. Toruń 2001, s E. Kłosin, op. cit., s M. Solarz, op. cit., s. 17

122 122 i realizowanie. Na etapie planowania dyrektor przyjmuje narzucone na mocy rozporządzenia zadania wskazane przez kuratora oświaty. 29 Do jego podstawowych obowiązków w zakresie wewnętrznego mierzenia jakości zalicza się: - opracowanie raz w roku raportu z przeprowadzonego wewnętrznego mierzenia jakości oraz zaprezentowanie go kuratorowi oświaty, radzie pedagogicznej, radzie rodziców i organowi prowadzącemu; - dwa razy w roku szkolnym dyrektor ma obowiązek przekazać ogólne wnioski wynikające ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego oraz informacje o działalności szkoły. 30 Kuratoria oświaty w ramach nadzoru pedagogicznego mają stymulować i inspirować szkoły. Zatem obowiązująca dotąd zasada instruowania kadry kierowniczej szkół została zastąpiona mechanizmami pośredniego oddziaływania. 31 Według R. Lorensa działania zarządzające kuratora oświaty w tej kwestii są uzasadnione z uwagi na to, że: - przyjęcie określonej formy i treści raportów umożliwia ich porównanie i skorelowanie w skali województwa; - wykorzystanie zawartych w nich informacji jest możliwe w wymiarze globalnym; - użyteczność diagnostyczna zawartych informacji jest duża z uwagi na potrzeby województwa, a wśród nich kreowanie regionalnej polityki oświatowej; - przesyłanie kuratorom raportów w wyznaczonych terminach pozwala na sporządzenie przez nich wniosków dla ministra ds. oświaty i wychowania. 32 Do najistotniejszych czynników decydujących o jakości pracy szkoły wymienia się: - program; - ocenianie; - ewaluację; - rolę nauczycieli; - organizację szkoły; - posiadanie zasobów. 33 Ustalenie obszarów podlegających wewnętrznemu mierzeniu jakości świadczy o uporządkowaniu tego procesu. Opracowanie standardów pracy szkoły oznacza określenie jakości do jakiej dąży szkoła. 34 Badanie standardów jakości dokonuje się w następujących obszarach: 1. koncepcja pracy; 2. zarządzanie i organizacja; 29 R. Lorens, op. cit., s R. Lorens, op. cit., s K. Stróżyński, J. Semrau, S. Wlazło, Mierzenie jakości inaczej, (w:) Dyrektor Szkoły nr 10/2006, s R. Lorens, op. cit., s M. Solarz, op. cit., s G. Durman, Jakościowy rozwój szkoły podstawowej w Miękini, (w:) Dyrektor Szkoły nr 9/2002, s. 33

123 wychowanie i opieka; 4. kształcenie; 35 G. Durman za priorytetowe standardy jakości uznaje: - promocję szkoły; - monitorowanie osiągnięć szkolnych uczniów. M. Solarz wskazuje na konieczność opracowania programu wewnętrznego mierzenia jakości według następującego harmonogramu: - zarządzenie dyrektora szkoły w sprawie mierzenia jakości pracy szkoły; - wybranie obszaru pracy szkoły podlegającego diagnozie i ocenie; - powołanie zespołu do opracowania celu głównego, celów pośrednich i zadań dla każdego z mierzonych obszarów pracy szkoły; - opracowanie szczegółowego planu mierzenia wybranego obszaru, zawierającego dziedziny, standardy, wskaźniki, narzędzia, terminy i odpowiedzialnych za realizację; - przeprowadzenie mierzenia jakości danego obszaru; - opracowanie wyników w formie sprawozdania, raportu i jego przedstawienie; - wykorzystanie wyników sporządzenia programu naprawczego. Podniesieniu użyteczności mierzenia jakości pracy szkół sprzyja nowa koncepcja autorstwa K. Stróżyńskiego, J. Semrau, S. Wlazło. 36 Jej twórcy kładą akcent na następujące elementy mierzenia jakości: - koncentrowanie się na informacyjnej funkcji oceny; - ocenianie osiągnięć i postępów uczniów, a nie samego ucznia; - ocenianie działań szkół, a nie szkół jako takich; - mierzenie postępu w działaniach projakościowych szkół, a rezygnowanie z ustalenia stanu rzeczy. Postrzeganie jakości kształcenia w wymiarze procesu, a nie rezultatu jest konsekwencją dynamicznego i wieloczynnikowego rozumienia jej. Planowanie rezultatu (osiągnięć uczniów) wymaga uwzględnienia podstawowych elementów kontekstu kształcenia: - informacje o startowych osiągnięciach i możliwościach uczniów; - informacje o warunkach w jakich zachodzi proces kształcenia. Doskonalenie jakości ujęte w formie cyklu Deminga objaśnia K. Stróżyński następująco: W cyklu Deminga plan definiuje proces uczenia się, zapewnia dokumentację i zestaw mierzalnych celów. Wykonanie oznacza przeprowadzenie procesu oraz zgromadzenie wymaganych informacji i wiedzy. Sprawdzenie oznacza analizę informacji według stosownego schematu. Działanie jest akcją korygującą, posługującą się technikami uczenia się jakości, a także oszacowuje przyszłe plany. Na zakończenie każdego cyklu albo proces ulega standaryzacji, albo koryguje się cele uczenia i cykl trwa nadal. Przeprowadzenie wewnętrznego mierzenia jakości pracy szkoły umożliwia stopniowe zdobywanie wiedzy o szkole. Określenie mocnych stron stanowi fundament, na którym należy oprzeć działania prowadzące do poprawy kondycji szkoły. Sprecyzowanie słabych stron pracy szkoły skutkuje opracowaniem planu rozwoju szkoły, określenia koncepcji poprawy jakości pracy w obszarach uznanych 35 M. Solarz, op. cit., s K. Stróżyński, J. Semrau, S. Wlazło, op. cit., s. 34

124 124 za trudne do realizacji. 37 Ich zrozumienie jest trudne, gdyż wymaga dojścia do ich przyczyn, wystąpienia w określonym miejscu i czasie. Najlepszą drogę do ich zrozumienia stanowi zespołowa refleksja członków organizacji nazwana ukrytą siłą ewaluacji. 38 Jej upowszechnienie w praktyce staje się możliwe jeśli przezwycięży się następujące bariery: - brak czasu; - brak pozytywnych doświadczeń; - brak otwartej komunikacji społecznej (głośne myślenie o pojawiających się trudnościach, porażkach i sukcesach, a zarazem zaufanie do członków społeczności szkolnej, że ich problemy posłużą doskonaleniu jakości pracy, a nie pozostaną przedmiotem plotek); - brak dialogu (mocną stroną szkoły jako uczącej się organizacji powinno być stworzenie warunków do wypowiadania się); - brak tolerancji dla odmiennych poglądów. Akceptacja oznacza uznanie wartości przyswojonych przez inne osoby, a nie zgadzanie się z nimi. Ewaluacja wewnętrzna zawiera informacje o planowanych zmianach. Tylko te, które są nośnikiem zmian wyższego rzędu sprzyjają rozwojowi całej społeczności szkolnej. Uczenie się zwłaszcza w wymiarze zespołowym wymaga wspólnego poszukiwania argumentów dla dokonanych wyborów, wyprowadzonych z badań wniosków. 39 Zespołowe uczenie się należy wykorzystać w następujących działaniach ewaluacyjnych: przygotowaniach założeń projektu ewaluacyjnego, opracowaniach narzędzi badawczych, przeprowadzonych badań, gromadzenia i prezentowania wyników. Zespołowe uczenie się na poziomie całej organizacji uwidacznia się w prezentacji wyników społeczności szkolnej, w dyskusji poszczególnych grup nad wypracowaniem i wdrażaniem zaleceń. 40 Przed przystąpieniem do opracowania planu badań należy udzielić odpowiedzi na podstawowe pytania: - Co chcemy uczynić przedmiotem badań? - W jaki sposób przeprowadzimy badania? - Jakie narzędzia zastosujemy? - Kto odpowiada za wykonanie zadania? - Kiedy przystąpimy do badania? - Jak posłużymy się wynikami badań? 41 W działaniach szkoły nad dokonaniem wstępnej diagnozy procesu kształcenia i jego efektów, dyrektor szkoły powinien angażować całą radę pedagogiczną oraz sprawnie organizować i koordynować przebieg prac badawczych. Przeprowadzenie wstępnej diagnozy w danym obszarze sprzyja określeniu 37 R. Grünberg, Mierzenie jakości pracy przedszkola, (w:) Dyrektor Szkoły nr 2/2002, s D. Elsner, Ewaluacja wewnętrzna milowym krokiem ku uczącej się organizacji, (w:) Dyrektor Szkoły nr 10/2010, s D. Elsner, op. cit., s Ibidem, s M. Durda, J. Maciejewska, Jak badać i podnosić jakość pracy szkoły, wyd. empi². Poznań 2002, s. 7

125 125 standardów 42 rozumianych jako wzorce ustalające pracę szkoły na wysokim poziomie. 43 Opracowanie systemu jakości działania szkoły i standardów podlegających mierzeniu wymaga działań w następujących obszarach: - usprawniania komunikacji wewnętrznej; - określenia wizji i misji szkoły (systemu wartości); - zdefiniowania obszarów samooceny (co jest ważne); - określenie standardów jakościowych (co czyni szkołę dobrą); - zdefiniowanie wskaźników (w jaki sposób rozpoznaje się, że szkoła jest dobra); - diagnozy stanu obecnego (jaka jest szkoła); - tworzenia programu rozwoju (co należy poprawić); - okresową samoocenę w postaci raportu samooceny; - prezentację raportu podczas wizytacji przeprowadzonej przez nadzór pedagogiczny. 44 Dochodzenie do nowej jakości rozpoczynają badania diagnostyczne pozwalające rozpoznać dotychczasowy poziom jakości procesu nauczania uczenia się dotyczący umiejętności nauczycielskich i osiągnięć uczniów. 45 Do umiejętności nauczyciela warunkujących wysoką jakość procesu nauczania należy zaliczyć: - stwarzanie sytuacji dydaktycznych aktywizujących uczniów; - komunikowanie się z uczniami, rodzicami i innymi nauczycielami; - poznawanie i kształtowanie własnej osobowości; - monitorowanie i diagnozowanie poziomu osiągnięć uczniów; - wdrażanie ucznia do samokontroli; - właściwe planowanie własnej pracy; - umiejętność pracy z każdym uczniem podczas zajęć lekcyjnych oraz pracy z grupą; - stosowanie zróżnicowanych wymagań; - stosowanie oceniania wspierającego rozwój ucznia; - dostrzeganie indywidualnych różnic związanych ze strategiami i tempem uczenia się uczniów; - posługiwanie się technologią informacyjną w swojej pracy; - zaciekawienie uczniów; - pobudzanie i stymulowanie twórczego myślenia oraz różnorodnych rodzajów aktywności; - wzmacnianie poczucia bezpieczeństwa i pewności ucznia; - nauczanie interdyscyplinarne. 46 Badaniu osiągnięć uczniów sprzyjają następujące pytania: - Czy posiadają predyspozycje samodzielnego odkrywania? - Czy przejawiają zdolności w zakresie twórczego myślenia i działania? - Czy potrafią realizować własne projekty? 42 Ibidem, s R. Grünberg, op. cit., s B. Rzemieniuk, B. Skruszewicz, Tworzenie systemu zapewniania jakości pracy szkoły, (w:) Dyrektor Szkoły nr 9/2002, s M. Durda, J. Maciejewska, op. cit., s Ibidem, s. 5

126 126 - Czy potrafią posługiwać się informacjami? - Czy rozwijają swoje uzdolnienia i zainteresowania? - Czy współpracują w zespole podczas wykonywania zadań? - Czy potrafią planować i organizować własną pracę? - Czy dokonują trafnych wyborów? - Czy dokonują samooceny? - Czy potrafią zastosować zdobytą wiedzę i umiejętności? - Czy potrafią użytkować technologię informacyjną? - Czy osiągają satysfakcjonujące wyniki z egzaminu wewnętrznego? - Czy potrafią i lubią się uczyć? 47 Prowadzone przez szkoły prace planistyczne w zakresie mierzenia jakości powinny uwzględniać weryfikowanie realizowanych zadań i badanie ostatecznych efektów osiągnięć uczniów. Dostrzeganie potrzeby planowania i prowadzenia systematycznych prac badawczych w tym aspekcie wynika z troski o prawidłowy przebieg procesu dydaktyczno-wychowawczego, śledzenia przebiegu realizowanych działań, reagowania na niepokojące symptomy. 48 Uzasadnieniem tworzenia koncepcji i struktury dokumentowania działań w zakresie mierzenia jakości jest wdrażanie nowych i autonomicznych rozwiązań oświatowych. Opracowanie etapów budowania takiego dokumentu pozwoli usystematyzować przebieg prac w określonym obszarze, a jednocześnie wskazuje na zaangażowanie i współdziałanie rady pedagogicznej w pracach badawczych nad przebiegiem wprowadzanych zmian oraz ich efektów. 49 Mierzeniu nie podlega od razu cała działalność szkoły, lecz wybrane elementy. Przejście do kolejnego etapu mierzenia jakości wiąże się z doborem narzędzi badawczych, warunkujących ilość i jakość informacji niezbędnych do postawienia rzetelnej diagnozy jakości podjętych przez szkołę działań. Etap końcowy, a jednocześnie trudny stanowi przygotowanie i zaprezentowanie radzie pedagogicznej raportu z wewnętrznego mierzenia. 50 Streszczenie W czasach nieustannie dokonujących się przemian w sferze edukacji szczególnego znaczenia nabierają te, które podążają w kierunku poprawy jakości kształcenia. Zatem konieczne jest konstruowanie mechanizmu wewnętrznego badania umożliwiającego systematyczne i profesjonalne sprawdzanie sposobu funkcjonowania szkoły i osiąganych przez nią wyników. Eksperci zalecają prowadzenie oceny działań szkoły w oparciu o sprawdzone empirycznie kryteria jakości. W niniejszym artykule dokonano analizy koncepcji poprawy jakości pracy szkoły we wszystkich jej obszarach. 47 M. Durda, op. cit., s Ibidem, s Ibidem 50 R. Grünberg, op. cit., s. 31

127 127 Summary In the time of constant changes in the educational system one should pay a special attention to modifications which are aimed at the improvement of the quality of education. It is of utmost importance to structure an internal control mechanism which could enable a systematic and professional supervision of a school s functioning and achievements. According to experts advice, it is important to base an evaluation of school activities on well-known criteria whose quality has been confirmed by empirical research. In the current article the author has analyzed an idea of the improvement of school functioning in all relevant areas.

