PRO SCIENTIA IURIDICA

Transkrypt

1 PRO SCIENTIA IURIDICA

2

3 PRO SCIENTIA IURIDICA pod redakcją Mateusza Chrzanowskiego Anny Przyborowskiej-Klimczak Piotra Sendeckiego LUBLIN 2014

4 PUBLIKACJA DOFINANSOWANA PRZEZ: Rektora Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej prof. dr. hab. Stanisława Michałowskiego Wydział Prawa i Administracji UMCS Okręgową Izbę Radców Prawnych w Lublinie Izbę Notarialną w Lublinie RECENZJA WYDAWNICZA: prof. dr hab. Marek Chmaj WYDAWCA: Stowarzyszenie Naukowe Pro Scientia Iuridica Wydział Prawa i Administracji UMCS WYDANA PRZY WSPARCIU: Studenckiego Koła Naukowego Prawników UMCS REDAKCJA, KOREKTA: mgr Bernadeta Lekacz mgr Barbara Pawlikowska PROJEKT OKŁADKI: Robert Ginalski SKŁAD I DRUK: Towarzystwo Wydawnictw Naukowych,,LIBROPOLIS Copyright by Stowarzyszenie Naukowe Pro Scientia Iuridica, Wydział Prawa i Administracji UMCS ISBN:

5 Spis treści Słowo wstępne... 7 Słowo od redaktorów... 9 Piotr Sendecki Z kart pamięci refleksja rocznicowa Jan Barcz Polska wobec wyzwań instytucjonalnych Unii Europejskiej w 10 lat po uzyskaniu członkostwa Joanna Bodio Uczestnicy postępowania w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej Tadeusz Bojarski Przestępstwa przeciwko wolności w polskich kodeksach karnych. Uwagi o zakresie ochrony Martin Bożek Przyczyny dysfunkcjonalności i warianty wzmocnienia sejmowej kontroli służb specjalnych. Zarys problemu Wojciech Dziedziak Szkic o normach prawnych i moralnych Wojciech Graliński Udział organizacji pozarządowych w procesie cywilnym Renata Greszta Z kart historii Izby Notarialnej w Lublinie Mateusz Grochowski Constitutum possessorium a konwalidacja umowy darowizny Andrzej Jakubecki Postępowanie zabezpieczające według k.p.c. a zabezpieczenie w postępowaniu karnym i postępowaniu karnym skarbowym Grzegorz Janusz Polska ustawa o mniejszościach narodowych z 2005 r. na tle ustaw mniejszościowych w państwach europejskich Andrzej Kidyba Teoria organów: przeszkadza czy pomaga? Anna Kosut Ryzyko bezrobocia i ochrona przed jego skutkami w systemie zabezpieczenia społecznego (wybrane problemy)

6 Artur Kotowski Adaptacja teorii wykładni prawa w praktyce orzeczniczej Izby Karnej Sądu Najwyższego Wiesław Kozielewicz Uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego historia i współczesność Leszek Leszczyński Klauzule interesu społecznego i indywidualnego w sądowej kontroli administracji Jan Mojak W sprawie przydatności w polskim systemie prawnym instytucji tzw. renty dożywotniej Adrian Niewęgłowski Konwersja zgłoszenia wynalazku na wzór użytkowy. Wybrane zagadnienia Janusz Polanowski Umowa o dziedziczenie w nowym czeskim kodeksie cywilnym Anna Przyborowska-Klimczak Sędziowie trybunałów międzynarodowych kryteria i zasady wyboru Iwona Rzucidło-Grochowska Część prawna uzasadnienia orzeczenia sądowego. Zarys problematyki Jerzy Stelmasiak Prawo do informacji o środowisku. Zagadnienia ogólne Małgorzata Szymańska Ochrona środowiska naturalnego w systemie wsparcia bezpośredniego Henryk Wyszyński Spór sądowy o wykonanie zapisu z testamentu Juliusza Vettera Radosław Żmigrodzki, Marek Żmigrodzki Konstytucja jako ustawa zasadnicza w Hiszpanii Prezesi Studenckiego Koła Naukowego Prawników UMCS Informacje o autorach

