WARTOŚĆ GODZIWA W ZAKŁADACH UBEZPIECZEŃ W ŚWIETLE NADCHODZĄCYCH ZMIAN

Transkrypt

1 Ewa Spigarska Uniwersytet Gdański WARTOŚĆ GODZIWA W ZAKŁADACH UBEZPIECZEŃ W ŚWIETLE NADCHODZĄCYCH ZMIAN Wprowadzenie Jednym z głównych obszarów nadzoru nad działalnością ubezpieczeniową jest sprawozdawczość finansowa. W ostatnich latach podlega ona rewolucyjnym zmianom, szczególnie w przypadku stosowania przez ubezpieczycieli Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej. Pierwszym elementem było przyjęcie Międzynarodowego Standardu Sprawozdawczości Finansowej nr 4 Umowy ubezpieczenia 1. Obecnie zakłady ubezpieczeń przygotowują się do wdrożenia Dyrektywy Wypłacalność II 2 i oczekują na wprowadzenie MSSF 4 faza II. Rozbieżności w zakresie regulacji związanych z rachunkowością i wypłacalnością, jak również specyfika prowadzonej działalności powodują odmienność wyceny kategorii ubezpieczeniowych. W opracowaniu zwrócono uwagę na wybrane problemy związane z wyceną umów ubezpieczenia, jak i na różne podejścia do wyceny aktywów i pasywów w zakładach ubezpieczeń. Komisja Europejska, argumentując wprowadzenie Dyrektywy Wypłacalność II stwierdziła, że standardy wyceny na potrzeby nadzoru powinny być w możliwie dużym zakresie zgodne z międzynarodowymi zasadami rachunkowości, by ograniczyć obciążenia administracyjne, jak i o ile nie zostało to uregulowane w inny sposób wycena wszystkich aktywów oraz zobowiązań innych niż rezerwy techniczne powinna być dokonana zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości przyjętymi przez Unię Europejską Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej 4 Umowy ubezpieczeniowe. Dz.U. L. 320 z r. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wypłacalność II). Dz.U. L. 335 z r. Komisja Europejska: Dyrektywa Solvency II, Nota Wprowadzająca 28 i Komisja Europejska: Specyfikacja techniczna Q155, par. V.4.

2 122 Ewa Spigarska 1. Wycena umowy ubezpieczenia W sytuacji, gdy zakład ubezpieczeń sporządza swoje sprawozdanie finansowe na podstawie Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej, zobowiązany jest dokonać klasyfikacji swoich produktów na ubezpieczeniowe i inwestycyjne. Oznacza to, że gdy umowa zawarta pomiędzy zakładem ubezpieczeń a ubezpieczonym spełnia wymogi umowy ubezpieczeniowej w świetle standardów lub jest kontraktem inwestycyjnym z uznaniowym udziałem w zysku, to podstawą jej wyceny jest MSSF 4. Według MSSF 4 4 umową ubezpieczeniową jest umowa, w której jedna ze stron (zakład ubezpieczeń) przyjmuje znaczne ryzyko ubezpieczeniowe od drugiej strony (ubezpieczonego) poprzez zgodę na zrekompensowanie ubezpieczonemu strat poniesionych przez ubezpieczonego w wyniku zaistnienia niepewnego przyszłego zdarzenia (zdarzenia objętego ubezpieczeniem). Podstawowym wymogiem dla umowy ubezpieczenia jest przeniesienie znacznego ryzyka ubezpieczeniowego. Co oznacza, że ryzyko przyjęte musi być znaczące, to jest gdy jego realizowanie może potencjalnie spowodować istotny wzrost wartości świadczenia wypłaconego przez zakład ubezpieczeń, również wtedy, gdy prawdopodobieństwo zajścia jest bardzo niewielkie, istotność powinna być określana osobno dla każdej umowy, a nie dla całego portfela umów. Zgodnie z planowanym wprowadzeniem MSSF 4 faza II definicja umowy ubezpieczenia ma być poszerzona o sformułowanie, że zaistnienie niepewnego przyszłego zdarzenia winno wpłynąć niekorzystnie na ubezpieczonego. Jednocześnie znaczące ryzyko występujące w umowie jest istotne tylko wtedy, gdy wypłata dodatkowych świadczeń jest możliwa w każdej sytuacji mającej znaczenie ekonomiczne, a świadczenia te oznaczają dodatkowe korzyści stanowiące wartość bieżącą kwoty, jaka przewyższa wartość bieżącej kwoty wypłacanej w momencie niewystąpienia zdarzenia będącego przedmiotem ubezpieczenia. Zakład ubezpieczeń jest zobowiązany badać istotność ryzyka ubezpieczeniowego w każdej umowie, a nie tylko analizować materialność sprawozdania finansowego 5. Zgodnie z założeniami MSSF 4 faza II nie wszystkie umowy ubezpieczenia przenoszą na wystawcę polisy ryzyko ubezpieczeniowe w momencie rozpoczęcia obowiązywania ochrony ubezpieczeniowej, jednak mogą je przenosić w okresie późniejszym. W takiej sytuacji daną umowę należy zakwalifikować jako umowę ubezpieczeniową. Zgodnie z projektem MSSF 4 faza II do podstawowych umów ubezpieczenia należy zaliczyć: ubezpieczenie od kradzieży lub zniszczenia mienia, 4 5 Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej 4, op. cit. A. Fornalik: MSSF 4 faza II a polskie standardy rachunkowości. Seminarium Polskiej Izby Ubezpieczeń. PIU i Ernst & Young, Warszawa 2010.