128 128

129 129 Joanna GAJDA Politechnika Częstochowska DELEGOWANIE UPRAWNIEŃ JAKO METODA USPRAWNIANIA ZARZĄDZANIA WSPÓŁCZESNĄ SZKOŁĄ Zacznij traktować swoją władzę w szkole jak chleb, którym trzeba się dzielić z innymi, aby i oni poczuli smak kierowania Jerzy Nowacki Uwagi wstępne Sprawne zarządzanie organizacją uznaje się za sztukę realizacji celów przy współudziale podwładnych. 1 Istotnym elementem tworzenia struktury organizacyjnej są ustalenia o sposobach rozłożenia uprawnień do wykonania określonych zadań i podejmowania decyzji. 2 Delegowanie uprawnień jest gwarantem wysokiej efektywności zarządzania szkołą, jeśli dyrektor menedżer dokona podziału zadań dostosowując je do kwalifikacji, możliwości i doświadczeń nauczycieli. Zdaniem L. Lachiewicz, podział i rozgraniczenie zadań należy łączyć ze specjalizacją pracowników, co ogranicza i ujednolica zakres pracy na poszczególnych stanowiskach sprzyjając nabywaniu wprawy, wzrostu umiejętności oraz ekonomiczności działań. 3 Właściwy podział zadań eliminuje spory kompetencyjne powstające na skutek nieodpowiedniego wyznaczania uprawnień lub nieprzydzielania zadań uznanych za niejasne w związku z podejmowaniem decyzji i ich realizacją. L. Lachiewicz używa pojęcia pola niczyje. 4 W przypadku zgodności pomiędzy wielkością zadań, poziomem uprawnień i zakresem odpowiedzialności, pracownicy sprawnie wykonują powierzone im obowiązki, gdyż odpowiadają za sprawy, na które mają wpływ, wykonują zadania, do których realizacji posiadają odpowiednią wiedzę i uprawnienia. 5 Postrzeganie podwładnych jako osób zdolnych do samodzielnego działania Znaczenie delegowania uprawnień wzrosło odkąd zaobserwowano zdolność pracowników i zespołów w instytucji do efektywnej pracy. Organizacyjnym uzasadnieniem dla tworzenia warunków na rzecz samodzielnego działania pracowników są następujące przesłanki: - pracownicy czują się odpowiedzialni nie tylko za wykonanie swojej pracy, ale również za efekty działania instytucji, w której są zatrudnieni ( ); - zespoły nieustannie ze sobą współpracują, osiągając coraz lepszą efektywność; 1 H. Bieniok, Metody sprawnego zarządzania, Agencja Wydawnicza Placet. Warszawa 1999, s R. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN. Warszawa 2005, s S. Lachiewicz, Organizacja pracy kierowniczej, Wyd. Przedsiębiorstwo Specjalistyczne Absolwent. Łódź 1994, s Ibidem, s Ibidem, s. 34

130 130 - organizacja funkcjonuje w taki sposób, aby ludzie mogli odczuwać, że są w stanie osiągać założone rezultaty, wykonywać oczekiwane, a nie tylko niezbędne działania, a także być za to wynagradzani. 6 Zakresy swobody działania Rozszerzenie swobody działania powinno nastąpić jednocześnie w trzech zakresach: indywidualnym, zespołowym i instytucjonalnym. 7 Rysunek nr 1: Współzależność trzech zakresów, w których jednocześnie powinno dochodzić do delegowania uprawnień Organizacja Pracownicy y Delegowanie uprawnień Źródło: D. Elsner, Doskonalenie kierowania placówką oświatową, Wokół nowych pojęć i znaczeń, Wyd. Mentor. Chorzów 1999, s. 108 D. Elsner dokonała w każdym z tych zakresów rozróżnienia na aspekty wewnętrzne i zewnętrzne. Tabela nr 1: Wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania delegowania uprawnień Zespoły Uwarunkowania Zakres uprawnień Indywidualny Zespołowy Instytucjonalny Wewnętrzne Postawy i morale podwładnych Warunki wewnątrz zespołu sprzyjające efektywnej pracy Konfiguracja struktury organizacyjnej instytucji Zewnętrzne Postawy i morale kierowników Warunki wewnątrz organizacji sprzyjające efektywnej pracy zespołowej Otoczenie instytucji Źródło: D. Elsner, Doskonalenie kierowania placówką oświatową, Wokół nowych pojęć i znaczeń, Wyd. Mentor. Chorzów 1999, s D. Elsner, Doskonalenie kierowania placówką oświatową, Wokół nowych pojęć i znaczeń, Wyd. Mentor. Chorzów 1999, s Ibidem, s

131 131 Uznanie zagadnienia delegacji za naturalną konsekwencję menedżerskiego zarządzania wymaga rozważenia następujących spraw: - Jakie uprawnienia można delegować? - Komu można je przekazać? - Jaki jest zakres odpowiedzialności delegującego oraz przyjmującego uprawnienia? 8 Przydatność tego procesu dostrzega się w takim stopniu, w jakim wpływa na poprawę skuteczności zarządzania. Zatem kluczową kwestię stanowi wybór pracownika, do którego dyrektor ma zaufanie i jest przekonany, że przydzielone mu zadania zostaną wykonane starannie i odpowiedzialnie. 9 Korzyści wynikające z procesu delegacji D. Elsner dostrzega szereg korzyści wynikających z przekazywania podwładnym uprawnień. Zalicza do nich: - pozytywne efekty współdziałania i pracy zespołowej (nad programem nauczania i wychowania, nad programami autorskimi, nad systemem oceniania, nad filozofią i metodyką sprawowania nadzoru pedagogicznego); - dowartościowanie członków zespołu eliminuje występowanie sytuacji konfliktowych; - możliwość podejmowania decyzji w sprawach, na których nauczyciele znają się; - oszczędzanie czasu na oczekiwanie akceptacji decyzji wynegocjowanych przez zespół; - osiąganie lepszego skutku wyniku wykonania działania zespołowo w porównaniu z takim samym działaniem, ale wykonanym przez jedną osobę, np. kierownika; - precyzyjnie określone cele i rezultaty, do których zmierza zespół; - jasno wyznaczone standardy rozwiązań; - możliwość nieskrępowanego wypowiadania opinii i wyrozumiałość dla odmiennych przekonań; - komunikacja społeczna odbywająca się poziomymi kanałami na rzecz partnerskich kontaktów interpersonalnych. 10 Umiejętności kierownicze w zakresie delegowania uprawnień J. Szczupaczyński wskazuje szereg powodów delegowania zadań ze szczebla kierowniczego na wykonawczy, zaliczając do nich: - konieczność wygospodarowania przez kierownika więcej czasu na rozwiązanie problemów ogólnych; - chęć pobudzenia decyzji bliżej spraw, których one dotyczą (np. wówczas, gdy od trafności tych decyzji zależy jakość obsługi klientów, z którymi na co dzień spotyka się podwładny, a nie kierownik); - potrzeba skrócenia czasu podejmowania decyzji; 8 Cz. Plewka, Jak skutecznie zarządzać współczesną szkołą (w:) Cz. Plewka, H. Bednarczyk (red.), Vademecum menedżera oświaty, Instytut Technologii Eksploatacji. Radom 2000, s Ibidem, s D. Elsner, Doskonalenie kierowania placówką oświatową, Wokół nowych pojęć i znaczeń, Wyd. Mentor. Chorzów 1999, s

132 132 - potrzeba wyeliminowania czasochłonnych konsultacji pomiędzy przełożonym i podwładnym. 11 Wśród argumentów uzasadniających lokalizację uprawnień do samodzielnego decydowania w instytucjach edukacyjnych na uwagę zasługują: - bezpośredni kontakt z klientem; - lepsze dostrzeganie i rozumienie potrzeb klientów; - szybkie reagowanie na potrzeby; - tworzenie wewnątrz instytucji warunków dla elastycznego funkcjonowania na rynku. 12 Uprawnienia dyrektora do delegowania na podwładnych D. Elsner 13 i J. Nowacki 14 podają następujące przykłady zastosowania delegowania uprawnień w szkole: - wydawanie zarządzeń regulujących wewnętrzną organizację pracy szkoły; - podpisywanie pism i dokumentów szkoły; - kierowanie realizacją zadań planu dydaktyczno-wychowawczego, zadań wychowawców; - podejmowanie decyzji w wyznaczonych uprzednio sprawach; - rozstrzyganie spraw spornych; - reprezentowanie szkoły na zewnątrz; - ocena pracy i hospitacja zajęć wychowawców; - planowanie i przydział zadań wychowawczych; - wydawanie poleceń wyznaczonym pracownikom; - stawianie wniosków. Warunki rozmieszczania uprawnień W. Kieżun określił szereg warunków delegowania uprawnień do wypełniania przekazanych zadań. A zatem: - delegujący może zastrzec sobie prawo decydowania w ściśle określonych sprawach, mając jednak na względzie, że każde takie zastrzeżenie zmniejsza poczucie odpowiedzialności u delegowanego; - osoba, która przyjęła delegowane uprawnienia składa delegującemu informacje z wyników działalności podejmowanej na podstawie własnych decyzji (stopień szczegółowości tych informacji i ich zakres powinien delegujący określić w piśmie delegującym uprawnienia); - delegujący przekazuje część swych uprawnień i obowiązków i czyni delegowanego odpowiedzialnym za ich wykonanie. Nie zwalnia to delegującego z odpowiedzialności za wszystko co uczyni delegowany; - nie należy zlecać dwu lub kilku delegowanym obowiązków, których zakres częściowo się pokrywa, zwłaszcza nie uprzedzając ich o tym; - delegujący powinien przekazać podwładnym wszystkie te obowiązki, których sam nie zamierza spełnić. Pozostawienie odcinków pustych może wywołać złe skutki J. Szczupaczyński, Edukacja a zarządzanie. Pułtusk 2004, s D. Elsner, Doskonalenie kierowania placówką oświatową, Wokół nowych pojęć i znaczeń, Wyd. Mentor. Chorzów 1999, s Ibidem, s J. Nowacki, Jak mądrze kierować szkołą? Wyd. Nauczycielskie. Jelenia Góra 1998, s. 21

133 133 Zasady poprawnego delegowania uprawnień Delegowanie zadań i uprawnień wymaga dobrego przygotowania oraz urzeczywistnienia zgodnie z następującymi zasadami: 16 - z. celowości delegacji uprawnień przełożony jasno określa cel delegacji. Sprzyja to dobraniu należytej formy i zakresu delegacji, kontroli rezultatów (pobudzenie kreatywności pracowników, podniesienie ich zadowolenia z wykonanej pracy zgodnie z założeniami); - z. akceptacji delegacji przez podwładnego przekazanie uprawnień powinno poprzedzać zastosowanie właściwych zachęt w celu wyeliminowania obawy wystąpienia ryzyka i krytyki wśród podwładnych. Niektórzy pracownicy nie wierzą we własne predyspozycje i dlatego unikają przyjęcia dodatkowych zadań; - z. kontroli umiejętności podwładnego dla efektywności wykonywanej pracy należy przekazać zadania, uprawnienia osobom, które umieją poradzić sobie z nimi. Dotyczy to zwłaszcza uprawnień decyzyjnych. Zatem, aby to zweryfikować, należy delegować uprawnienia stopniowo, zwiększając złożoność przekazywanych podwładnemu decyzji oraz sprawdzać, jak sobie z nimi daje radę ; - z. niezakłóconej komunikacji pomiędzy podwładnym i przełożonym delegowanie zadań w atmosferze zaufania i niezakłóconej komunikacji warunkuje skuteczność wykonywanych zadań bez dodatkowych kontroli. Można również oczekiwać zgłaszania i otwartego omawiania nurtujących problemów i pytań; - z. wyraźnej delegacji uprawnień sformułowanie zakresu rozmieszczenia uprawnień pozwoli rozwiać wszelkie wątpliwości podwładnego co do typu spraw i zakresu podejmowanych decyzji; - z. kompletności delegowanych uprawnień jeżeli delegowana została decyzja A, korzystne jest, aby także delegować związane z nią decyzje B i C. Chodzi o «złożenie się» cząstkowych decyzji A B i C ; - z. odpowiedzialności za podejmowane decyzje delegowanie zadań wymaga przyjęcia odpowiedzialności przez kierownika za działania grupy oraz decyzji interwencyjnych, podejmowanych, gdy pracownik nie radzi sobie z rozwiązaniem problemu; - z. zapewnienia potrzebnych środków i informacji do obowiązków dyrektora zalicza się: zagwarantowanie podwładnym środków działania i informacji nieodzownych do realizacji delegowanych zadań. M. Holstein-Beck 17 wyodrębniła kilka zakresów poprawnej delegacji uprawnień zaliczając do nich: wyznaczenie odpowiedzialności w tej kwestii dyrektor musi wyjść poza typowy opis pracy i wyspecyfikować wyniki, jakich od każdego oczekuje. Delegowanie zadań wymaga uzgodnienia: - działań i zadań, za wykonanie których każdy ponosi określoną odpowiedzialność; - dziedzin pracy, za które każdy odpowiada; 15 W. Kieżun, Sprawne zarządzanie organizacją, Szkoła Główna Handlowa. Warszawa 1997, s J. Szczupaczyński, Edukacja a zarządzanie. Pułtusk 2004, s M. Holstein-Beck, Menedżer poszukiwany, CIM. Warszawa 2001, s. 170

134 134 - specyficznych warunków, dla spełnienia których przysługują określone usprawnienia; - sposobu mierzenia wyników pracy, za które każdy z nich jest odpowiedzialny; wyznaczanie uprawnień przekazanie uprawnień wiąże się z równoczesnym zaciągnięciem kierowniczych zobowiązań. Przekazywanie uprawnień uwzględnia: - umożliwienie pracownikowi przedstawienia własnych pomysłów co do osiągnięcia oczekiwanych wyników; - zachęcanie do stawiania pytań, poszukiwania alternatyw i prowadzenia szczerych dyskusji; - pomaganie w przewidywaniu trudności i możliwości ich przezwyciężania; - osiąganie wzajemnego porozumienia na określony tok postępowania. U wielu kierowników obserwuje się tendencję do samodzielnego rozstrzygania problemów fachowych, co H. Luijk uważa za poważny błąd i uchybienie organizacyjne. 18 A. Czermiński i inni 19 podają szereg powodów niechęci do delegowania uprawnień. Zaliczają do nich: - brak poczucia bezpieczeństwa kierownicy świadomi odpowiedzialności za działania ich podwładnych zniechęcają się do podejmowania ryzyka związanego z delegowaniem zadań; - brak uzdolnień kierowniczych bez umiejętności organizacyjnych w procesie kierowania placówką oświatową, dyrektorzy mają trudności z ustaleniem zadań do delegowania i konkretnym ich egzekwowaniem; - brak zaufania do podwładnych w przypadku nauczycieli z długim stażem pracy, nie ma to usprawiedliwienia, szczególnie gdy podwładni nie zostali poddani szkoleniom. Brak zaufania do podwładnych wiąże się również z przesadnym poczuciem własnej wartości. Konsekwencją tego jest ograniczanie ich swobody działania i możliwości rozwojowych; - niechęć do przyjmowania delegacji wielu podwładnych niechętnie przyjmuje delegowanie z powodu obawy przed krytyką, zwolnienia z pracy za ujawnienie błędów. Unikanie odpowiedzialności wiąże się z poszukiwaniem w instytucji winnych, a nie źródła niepowodzeń; - brak dostatecznych zachęt przyjmowanie delegowanych zadań nakłada na pracownika obowiązek niekiedy ciężkiej pracy nawet w warunkach wzmożonego napięcia. Pomimo zaprezentowanych przez wielu autorów wskazówek w sprawie realizacji procesu delegacji uprawnień, w praktyce istnieje trudność jego przeprowadzenia, o czym świadczy fakt używania określenia sztuka delegowania Za: W. Kieżun, Organizacja pracy własnej dyrektora, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 1979, s A. Czermiński, M. Czerska, B. Nogalski, R. Rutka, J. Apanowicz, Zarządzanie organizacjami. Toruń 2002, s D. Elsner, D. Ekiert-Grabowska, B. Kożusznik, Jak doskonalić pracę dyrektora szkoły? Katowice 1995, s. 47