7 Słowo wstępne Rok 2014 jest szczególny w życiu społeczności Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Stanowi okazję do uroczystego obchodzenia trzech ważnych jubileuszy: 70-lecia Uczelni, 65-lecia Wydziału Prawa i Administracji oraz 55-lecia Studenckiego Koła Naukowego Prawników. Nasz Uniwersytet jest miejscem wyjątkowym, w którym doskonale łączą się ze sobą tradycja i nowoczesność. Możemy z satysfakcją spojrzeć wstecz na konstruktywną, pełną poświęcenia pracę, która zaowocowała licznymi dokonaniami. Od początku swojego istnienia bowiem Uczelnia jest identyfikowana jako ośrodek naukowo-badawczy o wiodącej pozycji na rynku edukacyjnym. Zajmuje także ważne miejsce na kulturalnej i sportowej mapie nie tylko województwa lubelskiego, ale również całego kraju. O naszych sukcesach decyduje wiele czynników, jednak w głównej mierze naszą siłą był i jest kapitał ludzki, który stanowi zarówno kadra naukowa, jak i sami studenci polscy i zagraniczni. Jubileusz Wydziału Prawa i Administracji jest dobrą okazją do podkreślenia znaczącej roli, jaką odegrał w rozwoju nauk prawnych, a także w procesie kształcenia wyspecjalizowanych kadr prawników i administratywistów Lublina, Lubelszczyzny i naszego kraju. Nieprzypadkowo Wydział od wielu lat cieszy się niesłabnącą popularnością wśród młodych ludzi rozpoczynających studia i poszukujących własnej drogi życiowej. Duży wpływ na dorobek Uniwersytetu miała i ma działalność Studenckiego Koła Naukowego Prawników. Patrząc na minione lata, można stwierdzić, że organizacja ta zajmuje ważne miejsce w historii oraz życiu Wydziału Prawa i Administracji, a także Uczelni. Wynika to z głównej misji Koła, którą stanowi pogłębianie wiedzy teoretycznej i praktycznej o prawie. Misja ta jest realizowana między innymi przez organizowane każdego roku konferencje i sesje naukowe, konkursy, warsztaty czy wizyty studyjne w naczelnych instytucjach kraju. Należy podkreślić, że w ramach Koła swoje doświadczanie naukowe, a także organizacyjne

8 8 PRO SCIENTIA IURIDICA rozpoczynało wiele uznanych autorytetów naukowych i znamienitych praktyków w dziedzinie prawa. Wspomniane wyżej rocznice świadczą o ogromnym potencjale naszej Uczelni. Pełni ona bowiem misję społeczną polegającą na przekazywaniu wiedzy oraz kształtowaniu młodych, wchodzących w dorosłe życie ludzi, którzy budują przyszłość Lublina, Polski i Europy. Cieszy nieustanny rozwój Wydziału Prawa i Administracji, o którym świadczą zarówno awanse naukowe i sukcesy pracowników i studentów, jak i coraz pełniejsza, interdyscyplinarna oferta dydaktyczna. W imieniu władz Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie gratuluję Wydziałowi Prawa i Administracji oraz Studenckiemu Kołu Naukowemu Prawników wspaniałych jubileuszy. Jednocześnie życzę wielu dalszych sukcesów oraz realizacji najbardziej śmiałych przedsięwzięć. Pragnę także serdecznie pogratulować Stowarzyszeniu Naukowemu Pro Scientia Iuridica pomysłu i realizacji wydania tej publikacji, którą należy potraktować jako świadectwo pamięci o historii, dorobku oraz tradycji naszej Alma Mater. Rektor Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie prof. dr hab. Stanisław Michałowski

9 Słowo od redaktorów Stowarzyszenie Naukowe Pro Scientia Iuridica postanowiło wydać niniejszą publikację w związku z potrójnymi obchodami: 70-lecia Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, 65-lecia Wydziału Prawa i Administracji UMCS oraz 55-lecia Studenckiego Koła Naukowego Prawników UMCS. Te wspaniałe jubileusze skłaniają do pewnych refleksji i wspomnień. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej jest obecnie nowoczesnym centrum intelektualnym, jedną z najbardziej znaczących polskich jednostek naukowych, podejmującą doniosłe problemy badawcze, chlubiącą się znakomitymi osiągnięciami dydaktycznym. Stał się miejscem, w którym kształci się tysiące studentów, również zagranicznych. Ta pozycja jest wynikiem udanego połączenia dwóch wartości przyświecających Uczelni od chwili jej powstania: trwałości oraz nowoczesności. Pierwsza z nich oznacza pielęgnowanie ponad siedmiu dziesięcioleci własnej bogatej tradycji i historii. Przejawem drugiej jest zaś wprowadzanie takich zmian w organizacji Uniwersytetu, które wynikają ze zrozumienia, iż badania oraz dydaktyka są związane z relacjami gospodarczymi i społecznymi ze swej natury zmiennymi w czasie. Również Wydział ma czym się szczycić, gdyż ma bogatą historię, grono znakomitych wykładowców, wielu wybitnych absolwentów, którzy są jego ambasadorami w całej Polsce i na świecie, oraz liczne zasługi dla regionu, na rzecz którego działa. W historii Wydziału, Uniwersytetu oraz lokalnego środowiska prawniczego istotne miejsce zajmuje Studenckie Koło Naukowe Prawników. Jest jednym z największych oraz najbardziej aktywnych studenckich kół naukowych w Polsce. Od początku swojego powstania prowadzi nieprzerwaną działalność opartą na własnych wieloletnich doświadczeniach i zasadach. Corocznie organizuje szereg przedsięwzięć, które bazują na jego dwóch głównych podstawach działalności: doskonaleniu wiedzy o prawie zarówno w sensie teoretycznym, jak i praktycznym oraz włącza-