3 Wartość godziwa w zakładach ubezpieczeń w świetle nadchodzących zmian 123 ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej i od kosztów prawnych, ubezpieczenie na życie i pokrycie kosztów związanych z pogrzebem, ubezpieczenie na dożycie, wypłatę emerytur i świadczeń zależnych od przeżycia, gwarancje ubezpieczeniowe, gwarancje kredytowe narażające na stratę, ubezpieczenie od strat poniesionych w czasie podróży, reasekurację. Natomiast do produktów niespełniających wymogów umowy ubezpieczenia według projektu MSSF 4 faza II zalicza się: ubezpieczenie na dożycie, jeżeli ryzyko śmierci jest nieznaczące, umowy prawnie posiadające formę ubezpieczenia, ale przenoszące całe ryzyko na posiadacza polisy, umowy wymagające wypłaty świadczenia w sytuacji wystąpienia niekorzystnego zdarzenia, które jednak nie wpływa niekorzystnie na posiadacza polisy (np. hazard), instrumenty pochodne, które narażają stronę umowy na ryzyko finansowe, a nie na ryzyko ubezpieczeniowe, ubezpieczenie ryzyka kredytowego, które wypłaca świadczenie nawet jeśli posiadacz polisy nie poniósł żadnych strat w wyniku niespłacenia kredytu w odpowiednim czasie. Dokonując wyceny umowy ubezpieczeniowej, należy wydzielić wszystkie elementy, które nie odnoszą się do ochrony ubezpieczeniowej. Przede wszystkim wydzieleniu podlegają wbudowane instrumenty pochodne, zobowiązania dostarczenia towarów lub usług, które nie są jednoznacznie związane z ochroną ubezpieczeniową, jak i konta, gdzie po stronie kredytowej księgowane są zwroty z inwestycji, a stopa zwrotu z tych inwestycji zależy od wyników inwestycyjnych aktywów bazowych. Przykładowo Grupa PZU 6 przyjęła założenie, że w przypadku ubezpieczeń na życie istotne ryzyko ubezpieczeniowe występuje wtedy, gdy zdarzenie objęte ubezpieczeniem pociąga za sobą wypłatę świadczenia co najmniej o 10% wyższego od świadczenia, które należałoby wypłacić w sytuacji, gdyby zdarzenie nie wystąpiło. Natomiast w przypadku umów ubezpieczeniowych i inwestycyjnych z uznaniowymi udziałami w zyskach, które uprawniają ubezpieczonego do otrzymania dodatkowego świadczenia lub premii jako dodatkowego elementu do świadczenia gwarantowanego, a zarazem stanowi ono znaczący składnik całego 6 Por. Skonsolidowane sprawozdanie finansowe Grupy Kapitałowej Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Spółka Akcyjna za rok zakończony dnia 31 grudnia 2011 roku zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej wraz z opinią niezależnego biegłego rewidenta. Witryna internetowa Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń,

