Przewodnik Pacjenta Konferencja

Transkrypt

1 KRAKOWSKI SZPITAL SPECJALISTYCZNY IM. JANA PAWŁA II Przewodnik Pacjenta Konferencja CZYSTE POWIETRZE W KRAKOWIE O, MAMMO! Zadbaj o zdrowie swoich piersi! MATERIAŁY POKONFERENCYJNE Rak piersi jest obecnie najcz ciej wyst puj cym nowotworem u kobiet z krajów rozwini tych. Nale y pami ta e nowotwory sutka Skróty wystąpień, głosy w dyskusji. mog wyst powa równie u m czyzn, s jednak bardzo rzadkie. Wczesne wykrycie zmian nowotworowych i podj cie odpowiedniego leczenia zwi ksza szanse wyleczenia raka piersi! W diagnostyce Organizator schorze piersi wykorzystuje si ró ne techniki obrazowania: 1/ Sonomammogra a - czyli USG piersi badanie z u yciem ultrad wi ków. Badanie to powinna wykonywa ka da kobieta najlepiej w odst pach 1 roku. Badanie to jest ca kowicie niebolesne i nieszkodliwe, dedykowane ró nicowaniu zmian guzkowych, niewydolne w wykrywaniu wczesnych postaci raka. 2/ Badanie mammogra czne - badanie z u yciem promieniowania rentgenowskiego. Nie mo e by wykonywane jako badanie przesiewowe u m odych kobiet. W badaniu pier ciska si mi dzy dwoma p ytkami. Stopie odczuwania ucisku zale ny jest od indywidualnej wra liwo ci piersi. Badanie trwa bardzo krótko. 3/ Badanie piersi metoda rezonansu magnetycznego - badaniem z u yciem pola elekromagnetycznego i gadolinowego rodka kontrastowego. Badanie najbardziej czu e i swoiste, jednak ze wzgl du na wysoki koszt badania i ma dost pno (w dyspozycji wyspecjalizowanych poradni chorób sutka) zarezerwowane dla wybranej grupy pacjentek. Mammogra a i usg to dwa ró ne, uzupe niaj ce si badania, nie nale y wi c zastanawia si, które jest lepsze. Ka de z nich ma swoje zalety i wady na przyk ad ultrasonogra a nie wykrywa mikrozwapnie, które mog by objawem wczesnej postaci raka. Badania mammogra czne to wci najskuteczniejsza metoda wczesnego diagnozowania raka piersi. Z do wiadcze krajów skan- Zakład Radiologii 14 i Diagnostyki marca 2013 Obrazowej r. Rejestracja na badania: (012) , w godz. 7:30-18:00 dynawskich wynika e badania przesiewowe piersi pozwoli y zredukowa umieralno z powodu raka piersi o ok. 30 proc. Zmiany w piersi cz sto wykrywane s przez same kobiety jest to jednak na ogó ju zmiana zaawansowana Pierwsza mammogra a w yciu kobiety powinna by wykonywana w 40-tym roku ycia, bez wzgl du na wielko i typ utkania piersi. Szpital im. Jana Paw a II w Krakowie bierze udzia w licznych programach pro laktycznych dedykowanych dla kobiet mieszkanek województwa ma opolskiego nansowanych przez ró ne podmioty, umo liwiaj c wykonanie bezp atnych badan piersi, bez wymaganego skierowania. Stale od kilku realizowany jest program NFZ - screening mammogra czny raka piersi dla kobiet w wieku Dodatkowo wykonywane s równie bezp atnie badania pro laktyczne dla pa z innych grup wiekowych od 40-tego roku ycia. O dost pno programów nale y pyta w rejestracji Zak adu Radiologii i Diagnostyki Obrazowej w budynku diagnostyki. Mo na równie skorzysta z bada samo nansowanych przez pacjentki. Szpital im. Jana Paw a II pacjentki dysponuje nowoczesnym cyfrowym aparatem mammogra cznym. Technika cyfrowa gwarantuje: - wysok rozdzielczo obrazu - bardzo dobry kontrast - mo liwo powi kszenia zdj cia na ekranie monitora, co znacznie u atwia lekarzowi postawienie diagnozy - du o ni sz ni w aparatach analogowych dawk promieniowania - mo liwo rejestrowania badania na no niku elektronicznym - archiwizacj wykonanych bada w bazie danych KRAKOWSKI SZPITAL SPECJALISTYCZNY IM. JANA PAWŁA II Konsultacja: dr Ma gorzata Urba czyk-zawadzka Rozmowa z dr Małgorzatą Urbańczyk Zawadzką, Kierownik Zakładu Radiologii i Diagnostyki Obrazowej Partnerzy: AKADEMIA GÓRNICZO-HUTNICZA IM. S. STASZICA W KRAKOWIE Czy badanie mammograficzne należy do standardowych, takich, o którym panie powinny pamiętać, czy udajemy się na nie wtedy, jeśli inne badania np. usg wskazują na sytuację niepokojącą? Badanie mammograficzne piersi powinniśmy traktować jako stałą pozycję w harmonogramie badan profilaktycznych u kobiet od 40-tego roku życia. Kto stanowi grupę podwyższonego ryzyka jeśli chodzi o zachorowania na raka piersi? Należy wziąć pod uwagę mutację genetyczna - BRCA1 i BRCA2, występowanie nowotworów złośliwych w rodzinie, zwłaszcza raka piersi, raka trzonu macicy. Pamiętajmy, że rak jednej z piersi zwiększa ryzyko raka drugiej. Podwyższone ryzyko raka piersi występuje w przypadku wczesnej pierwszej miesiączki, późnej menopauzy, u pań stosujących antykoncepcję hormonalną lub hormonoterapię. Mówiąc o podwyższonym ryzyku trzeba również brać pod uwagę obecne inne schorzenia narządu rodnego : endometriozę, torbiele