, , LUSTRACJA - PROBLEM WCIĄŻ AKTUALNY WARSZAWA, LUTY 96

Transkrypt

1 CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ , , UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT W A R S Z A W A TELEFAX INTERNET: sekretariat@cbos.pl BS/34/34/96 LUSTRACJA - PROBLEM WCIĄŻ AKTUALNY KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, LUTY 96 PRZEDRUK MATERIAŁÓW CBOS W CAŁOŚCI LUB W CZĘŚCI ORAZ WYKORZYSTANIE DANYCH EMPIRYCZNYCH JEST DOZWOLONE WYŁĄCZNIE Z PODANIEM ŹRÓDŁA

2 Od początku przemian ustrojowych prawie wszystkie siły polityczne co jakiś czas podejmują próby przeprowadzenia lustracji. Jako pierwszy zgłaszał taki projekt już w 1989 roku Obywatelski Klub Parlamentarny. W 1991 roku Senat uchwalił wniosek o sprawdzaniu osób zajmujących wysokie stanowiska parlamentarne i państwowe. Nieudana próba lustracji posłów, senatorów i wysokich urzędników państwowych, podjęta w 1992 roku przez ówczesnego ministra spraw wewnętrznych, zakończyła się skandalem politycznym. W 1994 roku Sejm ponownie zajął się sprawą lustracji, rozpatrując kilka poselskich projektów. Wówczas wszystkie zostały odrzucone. Sprawa lustracji powróciła na pierwsze strony gazet na początku 1996 roku. Wywołało ją publiczne oskarżenie premiera Józefa Oleksego o współpracę z obcym wywiadem. Projekt ustawy o powołaniu Komisji Zaufania Publicznego jest pierwszą inicjatywą ustawodawczą prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego. Według tego projektu wszyscy kandydaci na kierownicze stanowiska państwowe, a także parlamentarzyści, sędziowie i prokuratorzy podlegaliby sprawdzeniu, czy byli tajnymi, świadomymi współpracownikami służb bezpieczeństwa, działającymi na szkodę opozycji demokratycznej. Potrzeba przeprowadzenia lustracji, jej zakres w społecznej świadomości oraz stosunek do prezydenckiego projektu lustracyjnego były przedmiotem lutowego sondażu CBOS 1. 1 Badanie Aktualne problemy i wydarzenia (69) zrealizowano w dniach 2-6 lutego 96 na reprezentatywnej

3 - 2 - LUSTRACJA - PROBLEM OGÓLNOSPOŁECZNY CZY ELEMENT GRY POLITYCZNEJ? Od 1993 roku rośnie poparcie społeczne dla lustracji. Wyniki sondaży opinii społecznej wskazują na coraz większe oczekiwania co do usunięcia z aparatu państwowego dawnych agentów Służby Bezpieczeństwa. Tabela 1 Wskazania respondentów według Ostatnio wiele mówi się o problemie lustracji, tzn. sprawdzenia, kto był terminów badań w przeszłości agentem Służby Bezpieczeństwa. Czy uważa Pan(i), że: II '93 VI '94 II '96 - lustracja jest dziś w Polsce jednym z ważniejszych problemów, który trzeba niezwłocznie rozwiązać lustracja to temat, którym interesuje się tylko mała grupa polityków Trudno powiedzieć Jednak, mimo rosnącej w ciągu ostatnich lat liczby respondentów wskazujących na potrzebę lustracji, w społeczeństwie nie ma jednomyślności. Wprawdzie zwolennicy sprawdzenia przeszłości polityków i funkcjonariuszy państwowych przeważają, jednak znaczna część badanych postrzega lustrację jako grę polityczną (36%), którą zwykli obywatele nie są zainteresowani. O tym, że lustracja należy obecnie do najważniejszych problemów kraju, częściej przekonani są mężczyźni (52%) niż kobiety (37%), mieszkańcy miast niż wsi, zwolennicy prawicy (65%) niż centrum (41%) i lewicy (34%). Aprobata ogólnonarodowego znaczenia lustracji deklarowana jest tym częściej, im wyższy poziom wykształcenia i lepsze warunki materialne ankietowanych. Konieczność wyeliminowania z życia publicznego agentów SB najczęściej dostrzegają osoby z wyższym wykształceniem (58%), a spośród grup społeczno- -zawodowych - kadra kierownicza i inteligencja (53%) oraz bezrobotni (51%). próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski (N=1205).