10 10 PRO SCIENTIA IURIDICA niu się w funkcję edukacyjno-wychowawczą Wydziału. Do najważniejszych inicjatyw należy zaliczyć: konferencje naukowe, spotkania z przedstawicielami praktyki prawniczej oraz wizyty w instytucjach stosujących prawo. Należy podkreślić, że w ramach Koła swoją aktywność naukową i organizacyjną rozpoczynało wielu byłych oraz obecnych pracowników naukowych Wydziału, wybitnych praktyków prawa: sędziów Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Stanu, sądów powszechnych, a także prokuratorów, adwokatów, radców prawnych, notariuszy. Książka ta jest świadectwem pamięci, jak również wyrazem wdzięczności w stosunku do Uniwersytetu byłych członków Koła, osób z nim związanych, specjalistów w dziedzinie teorii i praktyki prawa oraz nauk politycznych. Publikacja zawiera dwadzieścia cztery artykuły. W większości złożone teksty są wyrazem indywidualnych zainteresowań badawczych Autorów. Niniejsza publikacja dedykowana jest w szczególności Pracownikom Uniwersytetu. Stanowi podziękowanie za głębokie zaangażowanie w wypełnianiu zadań badawczych, dydaktycznych, administracyjnych, a także za wielki wkład w rozwój nauki polskiej oraz wieloletni trud kształcenia i wychowywania młodzieży. Dedykacja ta obejmuje również studentów Uczelni i jej absolwentów jest znakiem wdzięczności za tworzenie niepowtarzalnego klimatu, który buduje tożsamość społeczności akademickiej. Pragniemy podziękować wszystkim Autorom zamieszczonych tekstów, którzy życzliwie odnieśli się do pomysłu wydania tej publikacji. Specjalne podziękowania kierujemy pod adresem Rektora Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie prof. dr. hab. Stanisława Michałowskiego oraz Władz Wydziału Prawa i Administracji za dofinasowanie, bez którego książka ta w tym kształcie nie mogłaby powstać. Dziękujemy także za wsparcie tego przedsięwzięcia Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Lublinie oraz Izbie Notarialnej w Lublinie. Wyrażamy nadzieję, iż zróżnicowana problematyka artykułów zawartych w niniejszej monografii spotka się z szerokim zainteresowaniem i będzie stanowiła przyczynek do refleksji naukowej w przedmiotowym zakresie. prof. dr hab. Anna Przyborowska-Klimczak adw. Piotr Sendecki mgr Mateusz Chrzanowski

11 PIOTR SENDECKI Z KART PAMIĘCI REFLEKSJA ROCZNICOWA Inicjatywa wydania publikacji jubileuszowej Pro Scientia Iuridica podjęta przez Stowarzyszenie Naukowe Pro Scientia Iuridica 1 ma wielorakie uzasadnienie. Rok 2014 jest bogaty w ważne dla lubelskiego środowiska prawniczego rocznice: 70-lecie Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie i 65-lecie Wydziału Prawa i Administracji oraz 55-lecie Studenckiego Koła Naukowego Prawników UMCS (SKNP) 2. Jakkolwiek toutes proportions gardées rangę wymienionych jubileuszy można uznać za zróżnicowaną, to wszystkie wpisują się w szerokie pole refleksji rocznicowej. Szersza i zapewne donioślejsza w 2014 r. jest 25. rocznica pierwszych wolnych (częściowo) wyborów parlamentarnych, powołania pierwszego po 45 latach niekomunistycznego rządu w Polsce i rozpoczęcia procesu transformacji, a zatem najważniejszych wydarzeń naszej współczesności, które wpłynęły istotnie na instytucje, których jubileusze obchodzimy. Refleksja rocznicowa obejmuje zastanowienie się nad znaczeniem lubelskiego środowiska prawniczego, nad rolą uniwersyteckiego kształcenia kadr prawniczych i to zarówno w aspekcie budowy i rozwoju potencjału naukowego Wydziału Prawa i Administracji, jak i w sferze stworzenia podstawy edukacyjnej dla szerokich rzesz prawników uczestniczących w procesie stosowania prawa i jego kształtowania, wykonujących prawnicze zawody zaufania publicznego, biorących udział w życiu publicznym. 1 Stowarzyszenie Naukowe Pro Scientia Iuridica zostało założone w 2013 r. przez byłych członków i sympatyków Studenckiego Koła Naukowego Prawników Wydziału Prawa i Administracji UMCS w Lublinie. Jego celem jest m.in. rozwój i popularyzowanie nauk prawnych, rozwijanie świadomości i kultury prawnej społeczeństwa, wspieranie organizacji o podobnym celu działania ze szczególnym uwzględnieniem Studenckiego Koła Naukowego Prawników UMCS, prowadzenie badań naukowych w zakresie prawa, wydawanie publikacji naukowych, pogłębianie naukowych i kulturalnych oraz koleżeńskich więzi między byłymi i obecnymi członkami SKNP. W skład pierwszego zarządu weszli: Piotr Sendecki prezes, Wojciech Orłowski i Mateusz Chrzanowski wiceprezesi, Jarosław Kostrubiec skarbnik i Anna Stankiewicz-Malec sekretarz. 2 Wcześniejsza nazwa: Koła Naukowego Prawników-Studentów.