jajnika, mięśniaki. Czy badanie mammograficzne jest skuteczne? Jest ono najskuteczniejszą ogólnie dostępną metodą w wykrywaniu raka piersi, w tym bardzo wczesnych jego postaci Jeśli w badaniu wystąpią podejrzane zmiany, w jaki sposób należy postępować dalej? Każda zmiana podejrzana musi być weryfikowana poprzez dodatkowe badania - mammograficzne badanie celowane, a przede wszystkim przez badanie cyto- lub histologiczne. W tym celu proponuje się pacjentkom wykonanie biopsji lub pobranie wycinka z guza. KATEDRA EPIDEMIOLOGII I MEDYCYNY ZAPOBIEGAWCZEJ UJ CM UNIWERSYTET ROLNICZY IM. H. KOŁŁĄTAJA W KRAKOWIE POLITECHNIKA KRAKOWSKA IM. T. KOŚCIUSZKI W KRAKOWIE WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA

2 Szanowni Państwo, Oddajemy w Państwa ręce wydawnictwo pokonferencyjne, prezentujące skróty wystąpień, jakie miały miejsce podczas konferencji Czyste powietrze w Krakowie, zorganizowanej w Krakowskim Szpitalu Specjalistycznym im. Jana Pawła II. Konferencja ta cieszyła się ogromnym zainteresowaniem, bo choć o zanieczyszczeniu powietrza w naszym mieście mówi się dużo, to jednak skutki zdrowotne, w tym również te długofalowe, nie są jeszcze dokładnie znane wszystkim. Trzeba o nich mówić głośno i dobitnie to, czym oddychamy ma bowiem dla naszej kondycji ogromne znaczenie. Na prośbę uczestników konferencji dyskusję na ten temat zamierzamy kontynuować. Pozostaję z nadzieją, że będziemy mogli wypracować rozwiązania, które przyczynią się do lepszej jakości naszego życia. Jednocześnie bardzo dziękuję Władzom uczelni wyższych Krakowa, które zaangażowały się w nasz projekt, Szanownym Prelegentom oraz wszystkim, którzy poświęcili swój czas i przyszli na nasze spotkanie. dr med. Anna Prokop-Staszecka, Dyrektor Szpitala mgr inż. Paweł Ciećko Małopolski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska. Zanieczyszczenie powietrza w województwie małopolskim nieczyszczenia powietrza dotyczy nie tylko aglomeracji krakowskiej i dużych miast ale także małych miejscowości, w których zanieczyszczenia powietrza powstają głównie w procesie spalania paliw stałych w celach grzewczych, gdzie w 2012 roku stwierdzono również przekroczenie dopuszczalnego poziomu dwutlenku siarki. Województwo małopolskie należy do najbardziej zanieczyszczonych w skali kraju. W 2012 roku podobnie jak w latach ubiegłych stwierdzono ponadnormatywne ilości pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5 oraz bardzo wysokie stężenia rakotwórczego benzo(a)pirenu w pyle. W rejonach bezpośredniego oddziaływania emisji komunikacyjnej odnotowano również przekroczenie dopuszczalnego stężenia dwutlenku azotu. Problem zamgr inż. Paweł Ciećko Kraków jest miastem najbardziej zanieczyszczonym zarówno w województwie jak i kraju, zajmuje 5 miejsce na 31 pod względem stężenia pyłu PM2,5 w powietrzu charakteryzowanego jako wskaźnik średniego narażenia. W sezonie zimowym rejestrowane są alarmowe poziomy pyłu zawieszonego PM10, szczególnie groźne dla wrażliwych grup ludności: dzieci, kobiet w ciąży, osób starszych oraz chorych ze schorzeniami układu odde-

3 chowego i alergików. Smog powstaje przy dużej emisji zanieczyszczeń do atmosfery i niekorzystnych warunkach meteorologicznych (niska prędkość wiatru, cisze wiatrowe, inwersja temperatury). Specyficzne ukształtowanie terenu w województwie małopolskim sprzyja kumulacji zanieczyszczeń w miastach zlokalizowanych w kotlinach. System monitoringu jakości powietrza stanowi od wielu lat źródło informacji na temat poziomu substancji zanieczyszczających na obszarze województwa, które są dostępne on-line na stronie oraz wykorzystywane do opracowywania programów ochrony powietrza oraz oceny ich skuteczności. prof.dr hab.med. Wiesław Jędrychowski Profesor emerytowany, były wieloletni kierownik Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej CM UJ, członek korespondent Polskiej Akademii Umiejętnosci. Od 1966 roku bez przerwy zaangażowany w badania stanu zdrowia mieszkańców Krakowa w kontekście zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego. Dorobek naukowy obejmuje ponad 200 publikacji w renomowanych czasopismach anglojęzycznych i krajowych. Autor wielu publikacji książkowych na temat epidemiologii i medycyny zapobiegawczej. Wielopokoleniowe zagrożenie zdrowia mieszkańców Krakowa skażeniem powietrza węglowodorami aromatycznymi Od trzech pokoleń mieszkańcy Krakowa są permanentnie narażeni na wysokie stężenia w powietrzu atmosferycznym wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), które powstają w warunkach niezupełnego spalania węgla kamiennego, oleju napędowego, drewna oraz gazu. Substancje WWA