135 135 W sprawie umiejętnego przekazywania uprawnień G. Truell pisze: Sama idea delegowania jest korzystna dla organizacji i załogi, czego dowodzą liczne przykłady, ale wymaga od kierownictwa nie tylko konsekwencji w jej wdrażaniu, lecz i wiedzy pozwalającej na przemyślaną politykę w nowej sytuacji oraz, że tradycyjnie popełnianym błędem są nadmiernie częste interwencje zwierzchników w sprawy, których załatwianie do tej pory leżało w ich gestii. 21 Summary Modern and successful organizations maintain a high level of decentralization which means that a considerable part of formal and decision-making powers is pushed down vertically through the ranks of an organization, i.e. from the superior to subordinates. Delegation of authority is the assignment of managerial authority to another person to carry out the specific job-related activities. In this way, lower level workers reduce the load of work needed to be done by the manager himself/herself. Sharing responsibility and authority provides a lot of benefits to the employees it enhances their confidence and value to the organization and gives them opportunities to be involved in decision-making process which in turns leads to more commitment and increased morale. However, the manager still has the ultimate accountability for the assignment. 21 Ibidem, s. 47

136 136

137 137 Cezary Tomasz SZYJKO Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach ZARZĄDZANIE W ŚRODOWISKU WIRTUALNYM W ERZE POST-PC Wprowadzenie W ostatnim czasie wiele się wydarzyło w dziedzinie zarządzania infrastrukturą informatyczną. Zdaniem analityków, jesteśmy świadkami bezprecedensowego przejścia do ery postkomputerowej. Sektor nowych technologii informatycznych jest jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się sektorów gospodarki światowej. Stale powstają innowacyjne rozwiązania technologiczne oraz oparte na nich usługi komercyjne. W ostatnim czasie, coraz popularniejsze stają się usługi oparte o tzw. chmury komputerowe" (ang. cloud computing, tłumaczone również jako chmury obliczeniowe"). Ocenia się, że 37% pracowników na całym świecie korzysta w pracy z własnego sprzętu, a 97% używa co najmniej drugiego urządzenia z dostępem do sieci. 1 Wartość rynku aplikacji na te urządzenia przenośne w 2015 roku szacuje się na 38 mld USD. 2 W świecie biznesu, w którym pionierzy uzyskują znaczącą przewagę nad naśladowcami, a systemy informatyczne odgrywają ważną rolę przy podejmowaniu każdej decyzji, szybkość reakcji i sprawność systemu informatycznego umożliwiają uzyskanie przewagi konkurencyjnej. Wiele działów informatycznych działa zbyt wolno, aby nadążać za zmianami, ponieważ ich systemy informatyczne są zbyt rozbudowane, aby sprawnie nimi zarządzać, i zbyt złożone, aby łatwo adaptować je do zmieniających się warunków. Kiedyś planowanie udostępniania rozwiązań komputerowych pracownikom firmy było znacznie prostsze. Obecnie zewsząd wywierane są naciski na obniżenie wydatków, wzrost wydajności, wzmocnienie kontroli, a przy tym zapewnienie użytkownikom większych możliwości. Próba rozwiązania tej łamigłówki przyprawia o ból głowy niejednego informatyka. Coraz więcej firm oferuje rozwiązania dla użytkowników końcowych, obejmujące łatwe w zarządzaniu rozwiązanie wieloetapowe. Co więcej, nakreśla drogę przejścia z modelu opartego na komputerach PC na wydajniejsze, prężniejsze, bezpieczniejsze i ekonomiczniejsze środowisko chmury, dzięki któremu użytkownik może pracować w dowolnym miejscu i czasie na dowolnie wybranym urządzeniu. 1 Morgan Stanley M. Kot, VMware Horizon and the View Family, prezentacja na VMware Forum (pobrano r.)

138 138 Rysunek nr 1: Wizualizacja przejście do ery postkomputerowej Źródło: Rozwój infrastruktury informatycznej Obecnie środowisko informatyczne ma kluczowe znaczenie w większości przedsiębiorstw. Być może dotyczy to w szczególności małych firm, które niejednokrotnie nie dysponują tak dużym budżetem jak wielkie korporacje. W ich przypadku zapasowe urządzenia oraz centra przetwarzania danych z systemami przełączania awaryjnego po prostu nie wchodzą w grę. Infrastruktury informatyczne stają się zbyt złożone i podatne na awarie, aby mogły dotrzymywać kroku tempu i dynamice rozwoju współczesnych firm. 70% bieżących inwestycji w infrastrukturę informatyczną to inwestycje związane z konserwacją, przez co niewiele środków jest przeznaczanych na innowacje. Użytkownicy oczekują krótszych czasów reakcji, a kierownictwo niższych kosztów, więc niezbędna jest lepsza strategia wykorzystania zasobów informatycznych. Środowisko chmury obliczeniowej stanowi nowy model, który ogranicza złożoność systemu informatycznego przez wydajne łączenie w pule zasobów dostępnych w formie usługi na żądanie, samoczynnie zarządzanej infrastruktury wirtualnej. Branża informatyczna ulega obecnie dużym przekształceniom, zmienia się też sposób wykorzystywania technologii informatycznych przez firmy. Składa się na to wiele przyczyn: era komputerów PC odchodzi do przeszłości. W firmach pojawia się coraz więcej innych urządzeń, co stawia przed działami informatycznymi nowe wyzwania. Pracownicy oczekują większego wyboru urządzeń dostosowanych do ich potrzeb, miejsc pracy i osobistych upodobań. Prywatnie, w domu, korzystają już z technologii cloud dla użytkowników indywidualnych i takie same możliwości chcieliby mieć w pracy; infrastruktury informatyczne stają się coraz bardziej złożone i narażone na awarie, a zarządzanie nimi jest coraz trudniejsze. Przyczyniają się do tego m.in. nowe sposoby dostarczania aplikacji jako usług (Softwareas-a-Service), integracja nowych rodzajów aplikacji, takich jak platformy sieci społecznościowych oraz obsługa nowych typów urządzeń dla użytkowników końcowych; firmy chcą rozszerzać zastosowanie wirtualizacji w swoich aplikacjach o znaczeniu krytycznym i stopniowo przechodzić do środowisk typu cloud, co pozwoli im szybciej reagować na zmiany.

139 139 Rysunek nr 2: Schemat chmury komputerowej Źródło: Popularyzacja Internetu Rozwój komputerów ostatnimi czasy zaczyna zmierzać w coraz ciekawszym kierunku. Popularyzacja Internetu sprawiła, że zaczęto się zastanawiać nad tym jak można wykorzystać tą popularność globalnej sieci. W pewnym momencie zdano sobie sprawę, że przechowywanie danych na dysku twardym komputera staje się coraz mniej bezpieczne. W odpowiedzi na problematykę bezpieczeństwa danych przechowywanych lokalnie pojawił się właśnie cloud computing - model funkcjonowania systemu komputerowego oparty na tzw. chmurze obliczeniowej czyli grupie serwerów, która zajmuje się przetwarzaniem i przechowywaniem naszych danych. Rysunek nr 3: Model funkcjonowania systemu komputerowego Źródło:

140 140 W modelu tym znaczenie komputera zostało ograniczone do pełnienia roli terminala dostępowego. Taki model obsługi zwiększa więc bezpieczeństwo danych gdyż nie jesteśmy już zależni od sprawności naszego dysku twardego w przypadku, którego jedna awaria mogła zniweczyć trudy naszej kilkumiesięcznej pracy. Pojawia się jednak problem prywatności danych przechowywanych na odległym serwerze. Problematyka ta pozostaje cały czas główną przeszkodą na drodze do upowszechnienia się tej technologii. Powszechność szybkich szerokopasmowych łączy sprawiła, że szybkość połączenia przestała przeszkadzać w korzystaniu z usług opartych na chmurze. Rola chmury obliczeniowej Chmura obliczeniowa wciąż pozostaje pojęciem abstrakcyjnym, ale zyska na znaczeniu biznesowym dzięki możliwości bezpiecznego udostępniania nowoczesnych, nowatorskich aplikacji dowolnemu użytkownikowi, w dowolnym czasie i miejscu oraz na dowolnym urządzeniu. Klient nie jest świadomy, gdzie oprogramowanie jest fizycznie zainstalowane, na jakim sprzęcie ani gdzie zapisywane są dane oraz jakie inne usługi są wykorzystywane, by dostarczyć tę, którą jest zainteresowany. Cloud oznacza wirtualną chmurę usług dostępnych dla klienta, w której ukryte są wszelkie szczegóły, których świadomość jest zbędna w korzystaniu z usługi. Model chmury obliczeniowej historycznie wiąże się z przetwarzaniem w sieci grid, gdzie wiele systemów udostępnia usługi korzystając z podłączonych zasobów, z tą różnicą, że w chmurze obliczeniowej mamy do czynienia z podążaniem zasobów za potrzebami usługobiorcy. 3 Chmura obliczeniowa jest więc pewną metodologią pracy i funkcjonowania systemów, natomiast firma administracyjna zapewnia realistyczną ścieżkę wdrożenia i sprawdzone rozwiązania, które pozwalają firmie zachować dotychczasowe inwestycje technologiczne oraz osiągnąć cel udostępnić system informatyczny w postaci usługi. Wielu uznanych liderów rynku wirtualizacji i infrastruktury chmur obliczeniowych pomaga w procesie przechodzenia do chmury prywatnej, publicznej lub hybrydowej, a więc takiej, która najlepiej spełnia potrzeby każdej firmy. Zwykle firmy takie oferują trójwarstwowy pakiet rozwiązań, umożliwiający bezproblemowe przejście do środowiska chmury obliczeniowej: Infrastruktura chmury i zarządzanie. Podstawa chmury opartej na wirtualizacji i możliwości unifikacji zasobów chmury prywatnej i chmury publicznej przy zachowaniu spójnych zabezpieczeń, zgodności, możliwości zarządzania i jakości usług; Platforma aplikacji działających w chmurze. Umożliwienie deweloperom szybkiego tworzenia i uruchamiania nowoczesnych aplikacji działających w chmurze przy pełnej elastyczności wdrażania w siedzibie firmy lub poza nią; 3 C.T. Szyjko, Smart grids, (w:) Przedsiębiorstwo Przyszłości kwartalnik Wyższej Szkoły Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie, nr 2(11)/12, s

141 141 Rozwiązania dla użytkowników końcowych. Tworzenie nowoczesnego, skoncentrowanego na użytkowniku podejścia do rozwiązań informatycznych dla pojedynczych użytkowników, umożliwianie bezpiecznego dostępu do aplikacji i danych z dowolnego urządzenia, w dowolnym miejscu i czasie. Rysunek nr 4: Elementy zarządzania informatycznego Źródło: Wirtualizacja infrastruktury informatycznej Wirtualizacja to dobrze znane narzędzie obniżania nakładów inwestycyjnych przez konsolidację serwerów. Warto jednak pamiętać, że obniża ona również koszty operacyjne oraz zwiększa prężność i elastyczność. Zapewnia wydajności i wprowadzanie innowacji zamiast skupienia się na konserwacji. Gwarantuje szybszy rozwój firmy dzięki optymalizacji zasobów finansowych w całym systemie informatycznym, przeniesieniu energii pracowników we właściwe obszary oraz zmniejszeniu zużycia energii. Można uprościć posiadaną infrastrukturę informatyczną, tworząc dynamiczniejsze i elastyczne centrum przetwarzania danych przy użyciu sprawdzonych rozwiązań wirtualizacji serwerów oraz nowoczesnych centrów przetwarzania danych. 4 Zastosowanie tych rozwiązań gwarantuje ciągłą innowacyjność infrastruktury informatycznej, a jednocześnie przechodzenie na nowocześniejsze wersje aplikacji. Rozwiązania wirtualizacji pomagają zmniejszać nakłady inwestycyjne dzięki konsolidacji serwerów oraz koszty operacyjne dzięki automatyzacji. Jednocześnie rozwiązania te minimalizują ryzyko utraty przychodów spowodowane planowanymi i nieplanowanymi przestojami. 4 I. Menken, Cloud Computing The Complete Cornerstone Guide to Cloud Computing Best Practices Concepts, Terms, and Techniques for Successfully Planning, Implementing Enterprise IT Cloud Computing Technology. Emereo Pty Ltd

142 142 Dostarczanie komputerów stacjonarnych w postaci usługi zarządzanej umożliwia utworzenie elastyczniejszej infrastruktury informatycznej, która z kolei umożliwi firmie szybsze reagowanie na zmiany na rynku i wykorzystywanie nowych szans biznesowych. Szybsze i spójniejsze wdrażanie aplikacji i komputerów stacjonarnych na większej liczbie różnych klientów umożliwia obniżenie kosztów i zwiększenie poziomów usług. Wirtualizacja aplikacji umożliwia wydłużenie czasu eksploatacji aplikacji starszego typu i wyeliminowanie konfliktów instalacji. Komputery stacjonarne można przenieść do chmury i udostępniać je w formie zarządzanej usługi, gdy będą potrzebne w zdalnych biurach i oddziałach firmy. Umożliwi to zachowanie kontroli i odpowiedniego poziomu zabezpieczeń. 5 Termin chmura obliczeniowa związany jest z pojęciem wirtualizacji. Chmura oznacza, że można korzystać z dedykowanych wirtualizowanych zasobów, bez względu na ilość pamięci, mocy obliczeniowej, przestrzeni dyskowej czy sieci. Dzięki wirtualizacji w firmie o dowolnej wielkości można zapewnić skalowalność i odporność na błędy na poziomie korporacyjnym. Wirtualizacja stała się nowym standardem infrastruktury, w związku z czym coraz bardziej oczywiste są zalety przeniesienia do środowiska wirtualnego aplikacji o znaczeniu krytycznym dla działalności firmy, takich jak bazy danych, narzędzia do współpracy i procesy biznesowe. Rysunek nr 5: Uproszczona obsługa dla użytkowników Źródło: 5 D. Trojnar, Wirtualizacja jako przyszłość sieci teleinformatycznych. (w:) SECON 2010 Materiały konferencyjne. Warszawa: WAT

143 143 Dla pracowników zajmujących się zadaniami biznesowymi aplikacje są po prostu narzędziami pracy i ewentualnie sposobem na wyróżnienie firmy na tle konkurencji. Środowisko chmury obliczeniowej stanowi realną ofertę sprawnego, efektywnego dostarczania usług informatycznych przy znacząco zredukowanej złożoności, znacznie niższych kosztach i o wiele większej szybkości reakcji firmy. Kluczem do wykorzystania tych zalet jest dostosowanie modelu chmury do potrzeb danej firmy i jej podejścia do infrastruktury informatycznej. Rysunek nr 6: Ujednolicone zarządzanie aplikacjami Źródło: Klasyfikacja chmur Chmura obliczeniowa jest więc modelem przetwarzania opartym na użytkowaniu usług dostarczonych przez zewnętrzne organizacje. Funkcjonalność jest tu rozumiana jako usługa (dająca wartość dodaną użytkownikowi) oferowana przez dane oprogramowanie (oraz konieczną infrastrukturę). Oznacza to eliminację konieczności zakupu licencji czy konieczność instalowania i administracji oprogramowaniem. Konsument płaci za użytkowanie określonej usługi, np. za możliwość korzystania z arkusza kalkulacyjnego. Nie musi dokonywać zakupu sprzętu ani oprogramowania. Jak już wspomniano wyżej, rozróżniamy następujące rodzaje chmur: prywatne (ang. Private cloud), będące częścią organizacji, aczkolwiek jednocześnie autonomicznym dostawcą usługi; publiczne (ang. Public cloud), będące zewnętrznym, ogólnie dostępnym dostawcą (np. Amazon.com, Google, Microsoft itd.); hybrydowe (ang. hybrid), będące połączeniem filozofii chmury prywatnej i publicznej. Pewna część aplikacji i infrastruktury danego klienta pracuje w chmurze prywatnej, a część jest umiejscowiona w przestrzeni chmury publicznej.