4 - 3 - Największą potrzebę rozrachunku z przeszłością deklaruje potencjalny elektorat Unii Wolności (75%) oraz NSZZ Solidarność (69%). Wśród potencjalnych wyborców dużych, liczących się partii politycznych teza o konieczności przeprowadzenia lustracji była najmniej popularna w elektoracie SLD (36%). Ponad jedna trzecia ankietowanych postrzega lustrację wyłącznie jako przedmiot zainteresowania wąskiej grupy polityków. Tak najczęściej uważają osoby o lewicowych poglądach politycznych (57%). Jedna piąta respondentów nie ma wyrobionego zdania na temat lustracji. Są to przede wszystkim osoby najstarsze, o niskim poziomie wykształcenia, a także rolnicy i gospodynie domowe. Argumentem na rzecz rozrachunku z przeszłością jest odsunięcie byłych agentów SB od udziału w życiu politycznym. W opinii ponad połowy ankietowanych byli tajni współpracownicy Służb Bezpieczeństwa nadal mogą szkodzić krajowi, jeśli zajmują wysokie stanowiska państwowe. Co więcej, mimo upływu czasu, ostatnio wzrosło poczucie takiego zagrożenia. Tabela 2 Wskazania respondentów według terminów badań Czy uważa Pan(i), że: II '93 VI '94 II '96 - byli agenci Służby Bezpieczeństwa, jeśli zajmują wysokie stanowiska państwowe, wciąż mogą szkodzić krajowi byli agenci Służby Bezpieczeństwa, nawet jeśli zajmują wysokie stanowiska państwowe, nie są już w stanie szkodzić krajowi Trudno powiedzieć Postrzeganie potrzeby przeprowadzenia lustracji wyraźnie współwystępuje z poczuciem zagrożenia kraju ze strony byłych agentów (V Cramera=.45).

5 - 4 - Tabela 3 Czy Pan(i) uważa, że: - lustracja jest dziś w Polsce ważnym problemem, który trzeba niezwłocz - nie rozwiązać - lustracja to temat, który interesuje tylko małą grupę polityków - byli agenci SB wciąż mogą szkodzić krajowi - byli agenci SB nie mogą już szkodzić krajowi Trudno powiedzieć Trudno powiedzieć Deklaracja obaw związanych z obecną działalnością byłych tajnych agentów najsilniej związana jest z wykształceniem i orientacją polityczną ankietowanych. Pozostałe zmienne nie różnicują poglądów na ten temat. Zdecydowana większość zwolenników prawicy (80%) jest zdania, że byli agenci zajmujący wysokie stanowiska mogą nadal szkodzić państwu, natomiast połowa badanych identyfikujących się z lewicą (50%) uważa, że nie są oni już w stanie zagrażać interesom kraju. Obawy przed działalnością dawnych przeciwników opozycji demokratycznej w Polsce deklaruje większość potencjalnych wyborców NSZZ Solidarność (79%), Unii Wolności (78%), PSL (62%) oraz ponad połowa zwolenników Unii Pracy (54%). Spośród sympatyków wszystkich partii politycznych tylko przeważająca część (51%) potencjalnego elektoratu SLD jest zdania, że byli agenci nie są już w stanie szkodzić krajowi. Większość ankietowanych (67%) wyraźnie optuje za usunięciem ze stanowisk osób, które w przeszłości uwikłane były we współpracę z SB.