są związkami rakotwórczymi (B[a]P), mutagennymi (wady wrodzone), powodującymi bezpłodność; działają też szkodliwie na dziecko w łonie matki i powodują choroby alergiczne. O ile stężenia WWA w powietrzu Kra- prof.dr hab. med. Wiesław Jędrychowski kowa w okresie letnim (maj-sierpień) znajdują się w dość bezpiecznych granicach, to w miesiącach zimowych poziom ich tak dramatycznie wzrasta, że przekraczają one 20-to krotnie nawet najbardziej konserwatywne normy (Ryc.1). Prowadzone w Krakowie od 13 lat do chwili obecnej epidemiologiczne badania długofalowe dzieci* ujawniły pogorszenie się parametrów antropometrycznych (masa, długość ciała, obwód urodzeniowy główki) noworodków narażonych w życiu płodowym na wysokie stężenia WWA (Ryc. 2) oraz uszkodzenie DNA płodu mierzone Rycina 1. Zmienność sezonowa poziomów pyłu drobnego (PM2.5) wyrażonego w g/m3 i weglowodorów 1. WWA Zmienność ogółem oraz sezonowa pirenu poziomów i benzo[a]pirenu pyłu drobnego wyrażonego (PM2.5) w ng/m3 wyrażonego w g/m 3 i Rycina weglowodorów WWA ogółem oraz pirenu i benzo[a]pirenu wyrażonego w ng/m 3 Rycina 2. Masa urodzeniowa noworodka a zależności od poziomu ekspozycji na WWA w życiu płodowym

4 pomiarami adduktów B[a]P-DNA (Ryc.3). Co więcej, dzieci z grupy zwiększonego ryzyka chorują 3-4 razy częściej na infekcje oskrzeli i płuc, zapadają częściej na choroby alergiczne (katar sienny, egzema i chroniczne postacie wysypki skórnej); mają też gorszą (o 10-15%) sprawność wentylacyjną płuc. Musi niepokoić fakt, że dzieci z grupy ryzyka mają także IQs_IQb_21p gorsze wskaźniki rozwoju psychomorycznego. Poziom adduktów per 108 nucleotidów ad du kty W W A -D N A w k rw i p ęp ow ino w e j ad du kty W W A -D N A w k rw i m atki */ Badania są sfinansowane z grantu Narodowego Instytutu Zdrowia US (NIEHS,ROI ES ). Dodatkowe fundusze z Fundacji Zdrowie i Środowisko z siedzibą w Krakowie. Kierownicy programu Prof. F.P.Perera z Columbia University w Nowym Jorku i Prof. W.A. Jędrychowski z CM UJ w Krakowie P ozio m W W A w po w ietrzu atm o sfe rycznym Kra ko w a n g/m 3 Rycina 3. Związek ekspozycji na WWA z poziomem uszkodzeń DNA matki i noworodka mierzony liczbą adduktów B[a]P-DNA dr hab. med. Ewa Konduracka - kardiolog i specjalista chorób wewnętrznych. Ukończyła Akademię Medyczną Krakowie w 1988 roku. Pracuje w Oddziale Klinicznym Choroby Wieńcowej Krakowskiego Szpitala Specjalistycznego im Jana Pawła II Skutki zdrowotne smogu Efekt toksyczny zanieczyszczenia powietrza wywierany na organizm zależy od: wieku,indywidualnej odporności organizmu, współwystępujących chorób, warunków klimatycznych, stężenia składników smogu, czasu oddziaływania zanieczyszczeń. U osób zdrowych nawet krótkotrwała ekspozycja na wywołuje: stany zapalne, podrażnienie spojówek, krtani i tchawicy, łagodne, przemijające stany zapalne płuc, patologiczne zmęczenie, spadek tolerancji wysiłku. U osób chorych na astmę i POCHP dochodzi do zaostrzenia tych schorzeń, nierzadko ze skutkiem śmiertelnym. Wieloletni kontakt z zanieczyszczeniami powietrza jest jedną z przyczyn niestabilności genomu prowadzącej do nowotworów złośliwych. Wg WHO około zanieczyszczenie powietrza w 30% odpowiada za powstawanie nowotworów, a czynniki genetyczne jedynie w 15%. Najnowsze dane epidemiologiczne dotyczące wzrostu zapadalności na nowotwory złośliwe są obecnie alarmujące. W Małopolsce co 1 godzinę rozpoznawany jest nowotwór złośliwy. Nowotwory zależne od karcynogenów wziewnych to rak: płuca, zatok, jamy ustnej, gardła i krtani, przełyku, nerki, pęcherza. W samych Krakowie codziennie rozpoznawane co najmniej 2 takie nowotwory. Chorują coraz młodsze osoby, bez jakichkolwiek czynników ryzyka jak np. palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, obciążenie genetyczne. Innym skutkiem długotrwałej ekspozycji na smog jest rozwój przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (PO- CHP) (>22% osób w Polsce)- wiodącej obok raka i chorób układu krążenia przyczyny zgonów. Obecnie u co najmniej 40% chorujących na POCHP nie stwierdza się głównych czynników ryzyka jak: palenie tytoniu, narażenie zawodowe, obciążenia genetycznego. Co 1 godzinę umiera 1 osoba chora na POCHP. Udokumentowano także wzrost śmiertelności: całkowitej o 20%, sercowonaczyniowej o 20%, oddechowej o 22% dr hab. med. Ewa Konduracka dr med. Izabela Górkiewicz-Kot specjalista chorób wewnętrznych, kardiolog. Pracuje w Krakowskim Szpitalu Specjalistycznym im. Jana Pawła II, w Zespole Pracowni Nieinwazyjnej Diagnostyki Kardiologicznej i w Pododdziale Kardiologii Interwencyjnej. Smog a problemy kardiologii Zanieczyszczenie powietrza stanowi jeden