144 144 Private Cloud to rozwiązanie, które pozwala wdrożyć nawet najśmielszy pomysł. Dzięki Private Cloud, można szybko uruchomić własne prywatne datacenter: serwery-hosty, przestrzeń storage i w pełni skonfigurowaną sieć. Zaledwie w kilka minut można stworzyć infrastrastrukturę na miarę indywidualnych potrzeb. Jest ona dedykowana, elastyczna i od razu gotowa do użytku. Nie trzeba już marnować czasu na żmudną konfigurację. 6 Rysunek nr 7: Przykładowe pakiety private cloud Źródło: Chmura publiczna gwarantuje dostęp administracyjny, aby konfigurować i zarządzać instancjami zgodnie z własnymi potrzebami. Każda instancja może funkcjonować z innymi, tym samym można stworzyć złożony klaster wewnątrz chmury. Można podzielić swoją chmurę pod względem projektów lub dla poszczególnych klientów, w celu zagwarantowania stałego monitoringu oraz łatwiejszego zarządzania. Tym samym można śledzić koszt każdego projektu i rozliczać go z osobna. Dzięki najnowszym rozwiązaniom hybrydowym nie trzeba inwestować w rozbudowę datacenter, aby zwiększyć jego zasoby. Teraz dowolna firma może połączyć swoją wewnętrzną infrastrukturę Cloud z zewnętrznym rozwiązaniem Cloud, hostowanym przez dostawcę usługi. W kilka minut można zamówić dodatkowe zasoby i zmigrować wirtualne maszyny z jednej chmury do drugiej. Jest to idealne rozwiązanie dla firm w epoce post-pc. Hybrid Cloud pozwala na stworzenie infrastruktury, która sprawdzi się, gdy czas jest kluczowym elementem. Dzięki oferowanej elastyczności, Hybrid cloud jest odpowiedzią na potrzeby tych, którzy nie akceptują ograniczeń sprzętowych oraz mają czasowe zapotrzebowanie na zasoby. Dodanie zewnętrznego datacenter do obecnej infrastruktury posiada wiele zalet: takich jak elastyczność oraz dostępność bez konieczności inwestowania własnych środków w sprzęt serwerowy. Hybrid Cloud jest także skutecznym rozwiązaniem tworzenia planu Disaster Recovery. Rozwiązanie Hybrid Cloud redukuje średni czas przywracania infrastruktury o 95%. Model ten gwarantuje szybkie wdrożenie projektów oraz wysoką dostępność i elastyczność. Ta opcja zezwala na mobilność oraz interoperacyjność między środowiskami Cloud Computing. A także połączenie pomiędzy dwoma zdalnymi infrastrukturami. Zapewnia również niespotykany poziom bezpieczeństwa. 6 P. Mell, T. Grance, (2009) The NIST Definition of Cloud Computing (v15)

145 145 Rysunek nr 8: Administrowanie oprogramowaniem w chmurze Źródło: Praktyczne aplikacje wirtualne Wiele firm oferuje zintegrowane pakiety oprogramowania do obsługi chmury, które składają się z trzech warstw: infrastruktura chmury i zarządzanie, platforma aplikacji działających w chmurze oraz rozwiązania dla użytkowników końcowych. Rozwiązania te maksymalizują wydajność i sprawność infrastruktury informatycznej, a jednocześnie poprawiają dostępność usług oraz ich zabezpieczenia i zakres kontroli. Te nowe pakiety pozwalają przedsiębiorstwom na: Utworzenie inteligentnej infrastruktury wirtualnej, która zachowuje oraz rozszerza dotychczasowe inwestycje w aplikacje i infrastrukturę; Modernizowanie obecnych aplikacji oraz tworzenie nowych niezawodnych aplikacji obsługujących technologię chmury do wykorzystania w przyszłości; Zagwarantowanie użytkownikom swobody przy zachowaniu kontroli nad systemem informatycznym. Najważniejszym elementem technicznym na drodze do chmury jest uniwersalny broker usług, np. Horizon Application Manager firmy Vmware, który kontroluje dostęp użytkowników do aplikacji w chmurze lub innym środowisku. W praktyce jest to zorientowana na użytkowników platforma zarządzania, stanowiąca warstwę sterującą powyżej poziomu aplikacji i umożliwiająca proste i bezpieczne udostępnianie użytkownikom aplikacji niezależnie od urządzenia. Horizon Manager zapewnia możliwości rozszerzania dla potrzeb generowania raportów, tworzenia przepływów pracy, przydzielania zasobów użytkownikom i dodawania nowych typów aplikacji. Moduły Horizon, między innymi do

146 146 zarządzania aplikacjami ThinApp i integracji z Vmware View, wykorzystują interfejsy API dostępne również dla partnerów. Ponadto, spektakularnie rozwijają się inne innowacyjne rozwiązania dla użytkowników końcowych oparte na produktach View, ThinApp i Zimbra oraz Project Octopus. W ciągu kilku minut można stworzyć wirtualną maszynę od zera wybierając dla niej rozmiar dysku, ilość pamięci RAM I liczbę vcpu od razu instalując także system operacyjny! Można także skorzystać z gotowego szablonu udostępnionego przez np. OVH lub na VMware marketplace. Można tam znaleźć między innymi dystrybucje Vyatt a oraz wirtualne maszyny EMC. Kilka kliknięć wystarczy, aby uruchomić wirtualną maszynę z szablonu. Rysunek nr 9: Horizon jako uniwersalny broker usług Źródło: Technologie a bezpieczeństwo Chmura gwarantuje najwyższy poziom bezpieczeństwa w każdym elemencie infrastruktury. Serwerownie firmy OVH w Roubaix, Paryżu oraz Strasburgu 7 spełniają kryteria certyfikacji Tier 3. Każdy z budynków serwerowni jest monitorowany i chroniony przez całą dobę, przez 365 dni w roku. Ponadto, w budynkach działają systemy: telewizji przemysłowej, czujników ruchu czy ochrony przeciwpożarowej. Każdy z serwerów jest podłączony do systemu monitoringu, a interwencje sprzętowe są wykonywane przez personel serwerowni dostępny przez całą dobę. Ponadto firma OVH korzysta z przełączników Cisco Nexus ostatniej generacji. Jest to prawdziwa rewolucja technologiczna, która pozwala na konwergencję sieci LAN/SAN. To rozwiązanie na miarę XXI wieku, które pozwala na optymalizację połączenia oraz redukcję kosztów. Wszystkie zasoby są połączone w jednym, prywatnym oraz osobnym VLAN ie 7 OVH jest właścicielem sieci światłowodowej z punktami dostępowymi na 3 kontynentach: w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Jest to projekt unikalny: z sumaryczną przepustowością ponad 900Gbps, połączeniem do 31 punktów peeringowych, oraz całodobowym nadzorem technicznym.

147 147 administrowanym przez personel OVH. Drugi prywatny VLAN administrowany przez użytkownika, gwarantuje połączenie pomiędzy maszynami wirtualnymi. Do zarządzania infrastrukturą, korzysta się z dedykowanej bramy, a wszystkie dane przesyłane poprzez komputer PC czy tablet, są szyfrowane z wykorzystaniem połączenia SSL. Obie usługi: serwery oraz hosty storage są w pełni dedykowane. Specjalną uwagę zwraca się na komponenty zamontowane w serwerach hostach. Najnowocześniejsze z nich składają się z: pamięci RAM od 8 do 256 GB, procesorów 2 GHz oraz dysków SSD wykorzystywanych do vswap. Wszystkie dyski twarde współpracują ze sprzętowym kontrolerem RAID 10. Dodatkowo, uruchamia się system zrzutów zawartości dysków, który pozwala na archiwizację oraz przywrócenie ich pełnej zawartości. Można wybrać jedno z dostępnych rozwiązań do archiwizacji wirtualnych maszyn min. Vmware Data Recovery czy backup narastający. W każdej chwili klient zachowuje pełną kontrolę nad parametrami usługi. Private Cloud zawiera również opcję vshield Zones: firewall, który chroni całą infrastrukturę, w tym wirtualne datacenter. Każdy z hostów gwarantuje redundancję połączenia sieciowego oraz dostępu do przestrzeni dyskowej. Dzięki podwójnemu zasilaniu zapewniamy gwarancję dostępności na poziomie 99,99%. 8 Rysunek nr 10: Diagram infrastruktury Storage Źródło: A. Wieluńska, Dlaczego warto wybrać OVH? 2012, W zgodzie z ekologią Dostawcy technologii szczycą się energooszczędnymi rozwiązaniami proekologicznymi. Wszystkie zastosowane mają wymierny wpływ na środowisko naturalne. Wiele firm inwestuje w OZE, aby wytwarzać energię elektryczną potrzebną do zasilenia serwerów. Wszystkie wykorzystywane serwery są chłodzone wyłącznie innowacyjnym i ekologicznym systemem wentylacyjnym. Wiele firm stosuje system chłodzenia serwerów cieczą. Dzięki zastosowaniu tej 8 P. Fingar, Dot Cloud: The 21st Century Business Platform Built on Cloud Computing, Meghan-Kiffer Press, 2012

148 148 technologii, wraz z cieczą zostaje odprowadzone 70% ciepła emitowanego przez procesor. Pozwala to na dwukrotne zmniejszenie kosztów energii elektrycznej. Natomiast klimatyzacja i wentylacja są wykorzystywane do odprowadzenia 30% pozostałej energii. Wskaźnik pomiaru zużycia energii (wskaźnik PUE) wynosi obecnie ok. 1,2. Oznacza to, że potrzeba od 100 do 120 watów, aby działał serwer zużywający 100 watów. Zużycie energii jest dwa razy niższe niż średnia w innych serwerowniach! Takie podejście ma również bezpośredni wpływ na koszty usługi. Dzięki niższym kosztom energii elektrycznej zużywanej przez serwery, firma może proponować swoim klientom niższe ceny za swoje usługi. Rysunek nr 11: Rewolucyjne ekologiczne chłodzenie serwerowni Źródło: ion-thanks-to-fluid-submerged-servers.html Podsumowanie W epoce post-pc, ostatecznym celem jest zapewnienie wszechstronnego dostępu do danych i aplikacji z każdego urządzenia i miejsca oraz o dowolnej porze. Firmy oczekują większej elastyczności i szybszego działania systemów informatycznych, a także wyższej wydajności i kontroli nad kosztami. Strategia nowoczesnych firm oferujących aplikacje wyrasta więc z wizji epoki post-pc oraz pomaga działom IT w udostępnianiu aplikacji innowacyjności klientom firmy. Technologia cloud computing przynosi firmom wiele korzyści, takich jak elastyczność, wydajność, oszczędności oraz lepsze wykorzystanie inwestycji w wirtualizację. Technologia cloud computing zmienia sposób, w jaki korzystamy z zasobów informatycznych. Rozwój chmur komputerowych wymagać będzie rozwiązania wielu problemów, zarówno technologicznych, jak i prawnych. Jednak atrakcyjność tego rodzaju usług, wielkość możliwych od osiągnięcia korzyści ekonomicznych spowoduje, że chmury mają dużą szansę zająć w niedalekiej przyszłości ważne miejsce na rynku usług elektronicznych. Zwiększanie roli wirtualizacji oraz

149 149 przekształcenie środowiska wymagać będą dostosowania procesów zarządzania do bardziej elastycznej i dynamicznej infrastruktury. Tradycyjne podejście, oparte na zarządzaniu odizolowanymi, statycznymi zasobami fizycznymi, nie zapewnia stopnia automatyzacji i kontroli koniecznego we współczesnych środowiskach. Środowisko chmury obliczeniowej oferuje znacznie bardziej efektywny, elastyczny i ekonomiczny sposób zaspokajania wciąż rosnących potrzeb firm w zakresie obsługi informatycznej model infrastruktura informatyczna jako usługa. Jesteśmy świadkami rewolucyjnej ścieżki przejścia do tego nowego modelu za pomocą rozwiązań, które umożliwiają wykorzystanie zalet chmury obliczeniowej oraz zachowanie zabezpieczeń i ochronę inwestycji w dotychczas używane rozwiązania technologiczne. Reasumując, istotną zaletą usług opartych na chmurze jest możliwość dostępu do naszych danych z każdego miejsca na świecie, o ile tylko posiadamy dostęp do Internetu. Daje to również możliwość łatwego udostępniania naszych danych innym, co znacznie ułatwia pracę zdalną. Jak więc widać, jest to usługa dająca wiele korzyści zarówno zwykłym użytkownikom jak i przedsiębiorcom, dla których oznacza też mniejsze koszty związane z firmową infrastrukturą. Potencjalna grupa odbiorców tego typu usług jest więc ogromna. Kwestia tego, czy pomoże to w popularyzacji pozostaje niewiadomą. Bez wątpienia jest to jednak przyszłość informatyki. Korzyści dla użytkowników: Dostęp z dowolnego miejsca; Prosty i spójny sposób dostępu do aplikacji i danych z dowolnego urządzenia; Elastyczność w wyborze urządzeń przez użytkowników; Każdy ma własne lub firmowe; Samoobsługa, natychmiastowe efekty; Użytkownicy uzyskują dostęp do aplikacji w czasie niemal rzeczywistym. Korzyści dla działu IT: Zabezpieczenia chmury; Rozszerzenie firmowych modeli zabezpieczeń i reguł na aplikacje SaaS, dostęp mobilny i urządzenia z systemami innymi niż Windows; Nowa generacja cyklu eksploatacji aplikacji; Oparte na regułach przydzielanie i odbieranie uprawnień i zasobów; Automatyzacja i samoobsługa w przepływach procesów IT; Skuteczne zgłoszenia serwisowe, wdrażanie i gromadzenie danych biznesowych o infrastrukturze IT. Streszczenie Era komputerów PC odchodzi do przeszłości, a nowe mobilne urządzenia stwarzają nieznane dotąd wyzwania. Publikacja przedstawia korzyści i trudności związane z wdrażaniem strategii wirtualizacji oraz technologii chmury komputerowej z perspektywy klienta z sektora małych i średnich firm. Autor omawia zarówno plusy, jak i minusy nowoczesnej strategii informatycznej, a także ocenia wpływ wprowadzenia innowacyjnych zmian na sposób działania firmy. Publikacja jest poświęcona korzyściom i wyzwaniom dotyczącym zwirtualizowanych aplikacji o znaczeniu krytycznym. Poruszane zagadnienia

150 150 obejmują aktualny stan rynku, szczegółowe informacje na temat wzrostu łatwości zarządzania, dostępności i wydajności oraz kwestie licencjonowania i pomocy technicznej ze strony niezależnych dostawców oprogramowania. Słowa kluczowe: inteligentna sieć, zarządzanie informatyczne, chmura komputerowa, prawo internetowe, bezpieczeństwo danych Summary Cloud computing, to put it simply, means Internet computing. The Internet is commonly visualized as clouds; hence the term cloud computing for computation done through the Internet. With cloud computing users can access database resources via the Internet from anywhere, for as long as they need, without worrying about any maintenance or management of actual resources. Moreover, databases in cloud are very dynamic and scalable. This overview introduces the basic concept of cloud computing, defines the terms used in the industry, and outlines the general architecture and applications of cloud computing. Additionally, it gives a summary of cloud computing and provides a good foundation for understanding. Keywords: Smart Grid, Cloud, Computing, Data storage, Internet law