12 12 PRO SCIENTIA IURIDICA * * * Znaczenia lubelskiej prawniczej Almae Matris nie sposób przecenić: jej absolwenci stanowią w niemal stu procentach Profesurę Wydziału Prawa i Administracji UMCS, jego kadrę naukowo-dydaktyczną. Wiele osób pracuje naukowo w innych ośrodkach w Polsce, a znacząca większość wykonuje wolne zawody zaufania publicznego, orzeka w sądach powszechnych wszystkich instancji, w sądownictwie administracyjnym, pełni służbę w prokuraturze różnych szczebli. Wielu dostąpiło zaszczytu zasiadania w Naczelnym Sądzie Administracyjnym i w Sądzie Najwyższym, w Trybunale Konstytucyjnym i w innych trybunałach. Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji UMCS pełnili w przeszłości lub sprawują aktualnie funkcje prezesów sądów, szefów prokuratur, dziekanów izb adwokackich, notarialnych, radcowskich i komorniczych, prezesów samorządów zawodów prawniczych oraz zajmują wysokie stanowiska w administracji samorządowej, rządowej, w bankach, biznesie i organizacjach pozarządowych, a także uczestniczą w organach quasi-sądowych oraz w alternatywnych systemach rozwiązywania sporów. Istotna część spośród prominentnych przedstawicieli nauki prawa oraz praktyki wywodzących się z Wydziału Prawa i Administracji UMCS uczestniczyła w trakcie studiów w działalności Stude nckiego Koła Naukowego Prawników, którego powstanie datuje się na styczeń 1959 r. 3. * * * Ze zwielokrotnioną siłą na fali tzw. odwilży październikowej przystąpiono w latach do nadania nowego kształtu studenckiemu ruchowi naukowemu. Umykający płynnej pamięci kontekst genezy Koła Naukowego Prawników-Studentów, którego powołanie poprzedziło ustanowienie uchwałą Rady Wydziału Prawa UMCS jesienią 1958 r. Komisji do spraw organizacyjnych pod przewodnictwem prof. dr. Leona Halbana, ze wsparciem prof. dr. Edmunda Wengerka i ówczesnego Dziekana Wydziału Prawa, prof. dr. Józefa Mazurkiewicza 4 wiązał się niewątpliwie ze zmianami popaździernikowymi. Inicjatorem powołania jednego, ogólnowydziałowego koła naukowego skupiającego szczegól- 3 W. Witkowski, A. Bączkowski, XX Lat Koła Naukowego Prawników Studentów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej , Lublin Pozycja ta została włączona do wydanej w 2011 r. Historii Studenckiego Koła Naukowego Prawników UMCS będącej pracą zbiorową A. Bączkowskiego, S. Chomoncika, M. Chrzanowskiego, T. Lebowy i W. Witkowskiego (Lublin 2011) opublikowaną z okazji 50-lecia Koła. 4 Ibidem, s. 13.

13 PIOTR SENDECKI Z KART PAMIĘCI REFLEKSJA ROCZNICOWA nie zainteresowanych nauką studentów Wydziału Prawa był prof. dr hab. Henryk Reniger, który w duchu znamiennym dla tych czasów napisał 5 : Musi to być organizacja samorządna (szereg uprawnień) i zakresem swych zadań głęboko organicznie związana z codziennym życiem i problematyką Wydziału. Jeśli organizacja taka rozbudzi inicjatywę i inwencję społeczną, zrodzi troskę o ogólne dobro Wydziału, urzeknie pięknem wspólnego działania i da porywającą radość do działania, zadzierzgnie mocne trwałe więzy uczuciowe z Wydziałem, wniesie w Wydziałowe życie młodzieży dozę pewnego romantyzmu, zrodzi poczucie koleżeńskiej odpowiedzialności... to już będzie wiele 6. Profesor Reniger, który został pierwszym opiekunem powołanego w styczniu 1959 r. Koła Naukowego Prawników-Studentów UMCS, objawi jeszcze w historii Wydziału Prawa UMCS swą szlachetną postać, zacność i prawość charakteru. Niezależne oblicze Profesora, jego silny charakter, odwaga cywilna i przywiązanie do wyższych wartości, tak deficytowe cechy w czasach tzw. realnego socjalizmu, bogato i w wielkim stylu zaowocują w tych latach próby: Profesor Reniger będzie im dawać świadectwo w trudnym okresie rodzenia się i rozkwitu Solidarności, będąc współzałożycielem Komisji Uczelnianej NSZZ Solidarność UMCS, a w jeszcze większej skali w czasie stanu wojennego 7. W maju 1981 r. w wyniku pierwszych demokratycznych i wolnych wyborów władz uniwersyteckich dokonywanych przez elektorów, wśród których byli także przedstawiciele niesamodzielnych pracowników naukowych i studentów, Profesor został Dziekanem Wydziału Prawa i Administracji UMCS, uzyskując wysoką wygraną nad pozostałymi dwoma kandydatami 8. Funkcję tę pełnił do odwołania w 1982 r. przez władze stanu wojennego, u których ten bezkompromisowy Uczony upominał się o interno Prof. dr hab. H. Reniger był autorem memoriału skierowanego do Rady Wydziału 5 listopada 1958 r. pod znamiennym Problem wzbogacenia życia i tradycji Wydziału. 6 Historia Studenckiego Koła..., op.cit., s Sędzia TK w st.sp. Ferdynand Rymarz w przedmowie do Rocznika Towarzystwa Prawniczego w Lublinie 2009 pisał (s. 8), że profesor Reniger jako jedyny z profesury akademickiej w okresie procesów stanu wojennego, wraz ze swoją asystentką dr Wandą Wójtowicz i innymi współpracownikami, uczył właściwych postaw obywatelskich; zjawiał się na sali rozpraw z bukietem biało-czerwonych goździków, składał je przed ławą oskarżonych, dając wyraz wspólnocie poglądów z represjonowanymi związkowcami, podnosił ich i ich obrońców na duchu oraz wywoływał tym odważnym gestem konsternację sądu i siedzących na widowni cywilnych funkcjonariuszy SB. 8 Zob. biogram autorstwa prof. dr hab. Wandy Wójtowicz, Henryk Reniger, Rocznik TWL 2009, s