4 124 Ewa Spigarska kontraktowanego świadczenia, zaś kwota tego dodatkowego świadczenia zależy od przebiegu określonego zbioru lub określonego typu umów, zrealizowania lub niezrealizowania zysków z określonych aktywów bądź osiągnięcia zysków lub strat przez zakład ubezpieczeń bądź fundusz lub inny podmiot związany z tą umową. W celu stwierdzenia, czy dana umowa przenosi znaczące ryzyko ubezpieczeniowe, należy dokonać analizy przepływów pieniężnych związanych z danym produktem w różnych scenariuszach oraz oszacowania prawdopodobieństwa ich wystąpienia. Jednak ocena ta posiada element subiektywnego osądu, mającego istotny wpływ na stosowane w zakładzie zasady rachunkowości. Natomiast gdy umowa nie przenosi znaczącego ryzyka ubezpieczeniowego, to zakład ubezpieczeń klasyfikuje ją jako świadczoną usługę i rozpoznaje przychód z tytułu świadczonych usług zgodnie z MSR 18 bądź traktuje ją jako kontrakt inwestycyjny bez uznaniowego udziału w zysku i wycenia ją zgodnie z MSR 39 lub MSR 18 (np. gdy ubezpieczyciel świadczy dodatkowe usługi polegające na zarządzaniu aktywami finansowymi). W sytuacji, gdy dany produkt ubezpieczeniowy traktowany jest jako kontrakt inwestycyjny, należy wyksięgować składkę, odszkodowania oraz koszty akwizycji ujęto uprzednio w rachunku technicznym ubezpieczeń i wycenić je jako zobowiązania finansowe. Oznacza to, że w zależności od rodzaju kontraktu finansowego zostanie on wyceniony skorygowaną ceną nabycia przy wykorzystaniu efektywnej stopy procentowej z uwzględnieniem wszelkich przepływów pieniężnych, które takie umowy wygenerują bądź w wartości godziwej. W rezultacie klasyfikacja umów zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej wpływa na wysokość składki ubezpieczeniowej wykazywanej w sprawozdaniu finansowym 7. W konsekwencji oznacza to, że zakład ubezpieczeń umowy inwestycyjne bez uznaniowych udziałów w zysku wycenia jako umowy inwestycyjne zgodnie z MSR 39, czyli według zamortyzowanego kosztu z zastosowaniem efektywnej stopy procentowej lub według wartości godziwej przez wynik finansowy. Dotyczy to przede wszystkim regulacji w zakresie wyceny aktywów związanych ze sprzedażą produktów unit-linked. Produkty unit-linked to inaczej ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Stanowią one umowę zawieraną pomiędzy zakładem ubezpieczeń a ubezpieczonym, w której wartość świadczenia zależy od wartości inwestycji wynikającej z zainwestowania składek jednostki uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego. Natomiast ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy związany z ubezpieczeniami na 7 Por. A. Fornalik: Ujęcie i wycena kontraktów inwestycyjnych, w tym instrumentów strukturyzowanych. Seminarium organizowane przez Polską Izbę Ubezpieczeń we współpracy z Ernst & Young, Warszawa 2011.

5 Wartość godziwa w zakładach ubezpieczeń w świetle nadchodzących zmian 125 życie, jeżeli związane są z tym funduszem, oznacza wydzielony fundusz aktywów, stanowiący rezerwę tworzoną ze składek ubezpieczeniowych i inwestowany w sposób określony w umowie ubezpieczenia. Zgodnie z Ustawą o działalności ubezpieczeniowej 8 w przypadku analizowanych produktów zakład ubezpieczeń zobowiązany jest do ustalenia lub zawarcia w umowie ubezpieczenia m.in. wykazu oferowanych ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych, zasad ustalania świadczeń oraz wartości wykupu ubezpieczenia, jak i zasad umarzania jednostek ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego i terminów ich zamiany na środki pieniężne i wypłaty świadczenia przez zakład alokacji składek ubezpieczeniowych w jednostki ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego i terminu zamiany składek na jednostki funduszu. W zakresie wyceny ubezpieczyciel musi obligatoryjnie dokonywać wyceny jednostek ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego nie rzadziej niż raz w miesiącu, ogłaszać przynajmniej raz do roku w dzienniku o zasięgu ogólnopolskim wartość jednostki ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego ustalonej w miesiącu poprzedzającym miesiąc, w którym jest dokonywane zgłoszenie oraz sporządzania i publikowania rocznych i półrocznych sprawozdań ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego. Sprawozdania takie należy sporządzić dla każdego funduszu oddzielnie z wykazaniem 9 : 1) aktywów netto funduszu, 2) zmiany aktywów netto funduszu, 3) kosztów funduszu, 4) liczby i wartości jednostek rozrachunkowych, 5) zestawienia lokat funduszu. Zgodnie z Rozporządzeniem w sprawie szczególnych zasad rachunkowości funduszy inwestycyjnych dłużne papiery wartościowe wycenia się według skorygowanej ceny nabycia, natomiast w zakładach ubezpieczeń lokaty, których ryzyko ponosi ubezpieczający, są wyceniane według wartości godziwej. Taki rodzaj wyceny rodzi po stronie zakładu ubezpieczeń trojakie ryzyko 10 : 1) ryzyko podatkowe, 2) ryzyko reputacyjne, 3) ryzyko regulacyjne. Ryzyko podatkowe wynika z faktu, że wartość rezerw techniczno- -ubezpieczeniowych zakładu ubezpieczeń dla produktów, gdy ryzyko lokaty 8 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej. Dz.U. z 2010 r., nr 11, poz. 66 z późn. zm. 9 Por. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 8 grudnia 2003 r. w sprawie rocznych i półrocznych sprawozdań ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego. Dz.U. z 2003 r., nr 127, poz z późn. zm. 10 A. Fornalik: Wartość godziwa instrumentów finansowych, rynek aktywny vs płynny. Seminarium organizowane przez Polską Izbę Ubezpieczeń we współpracy z Ernst & Young, Warszawa 2011.

