USTRÓJ SĄDOWNICTWA W POLSCE

Transkrypt

1 Wykłady Specjalizacyjne USTRÓJ SĄDOWNICTWA W POLSCE Artur Żurawik Wydawnictwo C. H. Beck

2 Wykłady Specjalizacyjne Ustrój sądownictwa w Polsce

3 W sprzedaży: Ł. Korózs, M. Sztorc USTRÓJ SĄDÓW POWSZECHNYCH. KOMENTARZ, wyd. 2 Krótkie Komentarze Becka Z. Kmieciak POLSKIE SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE Podręczniki Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA USTROJU I PRAWA SĄDOWEGO POLSKI, wyd. 4 Podręczniki Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 4 Studia Prawnicze

4 Wykłady Specjalizacyjne USTRÓJ SĄDOWNICTWA W POLSCE Dr Artur Żurawik Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Wydawnictwo C.H. Beck Warszawa 2013

5 Wydawca: Aneta Flisek Projekt okładki: Robert Rogiński Wydawnictwo C.H. Beck 2013 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN ISBN e-book

6 Spis treści Przedmowa... XI Wykaz skrótów... XV Wykaz literatury... XIX Rozdział I. Zasady ustrojowe sądownictwa Rozumienie konstytucyjnych zasad prawnych Zasada demokratycznego państwa prawnego Zasada podziału władzy. Władza sądownicza jako trzecia władza Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości Prawo do sądu w kontekście krajowym i unijnym I. Właściwość sądów II. Niezależność, niezawisłość i bezstronność III. Sprawiedliwe rozpatrzenie sprawy IV. Jawność V. Rozpoznanie sprawy bez zbędnej zwłoki VI. Prawo do sądu a standardy unijne Zasada instancyjności Zasada niezawisłości sędziowskiej Zasady nieusuwalności i nieprzenoszalności sędziów I. Uwagi ogólne II. Nieusuwalność sędziów III. Nieprzenoszalność sędziów Zasada apolityczności i niepołączalności stanowiska sędziowskiego Zasada odrębności Sądu Najwyższego w strukturze sądownictwa Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości Rozdział II. Sądy w Polsce Organizacja sądów I. Uwagi ogólne II. Sądownictwo powszechne Zagadnienia wstępne Tworzenie i wewnętrzna struktura sądów powszechnych III. Sądownictwo administracyjne Zagadnienia wstępne Tworzenie i organizacja sądów administracyjnych IV. Sądownictwo wojskowe V. Sąd Najwyższy... 85

7 Spis treści 2. Organy sądów I. Organy w sądach powszechnych Zagadnienia ogólne Prezesi sądów Kompetencje prezesów sądów Powoływanie prezesów i wiceprezesów sądów powszechnych Kadencje prezesów Odwoływanie prezesów Kolegium sądu Dyrektorzy sądów II. Organy sądów administracyjnych Organy wojewódzkich sądów administracyjnych Uwagi ogólne Prezes WSA Powoływanie i odwoływanie prezesa oraz wiceprezesa WSA Zadania i kompetencje prezesa Zgromadzenie ogólne sędziów WSA Kolegium WSA Organy Naczelnego Sądu Administracyjnego Uwagi ogólne Prezes NSA Powoływanie i odwoływanie Prezesa NSA oraz wiceprezesów Zadania i kompetencje Prezesa NSA Zgromadzenie Ogólne Sędziów NSA Kolegium NSA III. Organy sądów wojskowych IV. Organy Sądu Najwyższego Samorząd sędziowski I. Uwagi ogólne II. Organy samorządu sędziowskiego w sądach powszechnych III. Organy samorządu sędziowskiego w sądach administracyjnych IV. Organy samorządu sędziowskiego w sądach wojskowych V. Organy samorządu sędziowskiego w Sądzie Najwyższym Nadzór nad działalnością sądów I. Uwagi ogólne II. Nadzór orzeczniczy nad działalnością sądów III. Nadzór administracyjny nad działalnością sądów Nadzór administracyjny nad działalnością sądów powszechnych Nadzór administracyjny nad działalnością sądów administracyjnych Nadzór administracyjny nad działalnością sądów wojskowych Nadzór administracyjny w Sądzie Najwyższym VI