6 - 5 - RYS. 1. CZY UWAŻA PAN(I), ŻE OSOBY PEŁNIĄCE OBECNIE WAŻNE FUNKCJE W PAŃSTWIE, KTÓRE W PRZESZŁOŚCI WSPÓŁPRACOWAŁY ZE SŁUŻBĄ BEZPIECZEŃSTWA: CBOS 94% 33% zdecydowanie powinny zostać usunięte ze stanowisk 34% raczej powinny zostać usunięte 14% 2% 17% 17% raczej nie powinny zostać usunięte zdecydowanie nie powinny zostać usunięte Trudno powiedzieć Opinię tę podziela zarówno zdecydowana większość ankietowanych, dla których lustracja stanowi jeden z ważniejszych problemów do rozwiązania, jak i ponad połowa tych, którzy twierdzą, że jest to sprawa interesująca wyłącznie wąski krąg polityków. Również blisko połowa nie mających wyrobionego zdania na temat potrzeby lustracji uważa, że osoby współpracujące w przeszłości ze Służbą Bezpieczeństwa nie powinny obecnie sprawować ważnych funkcji w państwie. Tabela 4 Czy uważa Pan(i), że: Czy osoby pełniące obecnie ważne funkcje w państwie powinny być usunięte ze stanowisk? Tak Nie Trudno powiedzieć - lustracja jest dziś w Polsce jednym z ważniejszych problemów, który trzeba niezwłocznie rozwiązać lustracja to temat, którym interesuje się tylko mała grupa polityków Trudno powiedzieć

7 - 6 - Bez względu na to, czy badani postrzegają lustrację jako ważną sprawę ogólnonarodową czy też jako wewnętrzną sprawę elit politycznych, nadal żywa jest obawa przed zagrożeniem interesów państwa ze strony aktywnych politycznie byłych agentów SB. Jednocześnie większość ankietowanych wyraża opinię, że wśród osób zajmujących obecnie ważne stanowiska i pełniących ważne funkcje w państwie nie ma miejsca dla byłych współpracowników Służby Bezpieczeństwa. OPINIE O PREZYDENCKIM PROJEKCIE LUSTRACJI Wraz z problemem lustracji pojawiły się obawy, czy nie będą lustrować ci, którzy powinni być lustrowani, oraz lęk przed skrzywdzeniem niewinnie posądzonych lub pomówionych 2. Wydawało się, że szlachetna idea grubej kreski ustrzeże Polskę przed falą rozliczeń, oskarżeń, konfrontacji. Jednak nie przyniosła ona spodziewanych owoców. Przeciwnie, wyniki badania opinii społecznej wskazują na rosnącą potrzebę usunięcia z aparatu państwowego dawnych agentów SB. W tej sytuacji prezydencki projekt ustawy o powołaniu Komisji Zaufania Publicznego, na czele której stałyby uznane autorytety moralne, spotkał się z aprobatą społeczną (88%). Jednak tylko 29% badanych uznało to za sprawę naprawdę ważną. Przypomnijmy, że zadaniem Komisji będzie nie tylko sprawdzanie przeszłości kandydatów na wysokie stanowiska w państwie, ale także możliwość oczyszczenia się z niesłusznych oskarżeń i pomówień. Jednocześnie trzeba podkreślić, że - według ankietowanych - w hierarchii problemów wymagających pilnego rozwiązania powołanie Komisji ustępuje miejsca innym, ważniejszym sprawom. Co do tego przedstawiciele różnych grup społecznych są zgodni. 2 Trzy lata temu (w lutym '93), już po próbie lustracji podjętej przez Antoniego Macierewicza, blisko połowa ankietowanych (46%) deklarowała, że nie powinno się w Polsce przeprowadzać lustracji, ponieważ zbyt wielkie jest ryzyko, że ktoś zostanie niewinnie oskarżony.

8 - 7 - CBOS RYS. 2. JAK PAN(I) SĄDZI, CZY POWOŁANIE KOMISJI ZAUFANIA PUBLICZNEGO, KTÓREJ ZOSTAŁYBY PRZEKAZANE ARCHIWA UB I SB, JEST OBECNIE: niezbędne i pilne potrzebne, ale inne sprawy kraju są ważniejsze niepotrzebne 29% 57% 6% 8% Trudno powiedzieć Natomiast poglądy na temat intencji, jakimi kierował się prezydent Aleksander Kwaśniewski występując ze swoją pierwszą inicjatywą ustawodawczą, są podzielone. RYS. 3. CZYM, PANA(I) ZDANIEM, KIEROWAŁ SIĘ PRZEDE WSZYSTKIM PREZYDENT ALEKSANDER KWAŚNIEWSKI, POWRACAJĄC DO SPRAWY LUSTRACJI? CBOS Interesem swojego obozu politycznego Interesem państwa 41% 35% 24% 74% Trudno powiedzieć Zdecydowana większość sympatyków lewicy (68%) oraz potencjalnego elektoratu koalicji rządzącej (SLD-71% i PSL-53%) uważa, że prezydent miał na względzie przede wszystkim interes państwa. Ponad połowa sympatyków prawicy (59%) oraz przyszłych