z dziesięciu najczęstszych powodów śmierci na świecie. Komisja Europejska (luty 2013) podaje alarmujące dane Europejczyków umiera przedwcześnie każdego roku z powodu złej jakości powietrza. Choroby sercowo-naczyniowe, wywoływane przez miażdżycę stanowią nadal pierwszą przyczynę zgonów w populacji. Zanieczyszczenie powietrza poprzez nasilenie stresu oksydacyjnego promuje stan zapalny, powoduje dysfunkcje układu autonomicznego, przyspieszony rozwój i destabilizację blaszki miażdżycowej, zmiany właściwości reologicznych krwi (właściwości prozakrzepowe, zwiększoną lepkość krwi), zaburza kurczliwość naczyń, nasilając nadciśnienie tętnicze oraz powoduje zaburzenia rytmu serca. Pyły zawieszone, głównie PM2,5 przyczyniają się w istotny sposób do rozwoju choroby niedokrwiennej ser-

5 ca, nadciśnienia tętniczego, zaburzeń rytmu serca, nasilają niewydolność serca oraz mogą prowadzić do nagłej śmierci sercowej. Najbardziej zagrożone osoby niekorzystnym działaniem pyłów zawieszonych, to pacjenci już chorujący na chorobę wieńcową, osoby starsze (powyżej 65 roku życia), kobiety, osoby otyłe, osoby chorujące na cukrzycę i przewlekle choroby układu oddechowego oraz osoby palące tytoń. Badania populacyjne jednoznacznie wykazują, że krótkotrwała ekspozycja na zanieczyszczenie powietrza zwiększa ryzyko wystąpienia zawału serca. Ryzyko związane z zanieczyszczeniem powietrza jest niskie na poziomie indywidualnym, mając niebagatelny wpływ w ocenie ryzyka całej populacji. American Heart Association, (AHA) (2010 r.) podaje coraz więcej dowodów wpływu zanieczyszczenia powietrza na śmiertelność sercowo-naczyniową oraz częstość występowania zdarzeń niezakończonych zgonem, w tym zawałów serca, epizodów niewydolności serca, arytmii i udarów mózgu. Długoterminowa ekspozycja na zwiększone stężenie PM2,5 w otoczeniu może skracać oczekiwaną długość życia od kilku miesięcy do kilku lat, a ekspozycja na PM2.5 uznana jest za modyfikowalny czynnik ryzyka chorób serca i związanych z nimi zgonów. Eksperci rekomendują: leczenie tradycyjnych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego, a przez to zmniejszenie podatności na ekspozycję na zanieczyszczenie powietrza; dr med Izabela Górkiewicz-Kot edukację osób z chorobami układu sercowo-naczyniowego w zakresie ryzyka związanego z zanieczyszczeniem powietrza; rozważenie edukacji osób bez chorób układu krążenia, u których występuje jednak wysokie ryzyko zachorowania, takich jak osoby starsze, z wieloma czynnikami ryzyka lub z cukrzycą; wydawanie wiążących rekomendacji na podstawie wskaźnika jakości powietrza co do zmniejszenia ekspozycji na zanieczyszczenie i obniżenia aktywności chorego, biorąc pod uwagę ryzyko pacjenta, kiedy jakość powietrza jest gorsza. Walka o dobrą jakość powietrza jakim oddycha społeczeństwo powinna stanowić istotny czynnik w profilaktyce i leczeniu schorzeń układu sercowo-naczyniowego. dr hab. Ewa Hanus-Fajerska Katedra Botaniki i Fizjologii Roślin, Wydział Ogrodniczy, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Rośliny efektywne w eliminacji pyłów zawieszonych W aglomeracjach miejskich przestrzeń biologicznie czynna zaliczana jest do obszarów decydujących o stanie zdrowotnym i jakości życia ich mieszkańców. Na terenie miast zieleń urządzona pełni ogromnie ważne funkcje biologiczne, a także dzięki walorom dekoracyjnym odpowiednio dobranych zestawów roślin naczyniowych może pozytywnie oddziaływać wizualnie na otoczenie przez kształtowanie estetyki dzielnic Krakowa. Do ważnych funkcji biologicznych terenów zieleni należy zwiększanie wilgotności powietrza przy jednoczesnej poprawie jego cyrkulacji, znaczne łagodzenie wahań temperatury, wydatne tłumienie hałasu, a niejednokrotnie jednocześnie wydzielanie do powietrza prozdrowotnie działających olejków eterycznych. Niezmiernie istotną rolą terenów zieleni jest oczyszczanie powietrza z pyłów oraz eliminacja zasobów atmosferycznych dwutlenku węgla. Przy odpowiednio do tego celu zaprojektowanym doborze dr hab. Ewa Hanus-Fajerska gatunkowym bylin okrywowych, krzewów, elementów składowych drzewostanu parkowego i przyulicznego może zachodzić eliminacja ogromnego ładunku zanieczyszczeń CO2 oraz zanieczyszczeń pyłowych, co również dotyczy pyłów zawieszonych o najmniejszej gradacji cząstek [Beckett i in. 2000; Tomašević i in. 2005; Gawroński i Dzierżanowski 2011; Dzierżanowski i in. 2011]. W przypadku utworzenia zwartej pokrywy roślinnej nie dochodzi do częstego w miastach zjawiska wtórnego pylenia, stąd tworzenie trawników, terenów porośniętych roślinami okrywowymi, zastosowanie pnączy, ogrodów dachowych