8 Spis treści 5. Czynności sądów I. Wyroki II. Jawność postępowania III. Miejsce pełnienia czynności sądowych IV. Pomoc sądowa V. Zastępowanie sędziego VI. Ograniczenia delegacji VII. Sędziowie dodatkowi VIII. Czynności dyscyplinujące IX. Kary porządkowe X. Wyłączenia stosowania zarządzeń i kar porządkowych XI. Zakładanie akt spraw XII. Bezpieczeństwo w sądach Rozdział III. Sędziowie, referendarze, asystenci, pracownicy sądów i inne podmioty Powoływanie sędziów I. Powoływanie sędziów sądów powszechnych Uwagi ogólne Wymagania szczegółowe dotyczące kandydatów na stanowiska sędziowskie w sądach powszechnych Szczegółowa procedura kwalifikacyjna dotycząca powołania na stanowisko sędziego sądu powszechnego II. Powoływanie sędziów sądów administracyjnych Kryteria dla kandydatów na stanowiska sędziowskie w wojewódzkich sądach administracyjnych Kryteria dla kandydatów na stanowiska sędziowskie w Naczelnym Sądzie Administracyjnym III. Powoływanie sędziów sądów wojskowych IV. Powoływanie sędziów SN Status sędziego I. Objęcie pierwszego stanowiska sędziowskiego II. Znaczenie ślubowania sędziowskiego III. Wykazy służbowe IV. Ustanie stosunku służbowego sędziego V. Stan spoczynku sędziów VI. Przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe VII. Delegowanie sędziów VIII. Obowiązki wykonywania poleceń z zakresu czynności administracyjnych Prawa i obowiązki sędziów I. Obowiązek postępowania zgodnie ze ślubowaniem II. Podnoszenie kwalifikacji III. Patronaty IV. Czas pracy sędziego VII

9 Spis treści V. Strój urzędowy VI. Tajemnica VII. Postępowania sprawdzające VIII. Zakaz podejmowania dodatkowego zatrudnienia IX. Zakazy działalności pozazawodowej X. Oświadczenia majątkowe XI. Droga służbowa XII. Informowanie o sprawach sądowych XIII. Wynagrodzenia sędziowskie XIV. Urlop dodatkowy XV. Gratyfikacja jubileuszowa XVI. Urlop dla poratowania zdrowia XVII. Wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy XVIII. Odszkodowanie za wypadek XIX. Miejsce zamieszkania sędziego i zwrot kosztów dojazdu XX. Pomoc finansowa XXI. Służba wojskowa sędziego XXII. Urlop na czas kampanii wyborczej i zrzeczenie się urzędu XXIII. Tytuł sędziego w stanie spoczynku i jego uposażenie XXIV. Świadczenia w razie śmierci sędziego XXV. Uposażenie rodzinne System oceny pracy i planowania rozwoju zawodowego sędziego Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów I. Uwagi ogólne II. Podstawy odpowiedzialności dyscyplinarnej III. Kary dyscyplinarne IV. Dodatkowe skutki orzeczeń dyscyplinarnych V. Przedawnienie przewinień dyscyplinarnych VI. Sądy dyscyplinarne oraz rzecznicy dyscyplinarni VII. Postępowanie przed sądem dyscyplinarnym I instancji zagadnienia szczegółowe VIII. Dyscyplinarne postępowanie odwoławcze i wykonawcze IX. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów sądów administracyjnych 245 X. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów sądów wojskowych XI. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów SN XII. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów w stanie spoczynku Immunitet sędziowski Referendarze sądowi, pracownicy sądów, kuratorzy sądowi, organy pomocnicze sądów I. Uwagi ogólne II. Referendarze sądowi III. Kuratorzy sądowi IV. Asystenci sędziów V. Urzędnicy i inni pracownicy sądowi VI. Biegli sądowi VIII

10 Spis treści Rozdział IV. Inne zagadnienia Działalność Krajowej Rady Sądownictwa Działalność Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury I. Uwagi wstępne II. Organy Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury III. Aplikacje Rozpoznawanie spraw administracyjnych przez sądy powszechne I. Uwagi wstępne II. Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów III. Rozpoznawanie spraw ubezpieczeniowych przez sądy powszechne Etyka sędziowska I. Uwagi wstępne II. Pojmowanie etyki zawodowej III. Kodeksy etyki zawodowej Zagadnienia ogólne Zbiór zasad etyki zawodowej sędziów przyjęty przez Krajową Radę Sądownictwa IV. Etyka zawodowa w opiniach polskich sędziów Symbole sprawiedliwości Wnioski Indeks rzeczowy IX