6 126 Ewa Spigarska ponosi ubezpieczający, znajduje odbicie w poziomie aktywów odpowiadających tym produktom, zaś w związku z faktem, że są inne zasady wyceny, powstaje czasowa różnica w rozpoznawanych przez zakład ubezpieczeń podatkowych zyskach bądź stratach związanych z ruchem na rezerwach techniczno- -ubezpieczeniowych. Natomiast prawidłowość realizacji przydzielenia i wykupu jednostek dla produktów unit-linked realizowanych na zlecenie klientów rodzi ryzyko reputacyjne. Oznacza to, że przy różnych zasadach wyceny powstaje ryzyko przydzielenia innej liczby jednostek lub wykupu jednostek po innej wartości jednostki. Z ryzykiem reputacyjnym i potencjalnym działaniem ubezpieczyciela na szkodę klientów związane jest ryzyko regulacyjne. Zakład ubezpieczeń, dokonując weryfikacji wartości godziwej aktywów związanych ze sprzedażą produktów unit-linked, powinien uwzględnić następujące elementy: zapoznać się szczegółowo z portfelem inwestycyjnym funduszy inwestycyjnych wycenionych według wartości godziwej, przeanalizować na podstawie dostępnych danych składniki portfela inwestycyjnego pod kątem identyfikacji przesłanek utraty wartości poszczególnych instrumentów finansowych, korekty wyceny jednostek uczestnictwa wynikające z przeprowadzonego w funduszach badania sprawozdań finansowych przez biegłego rewidenta. W związku z powyższym zakład ubezpieczeń, prezentując informację o wartościach godziwych, powinien ujawnić metody i założenia zastosowane przy ustalaniu wartości godziwych poszczególnych aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych. Niespełnienie tego wymogu powoduje obniżenie oceny BION nadawanej przez organ nadzoru (Komisję Nadzoru Finansowego) i zarazem jest jednym z podstawowych zarzutów stawianych zakładom ubezpieczeń w trakcie przeprowadzania czynności nadzorczych. 2. Dyrektywa Wypłacalność II a Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej Od dnia 1 stycznia 2013 roku zostaje wprowadzona w życie Dyrektywa Wypłacalność II, która również narzuca zakładom ubezpieczeń obowiązki w zakresie wyceny. Podstawowym problemem dla ubezpieczycieli jest brak spójności między rozwiązaniami Dyrektywy Wypłacalność II a obowiązującymi Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej. Jednocześnie przepisy w zakresie wypłacalności zaczną obowiązywać wcześniej niż znowelizowany MSSF 4 dotyczący bezpośrednio umów ubezpieczenia. Spowoduje to najprawdopodobniej podwójną wycenę w zakładach ubezpieczeń, osobno dla potrzeb rachunkowości i niezależnie dla potrzeb wymogów wypłacalności. W tabeli 1 przedstawiono zasady wyceny wybranych aktywów i zobowiązań w zakładach ubezpieczeń zgodnie z Dyrektywą Wypłacalność II i MSSF 4 faza II.