14 14 PRO SCIENTIA IURIDICA wanych pracowników i z którym co dla wielu brzmiało jak komplement ekspozytury tzw. Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego nie chciały współpracować. Kończąc tę refleksję o Profesorze, którego miałem zaszczyt znać bliżej, także jako Dziekana Wydziału przyjmującego mnie do pracy w Zakładzie Teorii Państwa i Prawa w październiku 1981 r., pozwolę sobie podkreślić, że pełniąc tę ważną funkcję, wspierał Koło Naukowe Prawników-Studentów, które w okresie festiwalu Solidarności przeszło znamienną przemianę swojej działalności 9. * * * W stalinowskim okresie PRL, gdy aktywność studencka zamknięta była w ściśle kontrolowane ramy, aktywność kół naukowych była podporządkowana walce ideologicznej. Zmiany, jakie nastąpiły po październiku 1956 r., podobnie jak przełomy wyznaczane kolejnymi datami lat i miesięcy w burzliwej historii Polski Ludowej, wpływały na oblicze Koła Naukowego Studentów Prawników: można powiedzieć, że od czasu powstania jednego wydziałowego Koła było ono alternatywną formą działalności studenckiej wobec wspieranego przez władze zrzeszenia studentów (ZSP, a następnie SZSP) będącego nadal choć w zmiennym natężeniu pełnym treści ideologicznych, służącego kanalizowaniu nastrojów i kontroli młodzieży studiującej. Koło nie było przy tym wyłącznie miejscem gromadzenia się studentów o wybitnych uzdolnieniach i aspiracjach naukowych. Stanowiło także płaszczyznę spotkań studentów, dla których zideologizowane oblicze związku studenckiego nie było wymarzoną formą zaspokajania właściwej dla młodego wieku potrzeby integracji. Było zatem Koło pewną namiastką w miarę wolnej od ideologii działalności studenckiej, w ramach której organizowano zarówno wydarzenia o ambicjach naukowych, jak i spotkania studenckie integrujące studentów z kolejnych lat, budujące tkankę więzi koleżeńskich trwających nierzadko przez dziesiątki lat dorosłego już życia zawodowego byłych członków Koła. W ramach szerokiej aktywności organizowano sesje i konferencje naukowe, konkursy wiedzy historyczno-prawnej i polityczno-prawnej, wizyty studyjne w Sejmie, Sądzie Najwyższym i Naczelnym Sądzie Ad- 9 Członkowie Koła włączyli się w odnowę studenckiego ruchu naukowego, współuczestnicząc w tworzeniu uczelnianego porozumienia studenckich kół naukowych na UMCS zmierzającego do poszerzenia autonomii kół, pełnego uniezależnienia od SZSP, które miało wpływ na dysponowanie środkami finansowymi przeznaczonymi na wsparcie działalności studenckiego ruchu naukowego.