11

12 Przedmowa Funkcjonowanie sądów jest jednym z ważniejszych, aczkolwiek kontrowersyjnych, problemów społecznych i ustrojowych. Wiąże się z nim przede wszystkim zagadnienie organizacji ustrojowej trzeciej władzy i wpływu na nią pozostałych władz. Na problem ten inaczej patrzą sędziowie, a inaczej przedstawiciele parlamentu i władza wykonawcza. Artykuł 10 ust. 2 Konstytucji RP stwierdza, że władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały. Przepis ten wyraża pewną zasadę ogólną, która znajduje doprecyzowanie m.in. w art. 173 Konstytucji RP, według którego sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz. Interpretując zasadę podziału władzy w odniesieniu do władzy sądowniczej, silnie akcentowana jest zasada niezależności sądów oraz monopol kompetencyjny sądownictwa na sprawowanie władzy sądowniczej, wiążącej się z rozstrzyganiem o prawach i obowiązkach jednostek i innych podmiotów. Mocno skorelowane są z nią: zasada podziału władzy i zasada demokratycznego państwa prawnego, która zresztą łączy w sobie wiele różnych zasad pochodnych, w tym takie, które odnoszą się do wymiaru sprawiedliwości. Jednym z jej komponentów jest bowiem prawo do sądu. Odrębność władzy sądowniczej przejawia się w jej szczególnych kompetencjach, polegających na sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Istota władzy sądowniczej w sensie konstytucyjnym zakłada, że jest ona wykonywana przez sądy jako organy jurysdykcyjne. Podział władz nie eliminuje jednak powiązań między nimi. Celem zasady podziału i równowagi władzy jest co zauważa Trybunał Konstytucyjny nie tyle funkcjonalny podział, ile stan równoważenia się władz, by możliwe było zagwarantowanie poszanowania kompetencji każdej z nich i stworzenie podstaw do stabilnego działania mechanizmów demokratycznego państwa prawnego. Przejawów tych powiązań jest wiele: sędziów powołuje Prezydent RP, jako organ władzy wykonawczej, przynależy do niego również prawo łaski, z kolei Minister Sprawiedliwości sprawuje nadzór administracyjny nad sądami powszechnymi i wojskowymi. Podstawą działalności sądów są zaś akty prawne stanowione przez parlament. Nie są to wszystkie powiązania, żadne z nich nie może natomiast naruszać odrębności władzy sądowniczej. Na styku tych działań powstaje wiele kontrowersji i problemów prawnych. Wątpliwości konstytucyjne budzą przede wszystkim zbyt szerokie kompetencje Ministra Sprawiedliwości odnoszące się do kształtowania faktycznej struktury sądownictwa w Polsce. Chodzi tu głównie o jego uprawnienia do znoszenia sądów, co może czynić rozporządzeniem, przy braku ustawowego dookreślenia okręgów sądowych spełniających minimalne wymagania dostępu obywateli do sądu, w ramach których minister ten miałby dopiero pewną swobodę ustalania siedzib, ilości sądów, obszarów właściwości itp. To ustawa po- XI