6 oraz ogrodów pionowych czyli tak zwanych ogrodów wertykalnych w przestrzeni miejskiej jest niezbędne w celu efektywnej ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami [Smith i Jones 2000; Hanus-Fajerska i in. 2010]. Organy nadziemne roślin stanowią powierzchnię eksponowaną na zanieczyszczenia atmosferyczne. Pyły zawieszone osadzają się w epikutykularnych warstwach wosku oraz kutikuli pokrywających pierwotną tkankę okrywającą i w warstwie skutynizowanej komórek epidermy, przy czym ważny element stanowi chropowatość i falistość zarówno powierzchni liści, jak i łodyg. Kolejną strefę ekspozycji stanowią wytwory komórek epidermy jakimi są włoski, a PM 2,5 przenikają przez aparaty szparkowe do systemu wentylacyjnego liści. Wtórna tkanka okrywająca także wydajnie eliminuje całkowity pył zawieszony. Z tego względu sprawą ogromniej wagi jest zachowanie odpowiednich proporcji powierzchni przeznaczonych na tereny zieleni i powierzchni miejskich użytkowanych jako przestrzeń urbanistyczna innego typu. Niemniej ważnym zagadnieniem jest połączenie terenów zieleni z terenami tworzącymi klinowo-pierścieniowy system zieleni oraz ze zbiorowiskami roślinnymi w krajobrazie otwartym, co ma podstawowe znaczenie dla kształtowania systemu regeneracji i wymiany powietrza oraz prawidłowego funkcjonowania systemu przyrodniczego miasta [Chiesura 2004; Degórska 2009]. W celu przeciwdziałania wielopokoleniowej kaskadzie skutków zdrowotnych spowodowanej skażeniem powietrza atmosferycznego w Krakowie, o której na dzisiejszej konferencji tak sugestywnie mówił profesor Jędrychowski, niezbędne jest utrzymanie drożności korytarzy usprawniających wymianę powietrza oraz ich połączenie z miejskimi terenami zieleni [Jaroszewicz i Degórska 2009]. Należy jeszcze wspomnieć o ogromnym potencjale zastosowania tak zwanej terapii ogrodniczej (hotriterapii), stanowiącej interdyscyplinarne działanie medycyny i ogrodnictwa w celu poprawy zdrowia fizycznego i psychicznego człowieka. Jest to coraz częściej stosowana metoda wspierania procesu rehabilitacyjnego wobec pacjentów z chorobami przewlekłymi. W Katedrze Roślin Ozdobnych i w Katedrze Dendrologii i Architektury Krajobrazu Wydziału Ogrodniczego UR pracują specjaliści zajmujący się rolą roślin w przestrzeni publicznej, opracowaniem metodycznym zajęć hortiterapeutycznych oraz projektowaniem ogrodów przyszpitalnych. dr Stanisław Kirsek Zastępca Dyrektora ds. Nauki, Instytut Inżynierii Cieplnej i Ochrony Powietrza, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki Smog w Krakowie mechanizm powstawania i przeciwdziałania Smog jest to nienaturalne zjawisko atmosferyczne charakterystyczne dla obszarów miejskich powstałe w wyniku przekształceń zanieczyszczeń wprowadzonych do powietrza przez człowieka w warunkach nałożenia się niekorzystnych zjawisk atmosferycznych takich jak: brak wiatru i inwersja temperatury. W sytuacji smogowej następuje ograniczenie widoczności a wchodzące w skład smogu szkodliwe związki chemiczne są poważnym zagrożeniem dla zdrowia. Ze względu na miejsce, warunki powstawania oraz skład chemiczny możemy wyróżnić dwa rodzaje smogu: smog klasyczny (londyński) i smog fotochemiczny (typu Los Angeles). Smog londyński ma właściwości redukujące i kwasowe. Występuje głownie od listopada do lutego podczas inwersji temperatury w umiarkowanej strefie klimatycznej. Do jego powstania niezbędne są duże stężenia takich zanieczyszczeń jak: tlenek siarki (IV), pył zawieszony i w mniejszym stopniu tlenki azotu i tlenek węgla. Natomiast smog fotochemiczny powstaje głównie w miesiącach letnich w warunkach silnego nasłonecznienia i wysokiej temperatury ma właściwości utleniające. W tym przypadku niezbędne są duże stężenia tlenków azotu dr Stanisław Kirsek i węglowodorów pochodzących głównie z samochodów. Powstałe w wyniku przemian fotochemicznych zanieczyszczenia wtórne mają właściwości silnie drażniące. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 1, na obszarze Krakowa, (podobna sytuacja jest w innych miastach i aglomeracjach w Polsce), z uwagi na rodzaj i stężenia zanieczyszczeń mamy warunki do powstawania obydwu rodzajów smogu. Aby wyeliminować lub przynajmniej ograniczyć możliwości powstawania sytuacji smogowej należy zlikwidować źródła emisji prekursorów tych zjawisk lub ograniczyć ich aktywność. Na drodze do rozwiązania tego problemu mamy trzy poważne przeszkody: natury ludzkiej, natury ekonomicznej i natury technicznej. Dla ograniczenia możliwości powstawania smogu fotochemicznego niezbędne jest szybkie wyeliminowanie przejazdu tranzytowego samochodów przez miasto oraz ograniczenie ruchu samochodowego w mieście.