151 151 Cezary Tomasz SZYJKO Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach WYBRANE ZAGADNIENIA ZWIĄZANE Z BEZPIECZNYM ZARZĄDZANIEM... Kryzys to szansa Samochód na prąd jest wyzwaniem cywilizacyjnym i już dziś otwiera nowy rozdział w dziejach przemysłu samochodowego. W wydanej pod koniec roku 2011 książce pt. Trzecia Rewolucja Przemysłowa, wybitny amerykański socjolog, Jeremy Rifkin uważa, że ludzkość osiągnęła szczyt globalizacji: Doszliśmy do granicy możliwości zwiększenia światowego wzrostu gospodarczego w ramach systemu opartego na ropie i innych paliwach kopalnych. 1 Dziś jesteśmy świadkami schyłku drugiej rewolucji przemysłowej, której główną ideą był napędzany ropą lub benzyną samochód. Nowa epoka będzie wynikiem połączenia Internetu z odnawialnymi źródłami energii. Symbolem zielonego kapitalizmu będzie pojazd elektryczny, który nie tylko jest zasilany prądem elektrycznym, lecz stanowi także, będąc producentem energii, praktyczne akumulatorowe źródło zasilania. 2 Pojazd nowej generacji może z powodzeniem być wykorzystywany jako mobilne źródło zasilania, może również stanowić awaryjne źródło energii elektrycznej. Zdaniem G. Onichimowskiego, Prezesa Towarowej Giełdy Energii, być może już niedługo prosumentowi będzie się opłacało, aby jego samochód elektryczny w godzinach szczytu zasilał system, natomiast w godzinach doliny nocnej był ładowany. 3 W przypadku Polski wiązałoby się to z przebudową całego systemu elektroenergetycznego tak, aby elektrownie były w stanie podołać dodatkowemu poborowi mocy. Przed Polską więc wielkie infrastrukturalne wyzwanie, ale i skok cywilizacyjny. W rozwiniętych gospodarczo państwach świata uznano, że kryzys to najlepszy czas, by zacząć rewolucję w motoryzacji. Kiedy ludzie oszczędzają na zakupach nowych aut, można stworzyć nowy, zielony przemysł, pobudzając przy tym gospodarkę. A po kryzysie zacznie się odcinanie kuponów od inwestycji, którym przyszłe sukcesy z góry zagwarantowały decyzje polityków. Wyśrubowane normy zużycia paliwa w UE i USA wprowadzono w samym środku największego od dziesięcioleci kryzysu gospodarczego na świecie. A przecież spełnienie tych norm podbije ceny nowych aut średnio o 3 tys. euro szacuje Stowarzyszenie Europejskich Producentów Samochodów (ACEA). 4 Piekielnie drogie są też samochody elektryczne. Opel Ampera ma kosztować ok. 37 tys. euro (prawie 150 tys. zł), a małego Mitsubishi MIEV wyceniają w Japonii na niemal 50 tys. dol. (też ok. 150 tys. zł). Nissan, który pod koniec 2012 roku chce zacząć sprzedaż w Europie, Japonii i USA nowego elektrycznego auta Leaf zapowiada, że będzie tylko o 1-2% droższy od porównywalnego auta z silnikiem spalinowym. Ale ta cena nie obejmuje akumulatorów, które użytkownicy będą... dzierżawić. 5 1 cyt. za: P. Buras, Będziesz swoją elektrownią, (w:) Gazeta Wyborcza z r. 2 Ibidem, s G. Onichimowski, wywiad dla Nowej Energii, nr 6(24)/2011, s (pobrano r.) 5 (pobrano r.)

152 152 Rysunek nr 1: Potencjał sprzedaży na świecie Źródło: Założenia Mitsubishi Kryzys ekonomiczny, globalizacja i zmiany klimatyczne obecnie na nowo definiują świat. Dawne potęgi gospodarcze tracą swoje znaczenie, rośnie rola nowych, takich jak: Chiny, Brazylia, czy Indie. Wzrost demograficzny i stopniowa poprawa poziomu życia 7 miliardów ludzi powodują wyczerpywanie zasobów naturalnych, w tym nieodnawialnych surowców energetycznych. Zbyt długo Europa i Ameryka żyły na kredyt i teraz nadszedł czas płacenia rachunków. Zmiany klimatu przybierają na sile, niemal każdy kolejny rok jest cieplejszy od poprzedniego, prowadząc do coraz większych strat, przede wszystkim w krajach najbiedniejszych, których odpowiedzialność za zmiany klimatu jest znikoma. 6 Jednocześnie w coraz większym stopniu świat wkracza na ścieżkę budowy gospodarki opartej na efektywnym wykorzystaniu lokalnych, odnawialnych zasobów. Wartość rynku zielonych technologii energetycznych rośnie co roku o kilkanaście procent, przekroczyła już 3 miliardy dolarów. Pomimo tego, że Unia Europejska stara się być liderem działań w ochronie klimatu, na szczycie listy beneficjentów tych zmian brakuje niemal wszystkich państw członkowskich. Wyróżniają się jedynie Niemcy, które są w pierwszej piątce krajów dysponujących największą liczbą patentów w obszarze czystych technologii. Problem ten dotyczy także Polski, która zamiast budować innowacyjną gospodarkę, ogromną energię poświęca na obronę węglowego systemu energetycznego. Według wskaźnika eko-innowacyjności, nasz kraj jest na ostatnim miejscu w Unii Europejskiej. Z jego wartością dwa raz niższą niż średnia państw UE, a trzy razy niższą od lidera Finlandii. Czy kryzys to dobry moment na wycofywanie się z innowacji, czy właśnie dobry moment na ich wdrażanie? Jeżeli chcemy za lat mieć konkurencyjną, nowoczesną gospodarkę, musimy już teraz zawołać wszystkie ręce na pokład i jasno określić kierunek rejsu. 6 C.T. Szyjko, Unia wobec globalnego dialogu energetycznego, (w:) Wiadomości Naftowe i Gazownicze czasopismo naukowo-techniczne, nr 9 (161), Kraków 2011, s

153 153 Rysunek nr 2: Planowany rozwój samochodów elektrycznych na świecie Źródło: A. Tomala, Politycy pod prądem Zdaniem ekspertów, największa sprzedaż pojazdów elektrycznych będzie w Europie, głównie ze względu na regulacje prawne. W UE nakaz produkcji samochodów na prąd tłumaczą troską o zmniejszenie emisji dwutlenku węgla gazu, który ma powodować niekorzystne zmiany klimatyczne. Ale chodzi także o wielką politykę. Decyzja o europejskiej elektrycznej rewolucji w motoryzacji zapadła w 2011 roku, kiedy europarlament przyjął przepisy o ograniczeniu emisji CO 2 z nowych aut. Od 2012 r. dwie trzecie aut sprzedawanych w salonach w Unii Europejskiej ma emitować nie więcej niż 130 g CO 2 /km, a w 2015 roku ta norma obejmie już wszystkie nowe auta wprowadzane do sprzedaży w UE. Dodatkową redukcję emisji o 10 g CO 2 /km ma zapewnić stosowanie opon o niskich oporach toczenia i szersze niż dotąd wykorzystanie biopaliw. A do 2020 r. emisja CO 2 z przeciętnego auta sprzedawanego w UE ma spaść do 95 g CO 2 /km. Koncerny, które nie spełnią nowych standardów, wykończą drakońskie grzywny do 95 euro za każdy gram CO 2 ponad limit, licząc od każdego auta wprowadzonego do sprzedaży w Unii. 7 7 How to avoid an electric shock. Electric cars: from hype to reality, European Federation for Transport and Environment, November 2009

154 154 Rysunek nr 3: Prawdopodobne zmiany prawne dotyczące emisji CO 2 w wybranych krajach Źródło: Emisje CO 2 zależą głównie od ilości paliwa spalanego przez silnik. Nowe przepisy zmuszają więc koncerny do produkcji aut ekonomicznych. Do salonów w Europie już trafiają, albo wkrótce trafią, nowe modele samochodów, które spalają od 15 do 30% mniej paliwa niż ich produkowani dotąd kuzyni. Ale to nie wystarczy. Aby spełnić wymogi UE, koncerny muszą na masową skalę wprowadzić samochody napędzane silnikami elektrycznymi i hybrydowymi. Zaostrzone wymogi zużycia paliwa w nowych autach ogłosił także Barack Obama, prezydent USA. W 2016 r. samochody wprowadzane do salonów sprzedaży w USA mają zużywać przeciętnie 6,6 l benzyny na 100 km, teraz 9,4 l/100 km. 8 Także w USA koncernom motoryzacyjnym trudno będzie spełnić warunki Obamy, jeśli nie postawią na produkcję aut elektrycznych i hybryd. Rozwinięte gospodarczo państwa świata są coraz bardziej zależne od importu drożejącej ropy naftowej i muszą o nią konkurować z nowymi tygrysami gospodarczymi Chinami, Indiami, Brazylią. Wyśrubowane standardy zużycia paliwa pozwolą ograniczyć wydatki na import ropy i pozostawiać pieniądze w portfelach mieszkańców UE i USA, zamiast napychać portfele szejków i oligarchów naftowych. Normy dla aut ogłoszone przez Obamę mają do 2016 roku zmniejszyć zużycie ropy w USA o 1,8 mld baryłek, czyli aż jedną czwartą importu. 8 (pobrano r.)

155 155 O ile spadnie rachunek UE za import ropy po elektrycznej rewolucji? Dokładnie nie wiadomo. Ale pewne wyobrażenie dają szacunki Komisji Europejskiej, która chce zmusić koncerny, by do 2016 roku ograniczyły także w samochodach dostawczych emisję CO 2 z 200 do 175 g CO 2 /km. Tylko dzięki temu, od 2016 roku, na imporcie ropy Unia Europejska ma oszczędzić aż 250 mld euro rocznie zapowiada komisarz UE ds. środowiska Stavros Dimas. 9 Strategia UE Transport 2050 Komisja Europejska przewiduje, że udział w rynku sprzedaży nowych samochodów wzrośnie w odniesieniu do pojazdów hybrydowych zasilanych z sieci z 2% w roku 2020 do 5-20% w roku W przypadku samochodów elektrycznych, udział wzrośnie z 1-2% w roku 2020 do 11-30% w roku Co to oznacza w praktyce? Trudno powiedzieć. Unia Europejska, w swojej strategii rozwoju, do roku 2050 postawiła sobie za cel ograniczyć emisję gazów cieplarnianych o 80-95% w stosunku do wartości z lat 90-tych XX wieku. Sektor transportowy jest ważnym elementem tej strategii zaplanowano, że do 2050 roku znacznie zmniejszy udział energii pochodzącej z paliw kopalnych węgla i ropy w ogólnej produkcji energii. Kolejnym założeniem planu jest udział energii odnawialnej w transporcie w 2020 roku równy 10%. W marcu 2011 roku Komisja Europejska przyjęła strategię Transport 2050, która zakłada, że do 2050 roku z europejskich miast znikną samochody o konwencjonalnym napędzie, a zastąpią je auta hybrydowe lub w pełni elektryczne. Komisja Europejska przygotowała strategię na rzecz ekologicznie czystych i energooszczędnych pojazdów. Strategia nie ogranicza się do rozwoju ekologicznych samochodów osobowych, obejmuje również pojazdy ciężkie. Przewiduje też przyjęcie szeregu rozwiązań prawnych porządkujących lub uzupełniających dotychczasowe regulacje dotyczące zmniejszenia emisji z poszczególnych typów pojazdów. Inspirującą część strategii stanowi rozdział mówiący o wspieraniu badań i innowacji w dziedzinie technologii ekologicznych. Tego celu nie można osiągnąć bez wprowadzenia odpowiednich przepisów, które narzucą producentom i konsumentom odpowiednie zachowania. Na razie Unia ogranicza się do wprowadzania przepisów ustanawiających limit emisji szkodliwych substancji przez silniki spalinowe. Ponadto każdy, kto zdecyduje się na zakup samochodu elektrycznego, może liczyć na spore dotacje, a zatem na pomoc innych podatników. Jedynym sposobem osiągnięcia celu strategii jest wykorzystanie energii ze źródeł zeroemisyjnych oraz odnawialnych do napędu samochodów elektrycznych. Właśnie dlatego Unia finansuje program Green emotion, który ma przygotować Europę na pojawienie się dużej liczby samochodów elektrycznych, poprzez instalację punktów ładowania w wielu miastach Europy oraz testowanie związanej z tym koncepcji inteligentnej sieci (V2G) (pobrano r.) 10 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno- Społecznego. Bruksela , Com (2010) więcej: C.T. Szyjko, Znaczenie smart meteringu oraz smart gridu, (w:) Przegląd energetyczny, nr 3 (63), Wyd. Izby Gospodarczej Energetyki i Ochrony Środowiska, s

156 156 Rysunek nr 4: Przykłady samochodów dla użytku miejskiego w Polsce i Europie Źródło: Działanie tej sieci miałoby się opierać na zastosowaniu pojazdów elektrycznych podłączonych do gniazdka jako źródeł energii dla sieci elektroenergetycznej. Pojazd podłączony do sieci miałby stanowić źródło energii w momencie wysokiego zapotrzebowania. W ten sposób właściciel pojazdu mógłby sprzedawać energię w momencie wyższego zapotrzebowania i pobierać ją w momencie niższego zapotrzebowania (przy tańszej taryfie). Obecnie w Europie najwięcej punktów ładowania istnieje w Niemczech, lecz bardzo dużo inwestycji jest na etapie realizacji, więc nie można ocenić, kto w Europie w najbliższym czasie będzie miał najlepiej rozbudowaną infrastrukturę dla samochodów elektrycznych.

157 157 Rysunek nr 5: Potencjał sprzedaży na świecie Źródło: Polskie projekty Samochód elektryczny jest niewątpliwie przyszłością światowego rynku motoryzacyjnego. Producenci pojazdów są świadomi, że ten, który wyjdzie naprzeciw z rozwiązaniem alternatywnym, tańszym i nie mniej niezawodnym od pojazdu spalinowego, może stać się liderem branży motoryzacyjnej. Obecnie, prócz zagrożeń płynących z rynku ropy naftowej, również ekologiczny wizerunek marki jest bardzo ważny i ma bezpośredni wpływ na wyniki sprzedaży. Jest to związane z coraz większą świadomością społeczną oraz skutecznym lobbingiem organizacji ekologicznych. Alternatywą dla silników spalinowych zdają się więc być jednostki elektryczne. Modele dostępne dziś, choć zdają się być zaawansowane technicznie, są jedynie prekursorami aut przyszłości. Dziś posiadanie auta elektrycznego choć ma wiele zalet ciągle jest dość uciążliwe dla użytkownika. Pierwszą trudnością, już przy kupnie auta elektrycznego, jest jego cena i ograniczona dostępność. Rynek samochodów elektrycznych na świecie dynamicznie rośnie. Z analiz wynika, że w najbliższych latach będzie niemal 6,5 mln pojazdów o napędzie hybrydowym i elektrycznym. Szacuje się, że w roku 2020 udział pojazdów elektrycznych i hybrydowych w sprzedaży wszystkich samochodów wyniesie od 11% do 52%. Na polskim rynku zainteresowanie samochodami elektrycznymi jest umiarkowane. W Polsce realizowany jest projekt Budowa rynku pojazdów elektrycznych, infrastruktury ich ładowania podstawą bezpieczeństwa energetycznego, którego celem jest umożliwienie pojawienia się w Polsce i upowszechnienia samochodów o napędzie elektrycznym. W pięciu miastach Polski mają zostać wybudowane terminale do ładowania, publiczne punkty ładowania i profesjonalne punkty serwisowe. W Warszawie, dzięki współpracy z firmą RWE, w 2011 roku oddano do użytku 10 terminali. Pozostałymi miastami, w których ma powstać taka

158 158 infrastruktura są Gdańsk, Katowice, Kraków i Mielec. W ramach projektu wydawane są samochody testowe, dzięki czemu inwestycja będzie na bieżąco sprawdzana. Osobną częścią projektu jest stworzenie nowego modelu samochodu elektrycznego. Zadanie to w 2012 roku wejdzie w końcowy etap realizacji. W 2008 roku, w Gdyni, przy udziale Akademii Morskiej w Gdyni oraz miłośników i użytkowników pojazdów elektrycznych z całej Polski, odbył się I Zlot Pojazdów Elektrycznych i Hybrydowych pod hasłem "Pożegnanie ropy". Rok później, w tym samym miejscu, odbył się II Zlot Pojazdów Elektrycznych i Hybrydowych pod hasłem "Nowa era w motoryzacji". Kolejne spotkanie użytkowników pojazdów elektrycznych miało miejsce w 2011 roku, w Żyrardowie. Podczas wszystkich spotkań prezentowane były osiągnięcia polskich konstruktorów i nie tylko. 12 Rysunek nr 6: Autor publikacji testuje auto dostępne na polskim rynku w roku 2012 Źródło: własne Z kart historii Historia motoryzacji zatoczyła koło. Niemal sto lat temu auta spalinowe wyparły z dróg elektryczne. Samochód o napędzie elektrycznym to więc żadna nowina. Takie auta pojawiły się na drogach pół wieku przed pierwszymi samochodami z silnikami spalinowymi! Gdy zaglądamy do historii elektrycznych pojazdów, to ze zdumieniem stwierdzamy, że sięga ona końca XVIII wieku. Przy okazji warto przytoczyć ciekawostkę, że pierwszy elektryczny samochód po ulicach Warszawy przejechał w listopadzie 1909 roku. 13 Czyż nie jest imponujące, że już 12 (pobrano ) 13 R. Jabłoński, Pierwsze auto elektryczne, czyli historia juz raz opowiedziana, 9 (w:) Życie Warszawy, r.