13 Przedmowa winna określać okręgi, w ramach których przynajmniej jeden sąd określonego szczebla musiałby istnieć, by nie ograniczać nadmiernie konstytucyjnego prawa do sądu. Problem dotyczy także kompetencji ministerialnych, np. w zakresie przenoszenia sędziów bez ich zgody na inne miejsca służbowe, nawet jeśli może odbywać się to tylko i wyłącznie w przypadkach ściśle określonych ustawowo. Niedogodnością związaną z nadzorem administracyjnym Ministra Sprawiedliwości jest również brak stabilizacji ustrojowej sądownictwa. Minister bowiem jest organem politycznym, władza natomiast zmienia się dość często. Każdy nowy Minister Sprawiedliwości ma zaś inną koncepcję funkcjonowania sądów, w wielu przypadkach negując zasadnicze koncepcje poprzedników. To z kolei pociąga za sobą zmiany ustawodawcze, wprowadzane zgodnie z projektami ministerialnymi. Skutek jest taki, że ustawa z r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.) od momentu uchwalenia w 2001 r. było nowelizowane już ponad pięćdziesiąt razy, a wiele nowelizacji było bardzo obszernych i dogłębnych. Jest to jedynie część argumentów prowadzących do ogólnej tezy, że obecny model nadzoru administracyjnego Ministra Sprawiedliwości nad sądami powszechnymi i wojskowymi daleki jest od ideału, a co więcej, w pewnych przypadkach narusza jak się wydaje m.in. zasadę niezależności sądów. Pojawia się również i druga kwestia warta omówienia. Czasami bowiem padają słowa, że sądownictwo stanowi pewien system, na który składa się działalność Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych. Uregulowania dotyczące poszczególnych rodzajów sądów nie są jednak w pełni spójne, a to utrudnia funkcjonowanie trzeciej władzy. Należy więc i temu problemowi poświęcić nieco uwagi. Aby dalsze rozważania uczynić bardziej czytelnymi, poszczególne tematy zostaną zaprezentowane z odniesieniem do wszystkich rodzajów sądów, np. omawiając organy sądów, przedstawię w jednym rozdziale zarówno organy sądów powszechnych, jak i sądów pozostałych. Jest to zatem systematyka monografii zupełnie odmienna od tej, którą można zwykle spotkać w opracowaniach dotyczących wymiaru sprawiedliwości i innych organów ochrony prawnej, w których opisane są najpierw wszystkie aspekty dotyczące sądownictwa powszechnego, następnie wszystkie aspekty dotyczące sądownictwa administracyjnego itd. Prowadzi to do sytuacji, że te same zagadnienia odnoszące się do różnych sądów są bardzo rozproszone, a to utrudnia wyciąganie konkretnych wniosków. Ma to sens co najwyżej szkoleniowy. Zaproponowana przeze mnie systematyka opracowania oczywiście nie w każdym przypadku będzie miała pełne zastosowanie, ponieważ ustawy dotyczące Sądu Najwyższego, sądów administracyjnych oraz wojskowych w pewnym zakresie odsyłają do ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych, nakazując odpowiednie stosowanie jej przepisów. Nie będzie więc potrzeby powtarzania tych samych zagadnień. W swych rozważaniach uwzględniam nie tylko przepisy poszczególnych ustaw ustrojowych, ale również wiele poglądów doktrynalnych i orzecznictwo, tak krajowe, jak i międzynarodowe. Pewne znaczenie zapewne będzie tu mieć również moje doświadczenie orzecznicze, pozwalające spojrzeć na problemy sądownictwa od środka. Ta perspektywa może oczywiście różnić się od perspektywy osób patrzących na sądownictwo z zewnątrz, tym niemniej każda z tych perspektyw może być wartościowa. Ich późniejsze porównanie może doprowadzić do ciekawych i konstruktywnych rozwiązań. XII

14 Przedmowa W tym miejscu chciałem podziękować Pani Prof. dr hab. Annie Walaszek-Pyzioł za życzliwą atmosferę pracy oraz ukierunkowanie mojego rozwoju naukowego. Dziękuję także rodzinie za wyrozumiałość oraz kolegom sędziom z okręgu krakowskiego i katowickiego za wspólne dyskusje, nie tylko o sądownictwie. Warszawa, styczeń 2013 r. Artur Żurawik XIII

15

16 Wykaz skrótów 1. Akty prawne EKPC... Europejska Konwencja Praw Człowieka (Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności) z r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) FUSU... ustawa z r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz ze zm.) KC... Kodeks cywilny KK... Kodeks karny KKS... Kodeks karny skarbowy Kodeks wyborczy... ustawa z r. Kodeks wyborczy (Dz.U. Nr 21, poz. 112 ze zm.) Konstytucja PRL... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (tekst jedn. Dz.U. z 1976 r. Nr 7, poz. 36 ze zm.) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) KPC... Kodeks postępowania cywilnego KPK... Kodeks postępowania karnego KPW... Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia KRdSU... ustawa z r. o Krajowej Radzie Sądownictwa (Dz.U. Nr 126, poz. 714 ze zm.) MPPOiP... Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) PrPostAdm... ustawa z r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 270 ze zm.) PrUSA... ustawa z r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz.U. Nr 153, poz ze zm.) PrUSP... ustawa z r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.) PrUSW... ustawa z r. Prawo o ustroju sądów wojskowych (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 952 ze zm.) RMU... ustawa z r. o Radzie Ministrów (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 392 ze zm.) XV