7 Bardziej złożona jest sytuacja związana z ograniczeniem możliwości powstawania smogu klasycznego. W tym przypadku potrzebny jest długofalowy program, który pozwoli ograniczyć lub wyeliminować stosowanie paliw stałych do ogrzewania mieszkań przez: 1.rozszerzenie możliwości stosowania gazu ziemnego 2.zwiększenie liczby użytkowników podłączonych do sieci MPEC 3.wyeliminowanie z użytku starych prymitywnych kotłów i pieców 4.zintensyfikowanie działań kontrolnych. Programem tym powinny być objęte w szczególności źródła emisji usytuowane na obrzeżach miasta. Równolegle należy stworzyć system znaczących dopłat do modernizacji ograniczających emisję zanieczyszczeń gazowopyłowych realizowanych przez mieszkańców. Niezbędne jest przeprowadzenie modyfikacji przepisów prawa które pozwolą na prowadzenie skutecznych działań kontrolnych. Tabela 1. Względne średnioroczne stężenia podstawowych zanieczyszczeń w roku Procent normy Substancja Kraków Aleja Krasińskiego Stacja monitoringowa Kraków Nowa Huta Kraków Kurdwanów Nowy sącz Tarnów SO NOx Pył PM , ,5 102,5 dr inż. Marzena Schejbal-Chwastek Katedra Mineralogii, Petrografii i Geochemii, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska. Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica w Krakowie Aeromineralogia - badania zanieczyszczeń atmosferycznych 1. Aeromineralogia dział mineralogii opisujacy zanieczyszczenia (cząstki stałe). Pyły to fazy mineralne lub połączenia organomineralne. Aeromineralogia pozwala na szczegółowe oznaczenie zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego. Standardowe badania zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego obejmują zwykle tylko analizy chemiczne, podają więc jedynie poziom pierwiastków uznanych za szkodliwe. Nie określają ich, morfologii, wielkości czy formy występowania., która często decyduje o mobilności zanieczyszczeń, o wprowadzaniu ich w obieg biogeochemiczny. Fazy mineralne łatwo rozpuszczalne w wodzie łatwiej przemieszczają się w środowisku, niosąc ładunek zanieczyszczeń chemicznych. 2. Powietrze atmosferyczne, oprócz naturalnych składników gazowych, zawiera wiele zanieczyszczeń gazowych, stałych I ciekłych, powstających w wyniku naturalnych procesów zachodzących w przyrodzie (np. wulkanizm, erozja, parowanie zbiorników wodnych) oraz na skutek działalności człowieka. Pyły mieszane to zanieczyszczenia powstające w wyniku nakładających się procesów naturalnych i antropogenicznych, w wyższych warstwach atmosfery. Najczęściej występującym zanieczyszczeniem są pyły, czyli cząstki stałe. Najdrobniejsze cząsteczki pyłów antropogenicznych są biernie unoszone w atmosferze i przenoszone na znaczne odległości, podobnie jak dzieje się to z pyłami naturalnymi. Badania mineralogiczne cząstek naturalnych, podr inż. Marzena Szejbal-Chwastek zwalają na oznaczenie procesów zachodzących wśród cząstek antropogenicznych.(np. rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń, rozpraszanie poza granice kraju emitującego zanieczyszczenia, podobnie jak dzieje się to z ziarnami naturalnymi (zanieczyszczenie lodowców wysokogórskich, Grenlandia, Arktyka). 3. W atmosferze unoszą się także drobne organizmy tzw. aeroplankton: okrzemki, małe owady, zarodniki, jednokomórkowe glony, pyłki kwiatowe. Większe z nich przenoszą także najdrobniejszą frakcje pyłów mineralnych, także antropogenicznych. Pyły organiczne są wiec nośnikiem pyłów antropogenicznych, wzmacniających negatywne oddziaływanie alergologiczne. 4. Określenie źródła pochodzenia pyłów, możliwe jest dzięki zastosowaniu metod badawczych stosowanych w badaniu cząstek mineralnych, jakimi są także pyły występujące w powietrzu atmosferycznym, Oznaczone szczegółowo mineralogicznie cząstki z emisji -.często identyczne z tymi występującymi w opadzie atmosferycznym, pokazują źródło ich powstania. Niektóre z nich ulegają procesom fizykochemicznym, większość zachowuje swoją formę i cechy identyfikacyjne, umożliwiając oznaczenie źródła emisji zanieczyszczeń.

8 5. Mikroskopia optyczna (polaryzacyjna) i elektronowa to podstawowe metody badawcze stosowane do identyfikacji minerałów pyłów. Cechy optyczne cząstek mineralnych pozwalają na ich jednoznaczną identyfikację. Szczególnie w połączeniu z mikroskopią elektronową (badania chemiczne w mikroobszarze) i innymi metodami pozwala na odróżnienie pyłów mineralnych od organicznych, naturalnych od antropogenicznych, opisanie ich źródła pochodzenia (np. włókna azbestów, pyły organiczne). 6. Kuliste formy szkliwa krzemianowego, podstawowy produkt wysokotemperaturowego spalania, identyfikowany jest tylko mikroskopowo. Chemicznie to tylko SiO2 nieistotne w analizach chemicznych zanieczyszczenie, mikroskopia pokazuje je jako tło występujące w powietrzu wielu rejonów miejsko-przemysłowych, jako podstawowe zanieczyszczenie związane z wysoką emisją ( energetyka). Podobnie, koksiki pozostałe po spalaniu fragmenty węgli, to typowe zanieczyszczenie niskich i wysokich emisji, chemicznie często nierejestrowane, stanowiące, podobnie jak szkliwo podstawowe zanieczyszczenie Krakowa. Na pierwszym planie od lewej kadra Szpitala: dr med. Lucyna Rudnicka-Sosin Koordynator Zakładu Patomorfologii, lek. med. Krzysztof Bederski-Zastepca Dyrektora ds. Lecznictwa, mgr Urszula Gluz-Golik Naczelna Pielęgniarka. Uczestnicy konferencji Od lewej: Tadeusz Trzmiel - Zastępca Prezydenta Krakowa ds. Inwestycji i Infrastruktury, dr hab. med. Ewa Konduracka Autorka referatu i moderatorka konferencji, dr hab. med. Grzegorz Gajos Pełnomocnik Dyrektora Szpitala ds. Edukacji, moderator konferencji. Na konferencję przybyli przedstawiciele władz samorządowych Miasta Krakowa. Na pierwszym planie: Pani Elżbieta Koterba, Zastępca Prezydenta ds. Rozwoju M. Krakowa