159 159 w roku 1899 belgijski rajdowiec zdołał rozpędzić pojazd elektryczny do prędkości powyżej 100 km na godzinę? Jeśli ktoś spodziewa się, że jakikolwiek przemysł zmieni produkcję pod wpływem wymogów społecznych, którymi w pewnym sensie są reguły zrównoważonego rozwoju, to jest w błędzie. Producenci samochodów produkują pojazdy konwencjonalne, bo jest paliwo, dążą do zmian, które pozwalają uatrakcyjnić rynek przez pojazdy potrzebujące mniej paliwa do pokonania dystansu 100 km, ale póki to paliwo jest dostępne, nie forsują nowych rozwiązań. Praca nad baterią zasadniczym problemem samochodów nowej generacji trwa nadal, choć przez ostatnie 100 lat opracowano wiele innowacyjnych technologii. 14 Prawdopodobnie pierwszy prasamochód o napędzie elektrycznym skonstruował w 1828 roku węgierski wynalazca, Angos Jedlitzky. Pojazdy na prąd największą popularnością cieszyły się w USA na przełomie XIX i XX w. 38% aut miało taki napęd, mniej więcej tyle samo parowy, a ledwie jedna piąta spalinowy. To samochód elektryczny bolid Jamais Contente ( Wiecznie niezadowolona ) Francuza Camille'a Jenatzy pierwszy w 1899 r. przekroczył prędkość 100 km/h. Erę wielkiej popularności samochodów elektrycznych zakończyła I wojna światowa. Symbolicznie wygrały ją pojazdy z silnikami spalinowymi, coraz doskonalsze i tańsze, a przede wszystkim pozwalające pokonywać dłuższe dystanse niż auta na baterie. Nawet dziś przeciętne auto elektryczne po ładowaniu przez całą noc przejeżdża tylko km. Pojazdy elektryczne były jednymi z pierwszych samochodów wykorzystywanych do przemieszczania się ludzi. Pomiędzy latami 1832 a 1839, szkocki biznesmen, Robert Anderson, wymyślił pierwszy prymitywny powóz elektryczny. Profesor Sibrandus Stratingh Groningen, z Holandii, zaprojektował elektryczny samochód, którego model w skali wykonał jego asystent Christopher Becker w 1835 roku. Ulepszaniem akumulatorów zajęli się Francuzi Gaston Plante w roku 1865 i Kamil Faure w 1881 roku. Utorowali oni drogę dla rozwoju pojazdów elektrycznych. Francja i Wielka Brytania były pierwszymi państwami, które popierały powszechny rozwój pojazdów elektrycznych. Rok 1947 okazał się punktem zwrotnym w historii pojazdów elektrycznych. Przyczyniło się do tego skonstruowanie pierwszego tranzystora w laboratoriach firmy Bell Telephone Laboratories. Wynalazcami byli John Bardeen, Walter Houser Brattain oraz William Bradford Shockley, za co otrzymali Nagrodę Nobla z fizyki w 1956 roku. Następnie, połączenie sił Henney Motor Company coachwork division z National Union Electric Company, producenta baterii Exide, doprowadziło do powstania pierwszego nowoczesnego samochodu elektrycznego opartego na technologii tranzystora. Henney Kilowatt zajął się produkcją tych pojazdów w dwóch konfiguracjach z obwodami 36 i 72 woltowymi. Modele z 72 woltami miały większą szybkość, dochodzącą do 96 km/h i mogły poruszać się prawie godzinę na pojedynczym ładowaniu. Pomimo wprowadzenia ulepszonych rozwiązań przez Henney Kilowatt, produkcja pojazdów z napędem elektrycznym była zbyt droga, co doprowadziło do przerwania tego projektu w 1961 roku. Łączna ilość wyprodukowanych aut w latach wyniosła poniżej 100 sztuk. Chociaż Henney Kilowatt nigdy nie osiągnął masowej produkcji, technologia oparta na bazie tranzystora przetarła szlak dla nowoczesnych pojazdów z napędem elektrycznym. 14 J. Reed, Warning over battery bubble, (w:) Financial Times, z r.

160 160 W latach 80-tych XX wieku nastąpiło ponowne odrodzenie pojazdów elektrycznych w USA, dzięki preferencyjnej polityce podatkowej w tej sprawie. Pojazdy z napędem elektrycznym zostały uznane przez California Air Resources Board (CARB) za pojazdy nieemitujące zanieczyszczeń (ang. ZEV-zero emission vehicle). CARB ustawił roczną minimalną liczbę pojazdów z napędem elektrycznym, jakie mają być produkowane. Jednak rozporządzenie to zostało zawieszone ze względu na skargi producentów aut, iż ograniczenia tego typu są nieuzasadnione ekonomicznie, ze względu na zapotrzebowania konsumentów. Producenci zdążyli jednak wyprodukować kilka samochodów dostosowanych do nowych przepisów, jak GM EV1, Honda EV Plus, czy Toyota RAV4 EV. Większość tych pojazdów była wynajmowana, a po zakończeniu umowy, kiedy CARB zdążył już zmienić rozporządzenie, samochody zostały zebrane i zniszczone. Rysunek nr 7: Reklama samochodu elektrycznego z 1912 roku Źródło:

161 161 Koszty ładowania Ze względu na te ograniczenia, samochody elektryczne lansuje się głównie jako samochody miejskie. Krótkie dystanse i duża gęstość punktów ładowania baterii rzeczywiście to potwierdzają, szczególnie, jeśli ładowanie w nich jest darmowe. Ale jeśli użytkownik zechce podłączyć ładowaną baterię do domowego gniazdka 230V? Jaki jest rzeczywisty koszt eksploatacji pojazdu elektrycznego w popularnym dla tradycyjnych samochodów spalinowych przeliczeniu na 100 km? Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Zagorzali zwolennicy mówią o koszcie poniżej 10 PLN na 100 km. Jednak biorą oni pod uwagę jedynie koszt zakupu energii potrzebnej do ładowania akumulatorów. Koszt energii zużytej na przejechanie 100 km jest rzeczywiście mniejszy niż w przypadku samochodu spalinowego, jednak pobór prądu elektrycznego to nie jedyny koszt ponoszony przez właściciela. Należy bowiem pamiętać o konieczności okresowej wymiany bardzo drogich akumulatorów, które w miarę użytkowania ulegają zużyciu. Już samo to podnosi cenę przejechanych 100 km nawet do poziomu 20 zł. Nie można również zapominać o znacznie wyższym niż w przypadku pojazdów o silnikach spalinowych spadku wartości samochodów używanych. Rysunek nr 8: Codzienne wykorzystanie samochodu na wybranych krajach UE Źródło: A. Tomala, Zasięg i ładowanie Do 2010 roku zasięg samochodów elektrycznych wynosił poniżej 200 km. Ale już w 2012 roku zasięg zwiększy się do 500 km na jednym ładowaniu. Po włączeniu ogrzewania lub klimatyzacji, zasięg samochodu elektrycznego drastycznie spada (przy czym klimatyzacja zmniejsza też zasięg samochodu spalinowego, a ogrzewanie nie). Do 2010 roku okres ładowania akumulatorów wynosił godzin, co oznacza, że podróż z Warszawy do Gdańska trwałaby 3 dni. (ewentualne stacje wymiany akumulatorów podnoszą znacznie koszt eksploatacji). Od 2012 roku ładowanie trwa 45 minut.

162 162 Rekord zasięgu auta elektrycznego to 501 km, który ustanowił pojazd Tesla Roadster seryjnie produkowany sportowy samochód elektryczny. Rekord został pobity w Australii na długich, prostych i pustych drogach. W przypadku przeciętnego auta elektrycznego i w rzeczywistych warunkach eksploatacji, osiągnięcie takiego wyniku jest niemal niemożliwe. Realny zasięg aut elektrycznych wynosi około 200 km, i to przy założeniu ekonomicznej jazdy w umiarkowanej temperaturze (bez klimatyzacji lub ogrzewania). Czas pełnego ładowania akumulatorów samochodowych wynosi od kilku do kilkunastu godzin. Wprowadza to oczywistą trudność w komunikacji na dłuższych odcinkach. Rysunek nr 9: Dostępne sposoby ładowania Źródło: Zastosowanie silnika elektrycznego sprawia, że jest łatwo sterowalny, posiada najwyższą efektywność konwersji energii na ruch (ponad 90%, a niektóre modele nawet 98%) oraz jest o wiele prostszy w konstrukcji. Silnik elektryczny posiada wysoki moment obrotowy już od pierwszych obrotów do maksymalnych, a dzięki płynnej regulacji obrotów możemy wyeliminować niezbędną w tradycyjnych pojazdach skrzynię biegów. Bardzo ważną, zwłaszcza w komunikacji miejskiej, zaletą jest to, że są to pojazdy cichsze i czyste ekologicznie, a przez to nawet w dużej liczbie bardziej znośne dla otoczenia. Koszty energii elektrycznej są bardziej przewidywalne niż ceny gazu albo ropy, mniej uzależnione od wydarzeń międzynarodowych. Rozwój komunikacji elektrycznej zmniejsza zależność kraju od ropy naftowej, a tym samym zależność kraju od manipulacji cenami na rynkach naftowych, oznacza spadek zużycia energii przez pojazd nawet o 90%, a to dlatego, że sprawność pojazdów z napędem elektrycznym wynosi ok %, podczas gdy pojazdów spalinowych

163 163 ledwie ok %. Silniki elektryczne są tańsze w eksploatacji (koszt przejechania 100 km samochodem osobowym zamyka się w kwocie 2-5 zł, w zależności od prędkości pojazdu i kosztów 1 kwh). Ładowanie akumulatorów w nocy może przyczynić się do redukcji kosztów eksploatacji (koszty związane z utrzymaniem sieci w przypadku, gdy ilość przesyłanej przez nią energii elektrycznej jest znikoma) i wyrównywania obciążenia sieci energetycznej. Nawet, gdy są zasilane energią elektryczną wytwarzaną na drodze spalania węgla, to i tak są bardziej efektywne i mniej zanieczyszczają środowisko niż pojazdy z silnikami spalinowymi. Rysunek nr 10: Optymalne zarządzanie cyklami ładowania Źródło: Bezpieczeństwo Pojazd elektryczny jest znacznie wygodniejszym środkiem komunikacji niż jakikolwiek inny środek transportu przeciwnicy twierdzą że niczym się nie różni użytkowanie samochodu elektrycznego i spalinowego w warunkach miejskich. Zwolennicy twierdzą, że brak hałasu, wibracji, a także dużo większe możliwości manewrowe przy małych prędkościach (miejskich) są nieporównywalne z samochodem spalinowym. Podróż pojazdem elektrycznym zapewnia większy komfort i bogatsze wrażenia podczas jazdy przeciwnicy zwracają uwagę na to, że samochód elektryczny jest tak samo wyposażony jak spalinowy. Zwolennicy zauważają, że nawet przy tym samym wyposażeniu, cisza i brak wibracji zwiększają komfort. Dla przykładu, można swobodnie rozmawiać, słuchać muzyki. Użycie elektryczności jest całkowicie ekologiczne: nie powiększa globalnego ocieplenia, nie powoduje emisji szkodliwych toksyn fabryki i elektrownie zanieczyszczają środowisko, a są one niezbędne do działania samochodów elektrycznych. Ocena całkowitego wpływu na środowisko samochodów

164 164 spalinowych i elektrycznych jest bardzo trudna i niejednoznaczna. Dla przykładu, kilometr przejechany samochodem elektrycznym w Niemczech i we Francji powoduje inną emisję CO 2 (Ponieważ w Niemczech większość energii jest z paliw kopalnych, a we Francji z elektrowni atomowych). Samochody elektryczne są bardzo ciche i przez to łatwiej o kolizję z pieszym. W związku z napędem elektrycznym często przytaczane przez przeciwników są wady teraźniejszych samochodów zasilanych z baterii: przy -20 C pojemność akumulatorów spada do 50%, co po włączeniu ogrzewania może oznaczać, że zasięg nie przekroczy 50 km; cena zakupu samochodu elektrycznego jest o około 30-40% wyższa niż odpowiednika spalinowego; mniejszy bagażnik i ładowność (miejsce zajmują ciężkie akumulatory); komplet akumulatorów starcza na około 200 tys. km lub 10 lat; wysoki koszt zakupu nowych akumulatorów tys. $; bardzo duża utrata wartości samochodu po 6-7 latach eksploatacji; skracanie się zasięgu wraz z zużywaniem się akumulatorów. Rysunek nr 11: Nowe środki bezpieczeństwa: system generuje dźwięk w zależności od prędkości jazdy Źródło: Podsumowanie W Polsce przyjdzie nam chyba długo czekać, zanim na ulicach i drogach będą po cichu jeździć samochody elektryczne. Elektryczna rewolucja w motoryzacji faktycznie da efekty dopiero za wiele lat. Trzeba pokolenia, by ujrzeć zmiany mówiła Merkel, otwierając w 2011 roku targi samochodowe we Frankfurcie. 15 Międzynarodowa Agencja Energetyki prognozuje, że w 2030 roku tylko 40% nowych aut na świecie będzie napędzał konwencjonalny silnik spalinowy, a reszta po równi będzie podzielona między samochody z napędem hybrydowym, hybrydy z wtyczką i auta elektryczne. Ale są też bardziej sceptyczni eksperci. Rozwój 15 (pobrano r.)

