Temat drugi: sztuka prehistorii i ludów prymitywnych. 1. Cywilizacja człowieka

Transkrypt

1 Temat drugi: sztuka prehistorii i ludów prymitywnych 1. Cywilizacja człowieka Człowiek od tysięcy lat stara się dociec, gdzie miał miejsce jego początek i gdzie zaczęła się jego cywilizacja. Niestety nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, gdyż brak jednoznacznych odkryć, które stwierdzą, gdzie narodziła się cywilizacja. Nieliczne wykopaliska i inne odkrycia skłaniają raczej do domysłów, niż pozwalają na ścisłe ustalenia historyczno-naukowe. Epoka wspólnoty pierwotnej, którą umownie nazywamy prehistoryczną (czyli epoką przedhistoryczną - czasy historyczne datuje się na około 3 tys. lat przed naszą erą, kiedy to wynaleziono pismo i powstały pierwsze znane nam miasta) trwała przez kilka tysięcy lat. Większość naukowców przyjmuje, że pierwszy rozumny człowiek pojawił się około 100 tysięcy lat temu na terenie Afryki, jednak spektakularny rozwój cywilizacji mógł nastąpić dopiero wraz z pojawieniem się możliwości wymiany informacji. Wcześniej pierwotni ludzie byli pozbawieni tej możliwości, plemiona żyły daleko od siebie a średnia życia przeciętnego człowieka wynosiła około lat. Sztuka, jaką tworzyli pierwsi ludzie świadczyła o coraz wyższym stopniu cywilizacji, kiedy to człowiek nie potrzebował już do życia jedynie jedzenia, picia i miejsca do spoczynku, lecz zaczął odczuwać potrzebę wyrażanie siebie swoich lęków, marzeń oraz świata, który go otaczał. 2. Podział dziejów sztuki Tradycyjny podział dziejów sztuki kształtuje się następująco: Paleolit starsza epoka kamienna, od około 550 tys. lat p.n.e. Mezolit środkowa epoka kamienia, od około 8 tys. lat p.n.e. Neolit młodsza epoka kamienia (lub epoka kamienia gładzonego), od około 6 tys. lat p.n.e. Epoka brązu, od około 700 lat p.n.e. Epoka żelaza, od 450 lat n.e. Okres wędrówek ludów, od 650 lat n.e. Ad. Paleolitu Epoka ta jest tak nazywana ze względu na materiał, z którego wykonywano pierwsze narzędzia. Był to okres bardzo długi, człowiek wiódł wtedy koczowniczy tryb życia polował, zakładał obozowiska, konstruował szałasy. Już wtedy zaczął tworzyć pierwsze malowidła naskalne 1 1 Najsłynniejsze malowidła w jaskini w Altamirze (Hiszpania) oraz Lascaux (Francja), okres paleolitu. 1

2 wewnątrz grot i jaskiń przedstawiając sceny z polowań, zwierzęta i postacie ludzkie. Te ostatnie, karykaturalne, schematyczne i nieproporcjonalne w porównaniu do pięknych przedstawień zwierząt, z reliefowymi próbami pokazania faktury sierści oraz różnicowania kolorów. Kolory uzyskiwano z naturalnych barwników kolorowych glinek, a zwierzęta przedstawiano w całym ich majestacie, nawet z zabiegami perspektywicznymi. Kształt postaci nakreślano konturem i wypełniano farbami, dla których spoiwem była najczęściej krew lub tłuszcz. Sztuka pełniła wtedy funkcję magiczną, rytualną i nazywa się ją animalistyczną ze względu na szczególną uwagę, jaką poświęcano zwierzętom. Prawdopodobnie chodziło o wierzenia, które miały pomóc myśliwym w trakcie polowań. Poza malowidłami, pierwotni mieszkańcy wykonywali również ruchome przedmioty plastyczne, sławiące często przedmiot kultu. Na całej przestrzeni sztuki pradziejowej pojawiają się kobiece figurki zwane Wenus. Jej wygląd był zawsze bardzo podobny schematyczna postać z przesadnie obfitymi kształtami, koncentrujące się na dużych piersiach, szerokich biodrach i grubych udach. Figurki te zawiązywały do macierzyństwa i były wyobrażeniem życia oraz płodności. Jedną z najsłynniejszych jest figurka znaleziona na terenie dzisiejszej Austrii, wykonana około tysięcy lat temu. 2 2 Wenus z Wilendorfu, okres paleolitu. 2