17 Wykaz skrótów SNU... ustawa z r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz ze zm.) TFUE... Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej TUE... Traktat o Unii Europejskiej 2. Czasopisma i publikatory AUMCS... Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego Biul. TK... Biuletyn Trybunału Konstytucyjnego CPH... Czasopismo Prawno-Historyczne Dz.U.... Dziennik Ustaw Dz.Urz.... Dziennik Urzędowy M.P.... Monitor Polski MoP... Monitor Prawniczy ONSA... Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OSA... Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNKW... Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSNSD... Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Dyscyplinarnych OSNwSK... Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych TK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A OTK-B... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria B Pal.... Palestra PiP... Państwo i Prawo PPiA... Przegląd Prawa i Administracji PPP... Przegląd Prawa Publicznego Prok. i Pr.... Prokuratura i Prawo PS... Przegląd Sądowy PUG... Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego SI... Studia Iuridica ST... Samorząd Terytorialny Zb. Orz.... Zbiór Orzeczeń 3. Organy, organizacje i instytucje ETPCz... Europejski Trybunał Praw Człowieka EWG... Europejska Wspólnota Gospodarcza KRS... Krajowa Rada Sądownictwa KRUS... Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego NSA... Naczelny Sąd Administracyjny PAN... Polska Akademia Nauk XVI

18 Wykaz skrótów RP... Rzeczpospolita Polska SA... Sąd Apelacyjny SN... Sąd Najwyższy SOKiK... Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów TK... Trybunał Konstytucyjny TS... Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (poprzednio Europejski Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji) UE... Unia Europejska UKE... Urząd Komunikacji Elektronicznej UOKiK... Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów URE... Urząd Regulacji Energetyki UTK... Urząd Transportu Kolejowego WSA... Wojewódzki Sąd Administracyjny ZUS... Zakład Ubezpieczeń Społecznych 4. Inne skróty art.... artykuł (-y) cz.... część lit.... litera nast.... następny (-a, -e) Nr... numer pkt... punkt poz.... pozycja przyp.... przypis r.... rok rozdz.... rozdział tekst jedn.... tekst jednolity ust.... ustęp (-y) wkł.... wkładka w zw.... w związku ze zm.... ze zmianami zob.... zobacz XVII

19

20 Wykaz literatury B. Adamiak, Model sądownictwa administracyjnego a funkcje sądownictwa administracyjnego, [w:] S. Fundowicz, J. Niczyporuk, J. Stelmasiak (red.), Polski model sądownictwa administracyjnego, Lublin 2003 B. Adamiak, O podmiotowości organów administracji publicznej w postępowaniu sądowoadministracyjnym, PiP 2006, z. 11 B. Adamiak, J. Borkowski, Instytucje procesowe wyznaczające granice prawa do sądu, [w:] A. Łopatka, A. Wróbel, S. Kiewlicz (red.), Państwo prawa. Administracja. Sądownictwo. Prace dedykowane Prof. dr hab. Januszowi Łętowskiemu w 60. rocznicę urodzin, Warszawa 1999 Aplikacje prowadzone przez Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury, Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury. Zeszyt Specjalny 2011 A.M. Arkuszewska, Referendarz sądowy w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2011 M. Balcerzak, B. Gronowska, [w:] B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2005 R. Balicki, Sądownictwo polubowne w Polsce, PPiA 2003, Nr 54 A. Bałaban, Funkcje zasad naczelnych konstytucji, SI 1995, Nr XXVIII M. Bańkowska, XX-lecie sądownictwa rodzinnego w Polsce, PS 1999, Nr 4 J. Barcz (red.), Ustrój Unii Europejskiej, t. I i II, Warszawa 2010 A.S. Bartnik, Sędzia czy kibic? Rola ławnika w wymiarze sprawiedliwości III RP, Warszawa 2009 A. Bąk, Wytknięcie obrazy przepisu w sprawie cywilnej, PS 2002, Nr 7 8 I. Biziel, Immunitet sędziowski jako gwarancja niezawisłego sprawowania wymiaru sprawiedliwości, Homines Hominibus 2009, Nr 1 M. Błachucki, T. Górzyńska (red.), Aktualne problemy rozgraniczenia właściwości sądów administracyjnych i powszechnych, Warszawa 2011 J. Bodio, T. Demendecki, A. Jakubecki, O. Marcewicz, P. Telenga, M.P. Wójcik, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Lex/el J. Borkowski, Reforma polskiego sądownictwa administracyjnego, PiP 2002, z. 5 M. Buszyński, O reformę sądownictwa administracyjnego, ST 1999, Nr 5 I. Chojnacka (red.), Proces prawotwórczy w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2009 W. Chróścielewski, Reforma sądownictwa administracyjnego a standardy ochrony praw jednostki, PiP 2002, z. 12 W. Chróścielewski, Trójszczeblowy model sądownictwa administracyjnego a jednoinstancyjne postępowanie administracyjne, PiP 1999, z. 5 XIX