9 Głosy w dyskusji (SKRÓT) dr hab. Marek Michalik, prof. UJ; Instytut Nauk Geologicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego Głos zabrał Marek Michalik, który stwierdził, że niepokój może budzić, jego zdaniem, zbyt jednostronna interpretacja przyczyn długotrwałego utrzymywania się wysokich koncentracji zanieczyszczeń atmosfery w Krakowie i rozwoju sytuacji smogowych. Interpretacja ta polega na przypisywaniu zasadniczej roli niskiej emisji. Stwierdził, że w oparciu o prowadzone przez niego i Wandę Wilczyńską-Michalik badania aerozoli w Krakowie (szczególnie przy zastosowaniu metody analizy pojedynczych cząstek), badania popiołów lotnych emitowanych z różnych zakładów energetycznych w Polsce (opalanych węglem, stosujących system współspalania węgla i biomasy oraz spalanie biomasy) jak i badania innych produktów spalania oraz składników emitowanych z różnych zakładów w Krakowie, kształtuje się obraz nieco bardziej skomplikowany. Jednostronna interpretacja może spowodować, że koncentracja starań na eliminacji niskiej emisji (której negatywna rola jest oczywista) może przynieść w przyszłości negatywny efekt. W uproszczeniu można ten efekt przedstawić następująco po likwidacji ostatniego źródła niskiej emisji może okazać się, że sytuacja nie uległa znaczącej poprawie, czyli zostanie stracony czas, który mógł być przeznaczony na prowadzenie kompleksowych przedsięwzięć. Faktem jest istnienie bardzo wyraźnej sezonowej zmienności koncentracji zanieczyszczeń atmosfery a w szczególności pyłu zawieszonego. Konieczne jest zwrócenie uwagi na inne źródła emisji PM do atmosfery funkcjonujące sezonowo. Jednym z tych źródeł mogą być zakłady energetyczne, w których sezonowość produkcji jest wyraźna. Według dostępnej nam wiedzy, nie ma danych na dr hab. Marek Michalik temat zmiany rozkładu wielkości cząstek popiołów lotnych emitowanych z zakładów w Krakowie i jego bezpośredniej bliskości w okresie stosowania współspalania w porównaniu z okresem wcześniejszym. Emisja drobniejszych cząstek powoduje znaczny wzrost liczby cząstek w atmosferze (i utrzymujących się dłużej w zawieszeniu) przy zachowaniu stałego poziomu emisji przez zakłady wyrażonej w jednostkach masy w okresie czasu (np. t/rok). Dodatkowo, współspalanie węgla i biomasy powoduje wzrost emisji cząstek węglistych związanych z niekompletnym spalaniem paliw. Mimo, iż cząstki te wykazują istotne różnice w stosunku do cząstek sadzy emitowanych z palenisk domowych opalanych węglem, pod względem niektórych cech są do nich zbliżone a w pobieżnych analizach nie są rozróżniane. W Krakowie nie są prowadzone systematyczne badania cząstek aerozoli, które umożliwiłyby identyfikację ich pochodzenia. Nasze dotychczasowe badania, niestety prowadzone jedynie dorywczo, wskazują, że wśród cząstek aerozoli istotny udział mają składniki mogące mieć pochodzenie naturalne (np. wywiewane z gleb). Uczestnicy konferencji dr hab. Marek Michalik z dr hab. inż. Maciejem Maneckim, prof. AGH

10 prof. dr hab. inż. Janusz Miczyński Kierownik Katedry Ekologii, Klimatologii i Ochrony Powietrza Wydział Inżynierii Środowiska i Geodezji Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Czy Kraków straci charakter miasta turystycznego? Szacuje się, że tzw. niska emisja, składająca się z wprowadzanych do środowiska zanieczyszczeń pochodzących z lokalnych kotłowni węglowych i domowych pieców grzewczych (około 60%) i pochodząca ze źródeł komunikacyjnych (ok. 30%) stanowi przeważającą składową globalnej emisji zanieczyszczeń do powietrza w Krakowie. Inne, w tym zanieczyszczenia przemysłowe, to około 10%. Są to jednak szacunki. Różne też są szacunki dotyczące emisji napływowej np. z obszaru GOP, która przy dominacji przepływów powietrza z wycinka zachodniego, może stanowić dla Krakowa wartość znaczącą (nieoszacowaną). Do przyczyn można też zaliczyć emisję wtórną i wiele innych. Ale należy tu szczególnie uwypuklić pewien czynnik, mający ogromny wpływ na zmienność zanieczyszczeń powietrza w imisji [imisja zanieczyszczenia odbierane przez środowisko] na terenie miasta i jego obrzeży - Kraków posiada bowiem specyficzne warunki orograficzne kształtujące klimat w różnych częściach miasta. Kierunek, prędkość wiatru, temperatura powietrza, warunki wilgotnościowe i opady atmosferyczne mają duży i zróżnicowany wpływ na kształtowanie się stężeń zanieczyszczeń. Jak zapobiegać zaistniałej sytuacji - najprościej usunąć przyczyny czyli źródła zanieczyszczeń powietrza. Rozważane są różne warianty łącznie z bardzo radykalnymi np. instrumentami przymusu. Ku przestrodze