165 165 rynku elektrycznych aut będzie ograniczony aż do 2030 r. i dopiero w 2050 r. będą stanowić jedną czwartą nowych aut sprzedawanych na świecie mówił na konferencji w Brukseli Dudley Curtis, ze stowarzyszenia Transport i Środowisko. 16 Amerykańscy eksperci wskazują zaś, że rozwój motoryzacji na prąd, będzie wymagał w USA mld dol. inwestycji w sieć stacji do ładowania takich pojazdów. Przyszłość rynku motoryzacyjnego jest z pewnością związana z wykorzystaniem techniki silników elektrycznych. Z powodu coraz większych ograniczeń dotyczących emisji CO 2 oraz coraz większej niepewności rynku ropy, producenci są zmuszeni szukać alternatywnych rozwiązań motoryzacyjnych. Silnik elektryczny wydaje się rozwiązaniem najlepszym. Najważniejszym celem rozwoju technologii pojazdów elektrycznych jest polepszenie techniki magazynowania energii elektrycznej. Pojazd elektryczny, który będzie miał osiągi porównywalne z samochodem spalinowym, szczególnie dotyczące zasięgu i czasu ładowania, zapewni swojemu producentowi wielki sukces na rynku motoryzacyjnym. Kierowcy z pewnością będą chętnie kupować pojazd, którego cena eksploatacji może być nawet dwukrotnie niższa niż cena samochodu spalinowego. Rysunek nr 12: Nowe rozwiązania: sterowanie ładowaniem Źródło: A. Tomala, Wiadomo więc, że elektryczne pojazdy będą. Przyczynią się do poprawy jakości powietrza, będą miały swój wkład w niskoemisyjność gospodarki. Wiele lat upłynie, nim na ulicach wyraźnie da się zauważyć wymianę pojazdów konwencjonalnych na hybrydowe i elektryczne. Zatem przez lata będzie istniała potrzeba utrzymania infrastruktury umożliwiającej pobieranie zarówno paliwa tradycyjnego, jak i elektrycznego z punktów ładowania. Miasta europejskie przymierzają się do stworzenia odpowiedniej infrastruktury, aby ładowanie akumulatorów było jak najłatwiejsze. Na razie zbiera się doświadczenia przy okazji pilotażowych projektów, jak to ma miejsce w Warszawie, gdzie realizowany jest projekt Green Stream. Jego częścią jest wybudowanie 130 ogólnodostępnych punktów ładowania pojazdów elektrycznych (pobrano r.)

166 166 Z budową tych punktów niezależnie od miasta wiąże się problem przestrzenny: jak zapewnić do nich łatwy dostęp. Inną ważną kwestią jest recykling zużytych baterii. Poszukuje się rożnych rozwiązań, jak np. stworzenie systemu wtórnego wykorzystania akumulatorów. Punkty ładowania to nie tylko problem miejski. W przyszłości musi być nimi nasycona także wieś. Może być to problemem dla budowniczych autostrad. Transport akumulatorów i jego bezpieczeństwo również stanowią problem, głównie prawny. Aby przewożenie większej liczby akumulatorów było możliwe trzeba zmienić przepisy, a to zabiera czas. Czy podniesie się bezpieczeństwo nie wiem, ale możliwość transportu większej liczby akumulatorów ma obniżyć koszty ich stosowania. Jak pokazują pierwsze projekty, punkty szybkiego ładowania mogą zwiększyć zasięg podróżowania. Zdaniem A. Tomali, obniża to koszty nawet do 20 zł, zamiast prawie 160 zł. 17 Rysunek nr 13: Mapa rozwoju punktów szybkiego ładowania w Japonii Źródło: Jeśli zaprezentowane prognozy UE są prawdziwe, zmiana na rynku nastąpi po roku 2030 i dopiero wówczas samochód elektryczny przyczyni się do odczuwalnego zmniejszenia emisji CO 2 i innych związków, które zanieczyszczają powietrze. Prognozy najchętniej sięgają roku Różnią się one dynamiką udziału pojazdów elektrycznych na rynku, ale właśnie około połowy wieku, według niektórych założeń, 25% sprzedawanych samochodów mają stanowić pojazdy elektryczne. Wiele wskazuje na to, że rynek się zmieni i elektryczne pojazdy zaczną pojawiać się na naszych ulicach częściej w skali mającej wpływ na emisję CO 2. Zainteresowanie Komisji Europejskiej ma dwa dna. Jednym jest obawa o zepchniecie europejskich producentów samochodów z rankingu najlepiej sprzedających się marek i drugie wynikające z zobowiązań prowadzących do niskoemisyjności gospodarki. Sektor transportowy ma pole do popisu. Np. 17 A. Tomala, Materiały prezentacji pt. Rozwój samochodów elektrycznych w Polsce, seminarium technologie prosumenckie, III Kongres Energetyki Odnawialnej, (pobrano r.)

167 167 w Japonii MMC oraz 9 innych przedsiębiorstw, stworzyło alians o nazwie HEMS (Home Energy Management System). Celem HEMS jest rozwój następujących technologii: stworzenie systemu łączącego HEMS z innymi urządzeniami domowymi; rozwój oraz dystrybucja systemu HEMS. 18 Rysunek nr 14: Model HEMS Duże nadzieje pokłada się ponadto w technologii pozyskiwania oraz wykorzystania wodoru w ogniwach paliwowych. Przy założeniu przyjaznego środowisku pozyskiwania wodoru, byłaby to technologia znacznie mniej kontrowersyjna ekologicznie od wykorzystania zwykłych akumulatorów ładowanych z sieci elektroenergetycznej. Rzeczywista emisja z elektrycznych pojazdów akumulatorowych zależy od techniki wytwarzania energii. Ekologiczna opłacalność stosowania takich pojazdów w Polsce, gdzie ponad 90% energii elektrycznej wytwarzają elektrownie węglowe, jest na razie wątpliwa. Do przyszłości więc należy technika wykorzystania wodoru. Przed producentami ciągle jednak stoi bariera technologiczna. Już dziś wykorzystuje się natomiast paliwa alternatywne dla silników spalinowych, takie jak biodiesel i bioetanol. Ze środowiskowego punktu widzenia rozwiązania te stanowią jednak półśrodek procesu oczyszczania transportu. Docelowo to właśnie pojazdy elektryczne mają być używane masowo, stanowiąc źródło transportu wolne od zanieczyszczeń i hałasu. Streszczenie W publikacji opisano funkcjonowanie, zalety oraz wady samochodów elektrycznych w kontekście wymagań niskoemisyjnych pakietu energetycznoklimatycznego Unii Europejskiej. Przyszłość rynku motoryzacyjnego z pewnością związana jest z wykorzystaniem techniki silników elektrycznych. Producenci, poprzez zwiększające się ograniczenia dotyczące emisji CO 2 oraz rosnącą html (pobrano r.)

168 168 niepewność na rynku ropy zmuszeni są szukać alternatywnych rozwiązań motoryzacyjnych. Silnik elektryczny wydaje się być najlepszym rozwiązaniem. Zróżnicowane oczekiwania użytkowników, jak i trudność w ocenie sumarycznego wpływu na środowisko, wygodę i otoczenie, powodują burzliwą dyskusję wśród zwolenników i przeciwników napędów elektrycznych. Dyskusja ta, gdy dotyczy samochodów, jest bardzo emocjonalna. Celem publikacji jest powiązanie debaty publicznej dotyczącej motoryzacji elektrycznej z dyskusją na temat gospodarki niskowęglowej wskazanie możliwości połączenia walki z kryzysem i działań na rzecz ochrony klimatu, związku redukcji emisji z poprawą efektywności, innowacyjności i konkurencyjności gospodarki. Słowa kluczowe: samochód elektryczny, gospodarka zeroemisyjna, pakiet energetyczno-klimatyczny, bezpieczeństwo ekonomiczne, napęd hybrydowy Summary Pure electric vehicles are being widely developed due to their better performance than the traditional fuel vehicles in terms of environmental pollution and energy consumption. However, comparing with the petroleum vehicles, the relatively short driving distance of the pure electric vehicle is the main hindrance to overcome. The paper compares the net present lifetime cost of electric vehicles with that of conventional cars, both at today s costs and at projected future costs. The paper also runs comparison scenarios with different assumptions about gasoline and electricity costs, battery costs, consumer discount rates, and vehicle efficiency levels. Electric vehicles are a promising technology for reducing the environmental impacts of transport. To acquire an overview of the possible impacts of the introduction of electric vehicles in the EU, Commission has commissioned a study on the status and prospects of this technology, the potential market uptake of electric cars and their likely impacts. This paper attempts to answer the following questions: Is the cost of purchasing and operating an electric vehicle higher or lower than the cost of a comparable conventional gasoline-powered vehicle? Are the comparative costs likely to change over the next twenty years? Do electric vehicles provide the same attributes as conventional cars, and if not, do the differences matter? Will electric car owners be able to access the electricity needed to power their vehicles? Keywords: electric vehicle, Plug in hybrid electric vehicle (PHEV), Energy management, optimization, battery state of charge profile Załącznik nr 1: Podstawowe pojęcia dotyczące samochodów elektrycznych: 19 Akumulator: urządzenie do magazynowania energii. Najbardziej rozpowszechnione są akumulatory elektryczne i kinetyczne. Cykl pracy akumulatora dzieli się na jego ładowanie i rozładowanie. 19 Opracowanie na podstawie: A. Węglarz, M. Pleśniak, Samochód elektryczny, broszura wydana w ramach projektu Z energetyką przyjazną środowisku za pan brat

169 169 Akumulatory kinetyczne (koła zamachowe) magazynują energię poprzez ruch obrotowy ciężkiej tarczy, charakteryzują się zdolnością szybkiego gromadzenia i oddawania energii. Mają najlepszą sprawność przemiany, praktycznie nieograniczoną trwałość, niezawodność, nie wytwarzają zakłóceń akustycznych, a ich koszt jest niski. Nowoczesne koła zamachowe są wykonane z włókna węglowego o dużej wytrzymałości i osadzone na piaście z tytanu z łożyskami magnetycznymi. Umożliwia to zredukowanie do minimum oporów tarcia. Akumulatory elektryczne (elektrochemiczne) służą do magazynowania energii elektrycznej w postaci energii chemicznej. Przy ładowaniu doprowadzona z zewnątrz energia elektryczna powoduje odwracalne przemiany chemiczne zachodzące wewnątrz akumulatora. To one są źródłem energii elektrycznej, którą można czerpać z akumulatora w procesie rozładowania. Najważniejszymi wielkościami akumulatora są siła elektromotoryczna (napięcie) oraz pojemność (ilość dostępnej energii), czyli wielkość ładunku elektrycznego, który można czerpać z akumulatora naładowanego aż do jego rozładowania. Akumulatory można łączyć w baterie stanowiące źródło prądu stałego. Najczęściej spotykanymi akumulatorami elektrycznymi są akumulatory samochodowe. Służą one do zasilania postojowego samochodu oraz do zasilania rozrusznika, który jako silnik elektryczny uruchamia spalinową jednostkę napędową. Baterie litowo-jonowe (Li-ion) są obecnie najbardziej popularnymi akumulatorami energii elektrycznej. Ze względu na swoje właściwości mają szerokie zastosowanie: od telefonów komórkowych i laptopów po samochody elektryczne i hybrydowe. Do zalet baterii Li-ion należą przede wszystkim mały ciężar oraz brak efektu pamięci. Efekt pamięci jest zjawiskiem powodującym utratę rzeczywistej pojemności. Dotychczas, aby go uniknąć, należało ładować akumulator jedynie po jego pełnym rozładowaniu. W bateriach Li-ion problem ten nie występuje. Ponadto dużą ich zaletą, zarówno przy zastosowaniu w sprzęcie elektronicznym, jak i w samochodach, jest mały ciężar. Jednostka napędowa (silnik) to podstawowy element każdego samochodu. Silnik jest urządzeniem konwertującym energię (np. chemiczną, dostępną w paliwie lub akumulatorze) na pracę mechaniczną. Najpopularniejszymi rodzajami silników są silniki spalinowe oraz elektryczne. W wyniku ich działania energia kinetyczna wytwarzana przez silnik, poprzez wał i odpowiednią przekładnię, jest wykorzystywana jako praca mechaniczna. Najważniejszymi wielkościami związanymi z silnikami są moc, moment obrotowy i sprawność. Napęd hybrydowy jest połączeniem dwóch rodzajów napędu. Obecnie w motoryzacji, jako napęd hybrydowy pojazdu, najczęściej stosuje się połączenie silnika spalinowego z silnikiem elektrycznym. Silnik spalinowy połączony jest z generatorem prądu, natomiast silnik elektryczny pełni również rolę prądnicy służącej do ładowania akumulatorów zasilających go podczas cyklu pracy. Silniki te mogą pracować razem podczas dużego zapotrzebowania na moment obrotowy (np. przyspieszenie lub jazda pod górę) lub oddzielnie: tylko silnik spalinowy lub tylko elektryczny.

170 170

171 171 SPRAWOZDANIA Z KONFERENCJI

172 172

173 173 Cezary Tomasz SZYJKO Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach INNOWACYJNE BEZPIECZEŃSTWO sprawozdanie z VIII Międzynarodowej Konferencji i Wystawy "Nowoczesne technologie dla bezpieczeństwa kraju i jego granic" 16 maja 2012 r. hotel Marriott w Warszawie organizator: Zarząd Targów Warszawskich S.A. oraz miesięcznik RAPORTwojsko, technika, obronność Organizowana co roku konferencja gromadzi, już od pierwszej edycji, najznamienitszych polskich i zagranicznych specjalistów w dziedzinie obronności i bezpieczeństwa kraju. Dzięki starannemu doborowi mówców i odpowiedniemu przygotowaniu omawianych zagadnień, a także często premierowym w skali kraju prezentacjom produktów, konferencja stała się jednym z najważniejszych wydarzeń sektora, cennym źródłem specjalistycznych informacji oraz forum wymiany wiedzy i doświadczeń. Konferencji towarzyszyła wystawa ilustrująca produkty i usługi z sektora obronnego i przemysłu zbrojeniowego. Złożona sytuacja polityczna w świecie współczesnym spowodowała konieczność utworzenia i rozwoju kierunków nauczania w szkołach wyższych, które byłyby w stanie odpowiedzieć na zapotrzebowanie na wiedzę i praktyczne przygotowanie w zakresie bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego. Obecnie wzrasta znaczenie bezpieczeństwa wewnętrznego i porządku publicznego w polityce państwa. Zainteresowane są tymi kwestiami niemal wszystkie organy administracji publicznej, polityki społecznej i gospodarczej. Odpowiedzialną rolę odgrywa tutaj obrona cywilna, służby gospodarcze, policja, straż graniczna, straż pożarna i inne wyspecjalizowane agencje. Systemy zabezpieczania informacji w wojsku mają długą tradycję w wojsku, służbach dyplomatycznych oraz dużych korporacjach. Potrzeba zastosowania zabezpieczeń w przedsiębiorstwach niezwiązanych z produkcją wojskową doceniona została dopiero w latach 80-tych, kiedy dzięki technologii informatycznej łatwiejsze stało się wykradzenie dużej ilości informacji i szybkie ich wykorzystanie. Efektem pojawienia się tych potrzeb było opublikowanie w 1992 roku przez Departament Handlu i Przemysłu Wielkiej Brytanii A code of practice for Information Security Management. W trzy lata później dokument ten został zaktualizowany, rozszerzony i opublikowany jako brytyjska norma BS Jedyną organizacją certyfikującą w tym zakresie był British Standards Institute (BSI). Na konferencji zaprezentowano nowelizację normy, a już rok później, korzystając z szybkiej ścieżki, wydano jako standard międzynarodowy ISO 17799:2000. Norma ISO prezentuje zabezpieczenia organizacji i systemów informatycznych pogrupowane w obszary zabezpieczeń (patrz rysunek nr 1). Wskazuje także na możliwe sposoby ich wdrażania i monitorowania skuteczności.