3 Ad. Mezolitu Człowiek zaczął oswajać zwierzęta, wynalazł łuk, zaczął wytwarzać naczynia ceramiczne, które zdobił inspirując się nie tylko światem zwierząt, lecz także ozdobną linią i plamą barwną. 3 Ad. Neolitu Człowiek potrafił już uprawiać rolę, do czego potrzebował dokładniej obrobionych kamiennych narzędzi. Wytwarzał również ceramiczne naczynia, zdobiąc je dekoracją ornamentalną, głównie wstęgową lub wzorami geometrycznymi i abstrakcyjnymi. Częstym motywem zdobniczym była spirala. W tym okresie nastąpił prawdziwy przełom budowlany. Zaczęto wznosić domy na palach, jednak to co zachwyca tajemniczością do dziś były megality. Zaczęły powstawać ok. 3 tys. lat p.n.e. Ich znaczenie nie jest jasne do dnia dzisiejszego, choć prawdopodobnie były to grobowce. Znamy kilka rodzajów megalitów: menhiry pojedyncze głazy w kształcie słupów, stojące pionowo na ziemi, czasem ustawione rzędami. Najbardziej znany jest Stonehenge 4 w Anglii, wzniesiony około lat p.n.e. Krąg tworzy 30 pionowych głazów o wys. Ponad 4m. Każdy z nich waży kilkadziesiąt ton. Nie do końca wiadomo, w jakim celu go wzniesiono. Uważa się, że mogło to być sanktuarium kultu słonecznego. 3 Naczynia ceramiczne, okres neolitu. 4 Stonehenge, okres późnego neolitu. 3

4 Ad. Epoki brązu Człowiek zaczyna wytwarzać naczynia, ozdoby i narzędzia z miedzi oraz brązu. Właśnie wtedy odkryto rewolucyjne wynalazki, jakimi były koło, pług i miecz, które zmieniły jakość życia ludzi. Wytwarzano ceramikę, cały czas zdobiąc ją ornamentami geometrycznymi i spiralnymi, powstawały również figurki o przeznaczeniu kultowym, jak np. wózek słońca 5. Brązowa tarcza wózka była pokryta złotą blachą, na której wytłoczono ornament spirali. Ad. Epoki żelaza Człowiek posiadł umiejętność wykonywania solidnych narzędzi. Dekorowano broń i naczynia, czerpiąc motywy z otaczającego świata i abstrakcyjnych wzorów. W dwóch ostatnich epokach brązu i żelaza rozwinęły się wielkie cywilizacje. Nie traktuje się ich jako prehistorii, gdyż one rozpoczynają okres starożytności. Ad. Wędrówek ludów Gdy upadało cesarstwo rzymskie, ludy zamieszkujące tereny dzisiejszej Polski, Czech, Moraw, Słowacji i Ukrainy zaczęły w końcu IV i na początku V wieku n.e. przemieszczać się na południe i zachód, do Italii, Galii, Hiszpanii, a nawet północnej Afryki. W ich miejsce przywędrowały nowe ludy Słowianie, zamieszkujący wcześniej dorzecza Dniepru. Nieśli ze sobą niższy stopień cywilizacji i kultury materialnej, lecz były prężniejsze demograficznie. Już w V w. n.e. ludy słowiańskie zasiedliły terytorium dawnego państwa Gotów nad Morzem Czarnym, a następnie rozpoczęły migrację na południe nad Dunaj. Po przybyciu Awarów do Europy środkowej, w drugiej połowie VI w. Słowianie naddunajscy dostali się pod władanie Awarów. Również terytoria przykarpackie uzależnione były od państwa Awarów, które posługiwało się wojownikami słowiańskimi w swych łupieżczych wyprawach przeciwko Bizancjum. Spowodowało to zainteresowanie Słowian migracjami w kierunku północno-zachodnim, wolnym od jarzma awarskiego. W połowie pierwszego tysiąclecia n.e. terytorium obecnej Polski było w głównej mierze wyludnione, po opuszczeniu go przez plemiona germańskie, a przed przybyciem Słowian. W VI w. najprawdopodobniej osadnictwo słowiańskie przesuwa się poza linię górnej Wisły na zachód i północ. Była to ludność głównie rolnicza, stosująca prymitywne wypaleniskowe metody uprawy. Po okresie wielkich wędrówek ludów, czyli od ok. VII w., następował powolny wzrost gospodarczy, zostały wprowadzone stałe uprawy rolne, przybywało osad, rozwijał się handel i eksport obejmujący skóry, futra, miód pszczeli, wosk, woły, a zapewne także niewolników. Import obejmował głównie wyroby metalowe, ceramiczne i złotnicze oraz broń. 5 Wózek słońca, epoka brązu. 4