9 - 8 - wyborców NSZZ "Solidarność" (61%), Unii Pracy i Unii Wolności (po 51%) jest zdania, że prezydencki projekt ustawy lustracyjnej leży przede wszystkim w interesie obozu politycznego prezydenta. Można więc powiedzieć, że o ile poglądy i sympatie polityczne w małym stopniu różnicują opinie o potrzebie powołania Komisji na tle innych problemów kraju wymagających rozwiązania, o tyle ocena intencji wprowadzenia w życie prezydenckiego projektu zależy od politycznych sympatii ankietowanych. ZAKRES LUSTRACJI Wraz z pewną akceptacją lustracji wzrosło przekonanie, że społeczeństwo ma prawo do informacji o każdym szczególe z życiorysu polityka. Jednak niemal co trzeci ankietowany jest odmiennego zdania. Mimo że opinia publiczna w tej sprawie jest podzielona, to jednak w każdej grupie społecznej (bez względu na kryterium zróżnicowania) przeważają zwolennicy poglądu, że społeczeństwo ma prawo znać szczegóły z życia przedstawicieli elit politycznych. Tabela 5 Czy uważa Pan(i), że: - społeczeństwo ma prawo wiedzieć o każdym szczególe z życiorysu polityka - polityk nie musi ujawniać przed opinią publiczną wszystkich szczegółów swego życiorysu Wskazania respondentów według terminów badań II '93 VI '94 II ' Trudno powiedzieć

10 - 9 - Prezydencki projekt ustawy lustracyjnej zakłada, że Komisja Zaufania Publicznego będzie obowiązkowo sprawdzała przeszłość osób ubiegających się o kierownicze stanowiska w państwie. Jest to zgodne z powszechnym odczuciem ankietowanych dotyczącym zakresu lustracji. Tabela 6 Czy uważa Pan(i), że Komisja Zaufania Publicznego powinna obowiązkowo sprawdzać przeszłość: Wskazania respondentów Tak Nie Trudno powiedzieć - premiera i wicepremierów ministrów i wiceministrów sędziów i prokuratorów posłów i senatorów urzędników państwowych wysokich szczebli radnych nauczycieli Istnieje powszechna zgodność co do obowiązkowej lustracji osób piastujących najwyższe urzędy państwowe oraz odpowiedzialnych za funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości. Opinie o konieczności sprawdzania przeszłości radnych nie są już tak jednoznaczne, a do przeszłości politycznej nauczycieli, którym powierza się wychowanie i edukację młodego pokolenia, trzy piąte ankietowanych nie przywiązuje znaczenia. Co więcej, lustracja nauczycieli spotkałaby się raczej ze sprzeciwem niż aprobatą. Zatem lustrację postrzega się przede wszystkim jako pozbawienie byłych agentów wpływów politycznych. Można przypuszczać, że według ankietowanych im dalej od władzy, polityki i spraw wagi państwowej, tym mniej ważne jest, czy ktoś w przeszłości był uwikłany w zwalczanie opozycji demokratycznej w Polsce i działalność agenturalną na rzecz Służby Bezpieczeństwa.

11 W opinii społecznej potrzeba lustracji związana jest przede wszystkim z poczuciem zagrożenia interesów państwa. Bez względu na to, jak ankietowani postrzegają lustrację - czy jako problem ogólnonarodowy, który należy niezwłocznie rozwiązać, czy też jako element gry politycznej - zgodni są co do tego, że byli tajni agenci SB nie powinni obecnie sprawować ważnych funkcji w państwie. Respondenci są najbardziej jednomyślni w ocenie poddania obowiązkowi lustracji tych osób, które zajmują kierownicze stanowiska w państwie oraz są odpowiedzialne za funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości. Najwyraźniej społeczeństwo pragnie jawności i wyeliminowania ze sceny politycznej byłych agentów Służby Bezpieczeństwa. Prawdopodobnie dlatego prezydencki projekt powołania Komisji Zaufania Publicznego spotkał się z dużą aprobatą. Warto podkreślić, że ponad połowa ankietowanych dostrzegając potrzebę lustracji uważa jednak, że inne sprawy kraju są od niej ważniejsze.