15 PIOTR SENDECKI Z KART PAMIĘCI REFLEKSJA ROCZNICOWA ministracyjnym, a od połowy lat 80. także w Trybunale Konstytucyjnym. Odwiedzano zakłady karne i areszty śledcze, corocznie we współpracy z sądami, prokuraturami i adwokaturą organizowano konkursy krasomówcze i prezentacje rozpraw sądowych, a w wakacje szkoły i letnie obozy naukowe. Nawiązywano i utrzymywano więzi z kołami naukowymi z innych wydziałów prawa, odbywając z nimi wspólne konferencje. Na długo przed upowszechnieniem w Polsce tzw. klinik prawa, których nazwa ściągnięta została ze szkół prawa w krajach anglosaskich, głównie w USA, Koło Naukowe Prawników-Studentów prowadziło społecznie poradnictwo prawne dla potrzebujących pomocy mieszkańców Lubelszczyzny: realizowane ono było w ramach Dni pomocy prawnej nadzorowanych przez młodszych pracowników naukowo-dydaktycznych (dawnych członków Koła, na przełomie lat 70. i 80. m.in. przez Jana Mojaka, Andrzeja Jakubeckiego, Annę Niechaj-Kosut, Annę Zapałę-Samulak, Jadwigę Markiewicz-Szumielewicz), regularnie w wyznaczone dni tygodnia, obejmując poradnictwo z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego, gospodarczego i karnego. Pełniło zatem Koło i nadal to czyni istotną rolę w rozbudzaniu myślenia prawniczego, w kształtowaniu odpowiedzialnych społecznie postaw, w samokształceniu i pogłębianiu wiedzy prawniczej, w nawiązywaniu kontaktów z samorządami zawodów prawniczych, w umożliwianiu uczestnictwa w praktykach zawodowych odbywanych pod opieką sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych czy notariuszy. * * * W tym miejscu zatrzymać się wypada nad Postacią, bez której nie sposób mówić o historii Studenckiego Koła Naukowego Prawników: Profesor dr hab. Henryk Groszyk przez ponad półwiecze pracujący w Zakładzie, a potem Katedrze Teorii Państwa i Prawa (Filozofii Prawa), przez szereg lat ich Kierownik, poświęcił opiece nad Kołem blisko 45 lat swojego pracowitego życia. Jako opiekun Koła z ramienia Senatu 10, co zawsze z dumą podkreślał, był Profesor par excellence spolegliwym opiekunem w sensie, w jakim koncepcję tę wyraził prof. Tadeusz Kotarbiński 11. Profesor Groszyk często i chętnie przywoływał koncepcje T. Kotarbińskiego, którego dzieła z zakresu filozofii i etyki niezależnej stanowiły w okresie rozwoju Prof. dr hab. Henryk Groszyk był opiekunem KNPS od 1965 r. do śmierci, tj. do 10 grudnia 2009 r. 11 Zob. prace etyczne T. Kotarbiń skiego zebrane w tomie: T. Kotarbiński, Pisma etyczne, red. P. Smoczyński, Wrocław 1987.

16 16 PRO SCIENTIA IURIDICA naukowego Profesora aktualną i dyskutowaną literaturę, będącą zresztą pewnym antidotum na marksistowską próbę stworzenia etyki normatywnej. Profesor Kotarbiński był też obecny w wypowiedziach Opiekuna Koła, gdy wspominał bodaj największe przedsięwzięcie naukowe, jakim było Ogólnopolskie Sympozjum Naukowe pn. Sesja Petrażycjana zorganizowane w 40. rocznicę śmierci Leona Petrażyckiego w 1971 r. przez ówczesnego prezesa Koła, Pawła Smoczyńskiego, z ogromnym udziałem i wsparciem Opiekuna Koła. W sympozjum, pierwszym bodajże po wojnie dotyczącym tego wybitnego prawnika, twórcy psychologicznej teorii prawa, wziął udział m.in. Profesor Tadeusz Kotarbiński 12. * * * Niewątpliwie w historii studenckiego ruchu naukowego Studenckie Koło Naukowe Prawników UMCS jest swoistym fenomenem w historii z racji nieprzerwanego 55-letniego istnienia, a Profesor Groszyk najdłużej i nieprzerwanie pełniącym funkcję opiekuna Koła. W wydanej z okazji 50-lecia Koła Księdze Jubileuszowej 13 Profesor podsumował jego działalność w następujących słowach: Obok działalności związanej z wiedzą o prawie, z wprowadzaniem do badań naukowych w jego zakresie (pierwszy filar, pierwsza sfera działalności), Koło zawsze starało się uczestniczyć w roli edukacyjnej Wydziału, a więc spełniać rolę wychowawczą, przez kształcenie i samokształcenie, poprzez wpajanie przyszłym adeptom nauk prawnych i praktyki prawa zasad rzetelnej pracy w ogóle oraz rzetelnej pracy naukowej i związanej ze stosowaniem prawa, oraz zwracać uwagę studentów na aksjologiczne fundamenty systemu prawa i zasady etyczne w jego stosowaniu (drugi filar, druga sfera działalności Koła) 14. Zasług Profesora Groszyka dla trwania i rozwoju tej formy studenckiej działalności naukowej, jaką było KNPS, nie sposób przecenić. Wyrazem wielkiego uznania dla Profesora była wydana przez Jego wychowanków Księga poświęcona pamięci Profesora Henryka Groszyka 15. Pomimo powszech- 12 Oprócz T. Kotarbińskiego w sympozjum uczestniczyli m.in. profesorowie W. Tatarkiewicz, M. Borucka-Arctowa, I. Lazari-Pawłowska, J. Reykowski, G.L. Siedler, J. Kowalski. Prof. H. Groszyk wygłosił referat pt. Miejsce Leona Petrażyckiego w nauce, a spośród członków Koła o różnych aspektach twórczości L. Petrażyckiego wypowiadali się m.in. studenci-członkowie Koła, a już niebawem pracownicy naukowi: P. Smoczyński, Z. Hołda. 13 Pro Scientia et Disciplina Księga jubileuszowa z okazji 50 lecia Studenckiego Koła Naukowego Prawników UMCS, red. H. Groszyk, J. Kostrubiec, M. Grochowski, Warszawa Ibidem, str Publikacja nosząca tytuł Państwo Prawo Polityka. Księga poświęcona pamięci Profesora Henryka Groszyka, Lublin 2012 wydana została pod redakcją M. Chrzanowskiego, J. Ko-