174 174 Na świecie coraz głośniej mówi się, że galopada cen ropy może zahamować wzrost gospodarczy i zagrozić bezpieczeństwu energetycznemu wielu państw. Czy gospodarka może się rozwijać, jeśli baryłka ropy będzie kosztować 130 dolarów? Tak. Ale znajdziemy się blisko linii, po której przekroczeniu ludzie zaczną ograniczać wydatki ostrzegał Ken Mayland z firmy doradczej ClearViewEconomics. A szef Międzynarodowej Agencji Energetyki Nobuo Tanaka mówił, że jeśli do końca roku za baryłkę trzeba będzie płacić ponad 100 dol., to grozi powtórka kryzysu z 2008 roku. Larry Goldstein z amerykańskiej Energy Policy Research Foundation podkreślał, że ropa ze złóż w Libii jest wysokiej jakości i można z niej bez dużych wydatków produkować tak rentowne paliwa, jak paliwo lotnicze jet czy olej napędowy. Jeśli zabraknie ropy z Libii, to część rafinerii będzie ze sobą walczyć o dostawy, bo ze względów technicznych nie będą mogły użyć surowca gorszej jakości. To znów podbije ceny podkreślił Goldstein, cytowany przez AP. Dotyczy to głównie rafinerii w Europie, które kupują prawie 80% libijskiej ropy. Znacznie ostrzej na kryzys libijski niż np. egipski reagują giełdy. W czasie zamieszek w Egipcie traciły głównie rynki krajów arabskich, skąd wiele firm powiązanych jest biznesowo z Afryką Północną. Teraz od początku tygodnia lecą w dół indeksy w USA i Europie, bo gracze obawiają się wzrostu inflacji z powodu ropy. Ignorują dobre dane makro np. o wzroście sprzedaży domów czy zaskakująco wysokim optymizmie konsumentów w USA. Przecena na świecie nie omija Warszawy, gdzie blisko połowa obrotów to robota inwestorów z zagranicy. Miarą niepokoju są drożejące metale szlachetne. Złoto znowu przekroczyło 1400 dol. za uncję (31,1 gram) i zmierza do rekordu wszech czasów 1430 dol. Srebro kosztuje najwięcej od 1980 roku, kiedy doszło do rewolucji islamskiej w Iranie. Złoto i srebro mają tak ogromne wzięcie także z powodu osłabienia kursu dolara, w którym handluje się metalami szlachetnymi. Popyt na złoto rośnie również w Polsce. W lutym Mennica Polska, kontrolująca około połowy sprzedaży złota inwestycyjnego, notuje rekordową liczbę transakcji. Inwestorzy kupują też szwajcarskiego franka. Uderza to w Polaków, którzy w tej walucie zaciągnęli kredyty. Wczoraj kurs franka wzrósł prawie o 2%, do 3,13 zł. Wzrost cen ropy może się też przełożyć na ceny żywności, i tak już wyjątkowo drogiej na świecie. Państwa nad Zatoką Perską, hojnymi dotacjami socjalnymi próbują odegnać widmo zamieszek, takich jak w Egipcie i Libii. A to może przełożyć się na wzrost popytu na żywność na świecie. Arabia Saudyjska nagle dała 36 mld dol. na podwyżki dla urzędników państwowych i zasiłków. W Kuwejcie przez 14 miesięcy można dostawać żywność za darmo, pensje urzędników państwowych zostaną podwojone, a studenci dostaną wyższe stypendia. Ta napięta sytuacja na rynku surowców będzie negatywnie wpływać na naszą gospodarkę. Nawet gdyby ceny utrzymały się na obecnym poziomie, to jeszcze przez kilka miesięcy będą powodować wzrost inflacji. A w drugiej połowie roku przełożą się na wzrost cen towarów przetworzonych. Wyższa inflacja oznacza uszczerbek na wzroście PKB. Bo przy tym samym poziomie zarobków stać nas na mniej mówi Radosław Bodys, strateg rynków wschodzących w londyńskim banku inwestycyjnym UBS.

175 175 Zdjęcie nr 1: Część wystawowa Konferencji Rysunek nr 1: Bezpieczeństwo informacji w wojsku Źródło: R. Saint-Germain, Information Security Management Best Practice Based on ISO/IEC 17799, The Information Management Journal. July/August 2005

176 176

177 177 Cezary Tomasz SZYJKO Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach POLACY CZEKAJĄ NA BEZPIECZNY GAZ Z ŁUPKÓW sprawozdanie z międzynarodowej Konferencji naukowej ShaleScience o bezpieczeństwie złóż gazu łupkowego w Polsce, Warszawa maja 2012 r. W Centrum Nauki Kopernik w Warszawie odbyła się II edycja międzynarodowej konferencji naukowej ShaleScience. Naukowcy i eksperci z całego świata dyskutowali o cechach skał, w których uwięziony został gaz łupkowy, a także o możliwościach udoskonalania procesu uwalniania węglowodorów. W otwarciu konferencji uczestniczył Premier Donald Tusk. Organizatorami spotkania byli ORLEN Upstream, Energy and Geoscience Institute University of Utah oraz Schlumberger Innovation Center, SLC, USA. Honorowy patronat nad Konferencją objął Minister Środowiska. Podczas tegorocznej konferencji eksperci skoncentrowali się na istotnych czynnikach bezpieczeństwa mających wpływ na ekonomiczną opłacalność produkcji gazu z łupków. Wydobycie gazu łupkowego będzie dotyczyć nawet 500 polskich gmin i pośrednio kilku milionów Polaków. Już dzisiaj na etapie badań prace przygotowawcze nie wszędzie w kraju mają jednak pozytywne konotacje. Pierwsze informacje medialne o sukcesach wierceń, przyniosły niestety równolegle rozmaite artykuły i programy interwencyjne w mediach mówiące o coraz częstszym sprzeciwie lokalnych społeczności przeciwko odwiertom i prowadzeniu badań sejsmologicznych. Problemy takie pojawiły się już zarówno na Pomorzu jak i w województwie lubelskim. Inwestorzy i ich podwykonawcy coraz częściej spotykają się z pytaniami mieszkańców, decydentów i mediów. Brak wiarygodnej i dobrze przygotowanej komunikacji sprawia, że wątpliwości te kumulują się i zmieniają w rzeczywisty opór społeczeństwa. Konferencja precyzyjnie wskazała główne zagrożenia komunikacyjne w procesie inwestycyjnym, oraz możliwe rozwiązania najlepszych praktyk. Oparty na konkretnych przykładach działań i case ach, praktyczny panel pozwolił uczestnikom lepiej zrozumieć kwestie oporu społecznego, nastawienie lokalnych władz czy mediów, a tym samym zapewnić sukces danej inwestycji. Paneliści zgodni byli, że wydobycie gazu łupkowego może przyczynić się do ogromnych benefitów ekonomicznych i politycznych dla naszego kraju. Wyliczenia ekspertów

178 178 mówią o miliardach dolarów zysków dla Polski i perspektywie rozwoju na najbliższe kilkadziesiąt lat. Politycy i ekonomiści już zaczynają snuć wizję funduszy dla przyszłych pokoleń wzorem Norwegii. Przeanalizujemy jakość własności zbiornikowych polskich łupków, w tym warunki, w których miliony lat temu gaz został wygenerowany i zmagazynowany oraz techniki najskuteczniejszego udostępnienia złoża, analizując między innymi podatność skały na proces szczelinowania oraz niezbędne parametry zabiegów intensyfikacyjnych podnoszące naszą skuteczność w zakresie produkcji ze złóż niekonwencjonalnych wyjaśnił Wiesław Prugar, Prezes Zarządu ORLEN Upstream. Zrozumienie tych dwóch elementów jest podstawą do przewidywania wielkości produkcji ze złoża, poprawy jakości produkcji oraz rozwoju bardziej efektywnych technologii wydobywczych dodał Roberto Suarez-Rivera, Dyrektor Centrum Innowacji, Schlumberger. Wiedza i innowacyjność są kluczem do sukcesu. Globalny rozwój gospodarczy nie byłby możliwy bez nowoczesnego sektora wydobywczego, bogatego w zaawansowane technologie, zdolnego sprostać zmieniającym się wyzwaniom technicznym, ekologicznym i ekonomicznym. Dzięki nieustannym poszukiwaniom lepszych lub zgoła nowych rozwiązań technologicznych, możliwa jest eksploatacja niekonwencjonalnych zasobów surowców. To, że możemy skorzystać z bogatych, bo już co najmniej dwudziestoletnich doświadczeń przemysłu łupkowego w USA i Kanadzie daje gwarancję, że technologie, po które sięgamy, są już sprawdzone i bazują na najnowszych osiągnięciach nauki. Jestem przekonany, że właśnie teraz, na początku naszej drogi prowadzącej do eksploatacji złóż gazu z łupków na skalę przemysłową, konferencje takie jak ShaleScience są wyjątkowo potrzebne, stanowią bowiem nie tylko platformę debaty eksperckiej, ale także pomagają nam zdobywać i rozwijać know-how, tak bardzo potrzebny nam w nadchodzących latach powiedział Jacek Krawiec, Prezes Zarządu PKN ORLEN. Biorąc pod uwagę fakt, że znaczący udział w całości zidentyfikowanych złóż na świecie, również w Polsce, mają złoża o umiarkowanej jakości własności zbiornikowych w swoich analizach i dyskusjach, naukowcy uwzględnią także ten rodzaj złóż. Zrozumienie ich cech może mieć bowiem fundamentalne znaczenie dla uwolnienia dostępu do ogromnych ilości energii pochodzącej z węglowodorów. W obliczu znanej dotychczas technologii, cechuje je ograniczony potencjał wydobywczy ze względu na ich niewielką przepuszczalność, niską porowatość (utrudniającą gromadzenie się węglowodorów) oraz niskie ciśnienie panujące w porach. Zgromadzeni na konferencji zastanawiali się nad kierunkami rozwoju technik wydobywczych. Obecnie jest to jedno z najbardziej ekscytujących wyzwań i jedno z najistotniejszych zagadnień dotyczących niekonwencjonalnych złóż węglowodorów zaznaczył Suarez-Rivera. Podczas Konferencji zaprezentowano najnowsze badania opinii publicznej. Polacy patrzą na wydobycie gazu z łupków perspektywicznie i uważają ten surowiec za ważny dla naszego kraju oraz regionu. Mają też już wiedzę o tym, z czym wiąże się proces poszukiwań i wydobycia tego gazu wynika z najnowszych badań przeprowadzonych przez instytut SMG/KRC na zlecenie PKN ORLEN. Blisko 70% badanych jest przekonanych, że proces wydobycia gazu z łupków jest bezpieczny dla otoczenia, a niemal wszyscy (97%) wiążą z gazem duże nadzieje na powstanie nowych miejsc pracy.

179 179 Ministerstwo Środowiska wydało dotychczas 113 koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie złóż gazu łupkowego w Polsce. I choć operatorzy wykonują odwierty dopiero od niespełna dwóch lat, świadomość zagadnień związanych z gazem z łupków okazuje się być w Polsce stosunkowo wysoka. Eksploatacja gazu pochodzącego ze skał łupkowych jest nadzieją dla całego kraju oraz regionów, w których będzie wydobywany uważają Polacy. Aż 86% badanych sądzi, że udostępnienie niekonwencjonalnych złóż gazu pomoże Polsce uniezależnić się od zewnętrznych dostawców, a tym samym umocnić pozycję naszego kraju na arenie międzynarodowej. Według badania, 88% Polaków wierzy, że realizacja projektów wydobywczych zintensyfikuje rozwój gospodarczy regionu, w którym odbywają się prace. Nastąpi to przede wszystkim poprzez stworzenie nowych miejsc pracy (97%) oraz dodatkowe wpływy do kas samorządowych (91%). Zdecydowana większość Polaków uważa, że proces wydobycia gazu z łupków jest bezpieczny dla otoczenia, a 78% badanych nie wyraża poparcia dla protestów organizowanych przeciwko poszukiwaniom. 60% społeczeństwa nie miałoby nic przeciwko temu, aby w najbliższej im okolicy rozpoczęto poszukiwania gazu z łupków. Podczas gdy świadomość szans i korzyści związanych z procesem poszukiwań i wydobycia gazu okazuje się być bardzo wysoka, wiedza na temat samego gazu i technik jego wydobycia pozostaje nieco w tyle, stanowiąc pole do zagospodarowania dla władz, ośrodków edukacyjnych i operatorów. Duża część społeczeństwa (66%) poproszona o porównanie zasobów gazu konwencjonalnego i niekonwencjonalnego nie potrafi wskazać cech charakterystycznych dla gazu ziemnego pochodzącego z łupków, a zdecydowana większość osób (82%) nie wie czym jest szczelinowanie hydrauliczne jedyna metoda wydobywania gazu ze złóż niekonwencjonalnych. Mimo że 43% Polaków czuje się wystarczająco poinformowanych w zakresie poszukiwań i eksploatacji gazu z łupków, wyraźne są oczekiwania względem dalszej edukacji w tym temacie przede wszystkim ze strony władz lokalnych (55%), rządu (54%), ośrodków naukowych (54%), a także firm poszukujących gazu (48%). Dla sukcesu samych poszukiwań oraz optymalnego wykorzystania wydobywalnych zasobów niezbędny jest więc transfer wiedzy między ośrodkami badań i rozwoju, a przemysłem poszukiwawczo-wydobywczym. Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, PKN ORLEN, największy koncern w Polsce aktywnie angażuje się w rozwój myśli naukowej i popularyzację specjalistycznej tematyki związanej z procesem rozpoznawania i eksploatacji złóż niekonwencjonalnych w Polsce. Jednym z przykładów takich działań jest właśnie zorganizowana już po raz drugi konferencja będąca platformą dla wymiany poglądów z zagranicznymi naukowcami i ekspertami posiadającymi unikalne doświadczenie w tym zakresie. Reasumując, tegoroczna edycja konferencji ShaleScience zrealizowała swoje cele naukowe nakreślając właściwe perspektywy postrzegania właściwości skał łupkowych. W Ameryce Północnej, już od ponad dziesięciu lat, złoża niekonwencjonalne są ważnym źródłem pozyskania gazu. Możliwość eksploatacji gazu ziemnego ze skał łupkowych ma ogromny wpływ na zmiany zachodzące w przemyśle poszukiwawczo-wydobywczym. Kolejne, nowe bezpieczniejsze metody wydobycia są nieustannie doskonalone w celu redukcji kosztów i poprawy

180 180 efektywności produkcji. Niestety, jak dotąd klasyczna wiedza na temat samej charakterystyki złóż w sposób niewystarczający wpływa na stosowaną technologię, co może skutkować niższą efektywnością wydobycia, wynikającą ze stosowania uniwersalnych rozwiązań technologicznych na złożach o bardzo odmiennych właściwościach. Podczas konferencji ShaleSciance naukowcy i eksperci z całego świata starali się wypełnić tę lukę i skonfrontować różne wyobrażenia o bezpieczeństwie skał łupkowych, w celu wypracowania jednego, spójnego oraz właściwego zbioru wskazań na ten temat. Bez wątpienia podobne wymiany poglądów z doświadczonymi, zagranicznymi ekspertami przyśpieszają pozyskanie know-how i projektowanie rozwiązań adekwatnych dla specyfiki polskich złóż. Rysunek nr 1: Korzyści dla Polski płynące z wydobycia gazu z łupków według Polaków Rysunek nr 2: Czy wydobywanie gazu z łupków jest Pana(i) zdaniem bezpieczne dla otoczenia?