5 W okresie wczesnego Średniowiecza do końca IX organizacja ludów słowiańskich ograniczała się jedynie do wspólnot plemiennych i rodowych. Pojawiły się grody, jako siedziby zwierzchniej władzy, naczelników i książąt plemiennych. Skupiali oni obok siebie drużyny wojów, dla celów obronnych, bądź napastniczych i ściągali daniny od swych podwładnych na budowę umocnień obronnych, zakup broni i utrzymanie grodów z ich dworami. Wśród licznych zorganizowanych we wspólnoty rodowe zachodnich plemion słowiańskich w IX-X w znane są plemiona: Dziadoszan, Ślężan, Goleszan, Bobrzan, Opolan, Lędzian, Goplan, Mazowszan, Wolinian, Pyrzyczan, Pomorzan, Trzebowian i największe Polan i Wiślan. Znaleziska archeologiczne w naszym kraju sięgają jeszcze epoki paleolitu. Są to narzędzia krzemienne i wyroby kościane zdobione zgeometryzowanym rytem, które znaleziono a Jaskini Maszyckiej 6 niedaleko Krakowa. Ich czas powstania datuje się na tys. lat p.n.e. Z okresu mezolitu pochodzą znalezione na naszym terenie tzw. berła szamańskie, najczęściej wykonane z kości zwierzęcej, służące do obrzędów religijnych i kultowych. Wiążą się z nimi także znaleziska figurek bursztynowych. Wytwarzano również ceramikę zdobioną motywami geometrycznymi. W okresie neolitu pojawiło się górnictwo i pierwsze kopalnie, jak np. kopalnia krzemienia w Krzemionkach Opatowskich. W epoce brązu rozwija się wytwórczość ozdób i narzędzi z brązu oraz wyrobów ceramiki. Z epoki żelaza pochodzi osada w Biskupinie, najlepiej zachowana tego typu osada w Europie. Jest to jedno z najważniejszych miejsc związanych z prehistorią naszych ziem. Najstarsze ślady pobytu człowieka w tych okolicach datuje się na ponad 10 tys. lat p.n.e. Osada została zbudowana na wyspie otoczonej jeziorem, tworząc osiedle dla około tysiąca mieszkańców. Po zniszczeniu przez Scytów (ok. 500 r. p.n.e) Biskupin odbudowano łącząc osadę pomostem z lądem. Z polskimi zabytkami prehistorii łączy się także zespół monumentalnych kamiennych rzeźb 7 w rejonie góry Ślęża na Dolnym Śląsku. Góra Ślęża była najprawdopodobniej ośrodkiem kultu pogańskiego, z którym wiąże się również szlak Celtów. Na przełomie V i VI w. p.n.e. od południa zaczęła napływać ludność związana z kulturą tracką i celtycką. 6 Berło rogowe z Jaskini Maszyckiej, epoka neolitu. 7 Monumentalna kamienna rzeźba kultowa z góry Ślęzy, XII-IV w. p.n.e. 5

6 Tereny nad Wisłą i Odrą zawsze były obszarem krzyżowania się wpływów kultur Azji i południowo-wschodniej Europy z wpływami zachodnimi. Z kulturą łużycką wiążą się ciekawe zabytki obrzędów grzebalnych - urny w kształcie domków lub naczyń mających w szyjce wymodelowaną twarz ludzką, czapkowatą pokrywę i niekiedy w uchach kolczyki ze szkła lub bursztynu. Na brzuścu często rysowano schematycznie sceny obrzędowe z postaciami zwierząt, jeźdźców, zaprzęgi z wizerunkiem tarczy słonecznej. Okres wpływów rzymskich (I w. p.n.e. połowa V w. n.e.), związanych ze szlakiem bursztynowym, który łączył Imperium z wybrzeżami Bałtyku, przynosi bogactwo ozdób stroju, upodobanie w wyższych warstwach społecznych do pięknej biżuterii ze srebra i złota. Kształtowanie się własnego oblicza kulturowego naszych ziem nastąpiło między VI a X wiekiem. Z tego okresu pochodzą obronne grody, plastyka figuralna w kamieniu i drewnie o przeznaczeniu kultowym. Dopiero jednak okrzepnięcie polskich organizacji państwowych i wejście z związki z kulturą chrześcijańską Zachodu spowoduje powstawanie bogactwa różnorodnych działań artystycznych. 8 8 Opracowanie na podstawie: Sztuka świata, wydawnictwo Arkady 1989, B. Osińska Sztuka i czas, WSiP Ilustracje i rysunki zaczerpnięte z Internetu. 6