17 PIOTR SENDECKI Z KART PAMIĘCI REFLEKSJA ROCZNICOWA nego odbioru Profesora jako osoby zasadniczej i oschłej w rzeczywistości był on wrażliwy i głęboko przeżywający aktualne wydarzenia i problemy tak rangi ogólnej, jak i uniwersyteckiej. Pamiętam wypowiedź Profesora, gdy spotkaliśmy się w Jego gabinecie rankiem 15 grudnia 1981 r., na temat wprowadzonego dwa dni wcześniej stanu wojennego: traumatyczna refleksja i skojarzenia oscylowały wokół przeżyć Profesora z okresu wojny, pobytu na Pawiaku i w obozie w Stutthofie, a ocena wydarzenia, którym żyła cała Polska, nie była wówczas bynajmniej pozytywna... * * * Założeniem niniejszej zbiorowej publikacji było zgromadzenie autorów, którzy w minionych 55 latach brali aktywny udział w działalności Koła Naukowego Prawników Studentów UMCS. Cieszy, że pojawiła się tak znaczna i reprezentatywna grupa byłych prezesów i członków Koła, którzy zechcieli zamieścić w publikacji Pro Scientia Iuridica swoje artykuły naukowe. Lista nie jest pełna: zabrakło w niej wiele wybitnych Osób, którym obciążenia zawodowe lub kwestie innej natury stanęły na przeszkodzie w przygotowaniu artykułu (m.in. Prezesi 16 Koła: prof. dr hab. sędzia TK Teresa Liszcz i prof. dr hab. sędzia TK Mirosław Granat, prof. dr hab. sędzia NSA Antoni Hanusz, prof. dr hab. Mirosław Nazar, prof. dr hab. Wojciech Orłowski, prof. dr hab. Janusz Strzępka, prof. dr hab. Wojciech Witkowski, prof. dr hab. Janusz Niczyporuk, dr Maria Smołka). Liczymy, że zagoszczą na łamach kolejnej publikacji wydanej przez Stowarzyszenie. Z powodu śmierci brak jest wypowiedzi Osób niewątpliwie należących do najwybitniejszych Prezesów Koła: ministra Andrzeja Bączkowskiego oraz dr. Pawła J. Smoczyńskiego. Organizator słynnej Sesji Patrażycjana został już wspomniany. Dodać można, że brał w niej udział także Zbigniew Hołda, późniejszy profesor UMCS, a następnie Uniwersytetu Jagiellońskiego, którego pierwsze kroki naukowe stanowiło wystąpienie jako członka Koła z referatem na wspominanej Sesji Petrażycjana. Prof. Hołda zapisze się pięknymi zgłoskami jako opozycjonista, internowany działacz Solidarności, uczony, wiceprezes Helsińskiej Fundacji Praw 17 strubca i I. Nowikowskiego. Jej tytuł oddaje zakres zainteresowań naukowych Profesora, które zostały przedstawione w życiorysie naukowym i bibliografii Jego prac autorstwa J. Kostrubca, a nadto zawiera 30 artykułów dedykowanych Profesorowi, w tym w większości przez jego wychowanków prezesów i aktywnych członków Koła. 16 Lista prezesów KNPS w latach zawarta została w aneksie do niniejszej publikacji.