7 Wartość godziwa w zakładach ubezpieczeń w świetle nadchodzących zmian 127 Tabela 1 Wycena wybranych aktywów i zobowiązań w zakładach ubezpieczeń według MSSF i Dyrektywy Wypłacalność II Kategoria MSSF Wypłacalność II Wartość firmy MSSF 3, MSSF 4, rozpoznaje się Nie rozpoznaje się nabytą wartość firmy po koszcie, testuje się na utratę wartości Wartości niematerialne MSR 38, po koszcie pomniejszo- W wartości godziwej i prawne nym o umorzenie lub w wartości godziwej Środki trwałe MSR 16, po koszcie pomniejszonym W wartości godziwej o umorzenie lub w wartości godziwej Zapasy MSR 2, po koszcie lub wartości W wartości godziwej zrealizowanej, jeżeli ta jest mniejsza od kosztu Leasing finansowy MSR 17, wartość godziwa lub wartość bieżąca minimalnych płatności leasingowych, jeżeli są mniejsze W wartości godziwej Nieruchomości inwestycyjne Udziały w spółkach zależnych, stowarzyszonych, joint ventures Aktywa i zobowiązania finansowe Aktywa inne niż aktywa obrotowe przeznaczone do sprzedaży oraz działalność zaniechana MSR 40, po koszcie pomniejszonym o umorzenie lub w wartości godziwej Zgodnie z zasadami określonymi w MSR 27, MSR 28 oraz MSR 31 MSR 39, metodą kosztu zamortyzowanego lub w wartości godziwej MSSF 5, po koszcie lub wartości godziwej pomniejszonej o koszty sprzedaży, jeżeli ta jest mniejsza W wartości godziwej W wartości godziwej lub metodą praw własności W wartości godziwej W wartości godziwej pomniejszonej o koszty sprzedaży Podatek odroczony MSR 12 Na bazie różnicy pomiędzy wartością w bilansie sporządzonym według wymagań Dyrektywy Wypłacalność II a wartością podatkową, możliwość ustalania podatku odroczonego w oparciu o niewykorzystane straty podatkowe Środki pieniężne i ekwiwalenty środków pieniężnych Rezerwy, zobowiązania i aktywa warunkowe Zobowiązania pracownicze MSR 7, MSR 39, w kwocie płatnej na żądanie MSR 37 MSR 19 W kwocie płatnej na żądanie W wartości oczekiwanej W wartości godziwej lub według zasad MSR 19. Źródło: A. Fornalik: MSSF 4 faza II a Solvency II. Seminarium Polskiej Izby Ubezpieczeń. PIU i Ernst & Young, Warszawa 2010.

8 128 Ewa Spigarska Podsumowanie Na podstawie przedstawionych danych należy stwierdzić, że występują istotne różnice w zakresie rachunkowości między MSSF a regulacjami dotyczącymi wypłacalności. Aktualnie zakłady ubezpieczeń przede wszystkim wdrażają procedury związane z Dyrektywą Wypłacalność II. W mniejszym stopniu wykorzystują do swoich wycen regulacje z zakresu MSSF, z wyjątkiem sporządzania sprawozdań skonsolidowanych oraz w sprawach nieuregulowanych Ustawą o rachunkowości i wydanymi na jej podstawie aktami wykonawczymi. Wynika to przede wszystkim z faktu, że dla potrzeb nadzoru ubezpieczyciele są zobowiązani sporządzać sprawozdania finansowe zgodnie z polskim prawem bilansowym. Literatura Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w spawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wypłacalność II). Dz.U. L. 335 z r. Fornalik A.: MSSF 4 faza II a polskie standardy rachunkowości. Seminarium Polskiej Izby Ubezpieczeń. PIU i Ernst & Young, Warszawa Fornalik A.: MSSF 4 faza II a Solvency II. Seminarium Polskiej Izby Ubezpieczeń. PIU i Ernst & Young, Warszawa Fornalik A.: Ujęcie i wycena kontraktów inwestycyjnych, w tym instrumentów strukturyzowanych. Seminarium organizowane przez Polską Izbę Ubezpieczeń we współpracy z Ernst & Young, Warszawa Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej 4 Umowy ubezpieczeniowe. Dz.U. L. 320 z r. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 8 grudnia 2003 r. w sprawie rocznych i półrocznych sprawozdań ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego. Dz.U. nr 127 z 2003 r., poz z późn. zm. Skonsolidowane sprawozdanie finansowe Grupy Kapitałowej Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Spółka Akcyjna za rok zakończony dnia 31 grudnia 2011 roku zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej wraz z opinią niezależnego biegłego rewidenta. Witryna internetowa Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń, Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej. Dz.U. z 2010 r., nr 11, poz. 66 z późn. zm.

9 Wartość godziwa w zakładach ubezpieczeń w świetle nadchodzących zmian 129 GOODWILL VALUE IN THE INSURANCE COMPANIES IN THE LIGHT OF INCOMING CHANGES Summary This paper shows some aspects of the valuation of the insurance contracts. First of all attention has been drawn to the problems associated with the valuation made according to International Financial Reporting Standards. At the same time the usage of goodwill valuation of assets and liabilities in the insurance companies has been compared according to IFRS and Solvency II.