przypomnę tu sytuację z Rabki, w której prowadziłem badania w latach 90-tych. Występowały tam wówczas bardzo wysokie stężenia zanieczyszczeń powietrza, zagrażające leczniczej funkcji uzdrowiska. Staraniem lokalnej administracji podjęto decyzję o zamianie stałego nośnika energii (węgla itp.) na gaz. Badania prowadzone przez ówczesny Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc w Rabce i nasz Uniwersytet Rolniczy w ramach wspólnego celowego projektu badawczego, wykazały, że występującemu do roku 1995 spadkowi zanieczyszczeń powietrza, towarzyszyły odpowiednie tendencje zmniejszenia zapadalności na choroby układu oddechowego u dzieci i lepsze efekty leczenia dzieci chorych przebywających w Rabce. Ale nadeszła chłodniejsza niż poprzednie zima 1995/96 i społeczność lokalna ze względu na znaczący wzrost kosztów ogrzewania gazem, powróciła do wcześniej używanych tańszych nośników energii, co spowodowało w konsekwencji okresowe wzrosty stężeń zanieczyszczeń powietrza. Dlatego w Krakowie do tego problemu trzeba podchodzić bardzo ostrożnie. Wiąże się to z postępującym prof. dr hab. inż. Janusz Miczyński kryzysem gospodarczym, rosnącym bezrobociem, spadkiem dochodów. Są to zagadnienia ważne, jednak nie najważniejsze. Jest jednak problem najważniejszy a jest nim właściwa zabudowa przestrzenna miasta Krakowa decydująca o jego prawidłowym przewietrzaniu. Miasto przez szereg lat nie posiadało (i w części nie posiada) planu przestrzennego zagospodarowania. W wyniku tego także poprzez niewłaściwą zabudowę istotnie pogorszył się układ nawietrzania miasta i regeneracji powietrza. Obecnie kiedy opracowywuje się strukturę funkcjonalno-przestrzenną Krakowa, kiedy tworzy się projekt zmian Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Krakowa, PRIORYTETEM POWINNO BYĆ PRZE- WIETRZANIE MIASTA. To powinien być najważniejszy element prowadzonej dyskusji i decyzji. Tego nie można robić pospiesznie, autorytatywnie i instrumentalnie! Odpowiednie normatywy prawno-administracyjne a takimi będzie owe studium stanowić będzie podstawowy dokument decydujący o prawidłowej lub nieprawidłowej zabudowie miasta. Plan zagospodarowania przestrzennego miasta powinien powstać jak najszybciej by zatrzymać niewłaściwą, chaotyczną zabudowę. W przeciwnym przypadku miasto Kraków straci swój priorytetowy charakter miasta turystycznego a stali mieszkańcy będą narażeni na dalsze życie w smogu, a turyści ograniczą przyjazdy. Uczestnicy konferencji

11 Inicjatywa obywatelska Krakowski Alarm Smogowy W Krakowie oddychamy najbardziej zanieczyszczonym powietrzem w Polsce. Znaczące przekroczenia poziomów dopuszczalnych dotyczą pyłu zawieszonego (PM 10, PM 2,5), benzo(a)pirenu oraz tlenków azotu. Stężenia tych substancji istotnie odbiegają zarówno od norm krajowych, unijnych, jak i od wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Stężenia rakotwórczego benzo(a)pirenu dziesięciokrotnie przekraczają wartość wskazaną w dyrektywie UE dotyczącej jakości powietrza (2008/50/WE), która określa wartość docelową dla średnich rocznych stężeń benzo(a)pirenu na poziomie 1 ng/m3. W Krakowie stężenia te wynoszą 10,2 ng/m3, w Warszawie 3,2 ng/m3, a dla porównania w Londynie 0,081ng/m3. W rozkładzie udziału poszczególnych grup źródeł emisji w stężeniach średniorocznych pyłu PM 10 można wyróżnić: piece na paliwa stałe, które stanowią 42%, samochody (16%), przemysł lokalny (23%), i napływ spoza Krakowa, który stanowi 19%. W rozkładzie pyłu 2,5 piece na paliwa stałe stanowią 34%, zaś w rozkładzie benzo(a)pirenu piece stanowią 68%. Według ekspertyz wykonanych dla Urzędu Marszałkowskiego na potrzeby Programu Ochrony Powietrza jedynym rozwiązaniem pozwalającym na osiągnięcie norm jakości powietrza zgodnych z wymaganiami prawa jest wprowadzenie całkowitego zakazu stosowania paliw stałych w indywidualnych źródłach ciepła na terenie Krakowa. Wprowadzenie zakazu stosowania paliw stałych jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym do osiągnięcia jakości powietrza zgodnej z wymogami prawa niezbędne jest ograniczenie emisji pochodzącej ze źródeł liniowych (samochody) i przemysłowych. Wprowadzenie zakazu stosowania paliw stałych nie może odbyć się od razu, dlatego też Krakowski Alarm Smogowy w petycji do Sejmiku Województwa Małopol- skiego postuluje przyjęcie pięcioletniego horyzontu czasowego na dostosowanie do tego wymogu. Ogłoszenie okresu przejściowego ma zapobiec instalowaniu nowych źródeł niskiej emisji (taka tendencja jest obecnie zauważalna w starym zasobie budowlanym, gdzie właściciele domów jednorodzinnych przechodzą na ogrzewanie węglowe co powoduje eskalację problemu zanieczyszczenia powietrza). Więcej informacji na: Ewa Lutomska Andrzej Guła Jakub Jędrak, Krakowski Alarm Smogowy. Na konferencji obecni byli przedstawiciele inicjatywy obywatelskiej pn. Krakowski Alarm Smogowy (KAS). Na zdjęciu: Na zdjęciu od prawej: Ewa Lutomska, Andrzej Guła, Jakub Jędrak. prof. dr hab. med. Wiesław Jedrychowski udziela wywiadu Tadeusz Trzmiel - Zastępca Prezydenta Miasta Krakowa w rozmowie z przedstawicielami Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska Uczestnicy konferencji

12