18 18 PRO SCIENTIA IURIDICA Człowieka, propagator ochrony praw człowieka zarówno w sferze naukowej, jak i praktycznej wykonując zawód adwokata 17. * * * W niniejszej publikacji słów kilka należy się ministrowi Andrzejowi Bączkowskiemu: znakomitemu Prezesowi Koła dwóch kadencji, świetnemu organizatorowi, perfekcyjnemu znawcy zagadnień zabezpieczeń społecznych i prawa pracy, wymagającemu, ale przyjaznemu studentom asystentowi Zakładu Prawa Pracy, szlachetnemu i prawemu człowiekowi, który oddał swe krótkie życie działalności publicznej. Doskonale zapowiadającą się karierę naukową poświęcił wyzwaniom współczesności. Podziw dla determinacji, odwagi i szlachetnych przesłanek protestu robotniczego wyrastającego ze sprzeciwu wobec zakłamania, gwałcenia przyrodzonej godności i praw człowieka oraz związek z ideą patriotyzmu włączyły go w tworzenie i umacnianie struktur NSZZ Solidarność. Najgłębsza motywacja wypływała z poczucia obowiązku obywatelskiego, skierowując w stronę działalności opozycyjnej 18, a następnie po Okrągłym Stole do służby publicznej. Awansując błyskawicznie w strukturze Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej od stanowiska Dyrektora Generalnego (za czasów ministra Jacka Kuronia), poprzez podsekretarza stanu (za czasów ministra Leszka Millera), po stanowisko konstytucyjnego ministra pracy Andrzej Bączkowski zapisał się w historii najnowszej swą propaństwową i pełną poświęcenia dla dobra publicznego postawą, umiejętnością godzenia sprzecznych interesów pracodawców i pracowników, których uwagę kierował na dobro wspólne. W sposób godny naśladownictwa realizował ideał służby państwowej 19. Odszedł przedwcze- 17 Zob. artykuły i wspomnienia o Zbigniewie Hołdzie w Roczniku Towarzystwa Prawniczego w Lublinie 2009 oraz P. Sendecki, Adwokat prof. dr hab. Zbigniew Hołda ( ), Palestra 2009, nr A. Bączkowski pełnił funkcję eksperta Zarządu Regionu Środkowowschodniego NSZZ Solidarność. Po 13 grudnia 1981 r. był członkiem Komitetu Strajkowym WSK Świdnik, a następnie ukrywał się, uczestnicząc aktywnie w kierowaniu podziemną Solidarnością. Aresztowany w kwietniu 1982 r., został internowany w Zakładzie Karnym w Kwidzynie. Po opuszczeniu internowania dalej brał udział w strukturach opozycyjnych aż do podjęcia otwartej działalności w 1989 r., przygotowywaniu wyborów 4 czerwca 1989 r., stworzeniu i kierowaniu Biurem Prawnym Zarządu Regionu Środkowowschodniego NSZZ Solidarność. 19 B. Dauter we wspomnieniu Andrzej Bączkowski zawartym w Roczniku Towarzystwa Prawniczego w Lublinie. Zeszyt historyczno-wspomnieniowy, Lublin 2008 napisał: Swoją postawą symbolizował ideę przedkładania interesu wspólnego nad partyjnymi i ideologicznymi podziałami. Jego wizja reform wymagała zgody ponad podziałami.

19 PIOTR SENDECKI Z KART PAMIĘCI REFLEKSJA ROCZNICOWA śnie, pozostawiając po sobie pamięć oraz Nagrodę im. A. Bączkowskiego, przyznawaną corocznie przez Fundację Jego Imienia najwybitniejszym urzędnikom państwowym i osobom pełniącym odpowiedzialne funkcje publiczne 20. Wartości, które symbolizuje nagroda, kształtowane były w pierwszej instytucjonalnej formie, którą kierował Andrzej Bączkowski, tj. w Studenckim Kole Naukowym Prawników. Przewodniczył mu w duchu idealistycznej wypowiedzi prof. Renigera z 1958 r., wzmacniając niezależność i samorządowy charakter koła, wiążąc je organicznie... z codziennym życiem i problematyką Wydziału, rozbudzając inicjatywę i inwencję społeczną, rodząc troskę o ogólne dobro Wydziału, urzekając pięknem wspólnego działania i dając porywającą radość do działania, wreszcie zadzierzgając mocne trwałe więzy uczuciowe z Wydziałem i wnosząc w Wydziałowe życie młodzieży dozę pewnego romantyzmu, poczucie koleżeńskiej odpowiedzialności. Te wartości i cele realizowane w działalności Koła przeniósł Andrzej Bączkowski na wyższą płaszczyznę działania na niwę publiczną, państwową. * * * Jak wynika ze spisu treści zawierającego wykaz autorów i tytuły przesłanych artykułów, przeważająca część została napisana przez pracowników Wydziału Prawa i Administracji w ramach ich programów badawczych. Te okoliczności sprawiają, że przygotowywana publikacja wpisuje się w działalność statutową Wydziału Prawa i Administracji UMCS jako instytucji naukowej. W jej ramach mieści się też budowanie tradycji akademickiej, dla której ważne jest utrzymywanie więzi z absolwentami kultywującymi dobre wspomnienia. Z perspektywy minionych lat można stwierdzić, że Studenckie Koło Naukowe Prawników zajmuje ważne miejsce w historii oraz życiu Wydziału Prawa i Administracji, a także Uniwersytetu oraz środowiska prawniczego. Oddawana do rąk Czytelników publikacja, na którą składa się dwadzieścia pięć artykułów naukowych, ma na celu podkreślenie dorobku, świadomości własnej przeszłości i tradycji, którą budowało Koło w swej 55-letniej historii. Elementem łączącym te artykuły jest przy tym nie tematyka, której zakres jest szeroki, wynikający z zainteresowań naukowych ich Autorów, lecz dawna przynależność do Koła lub sentymentalne Nagrodę im. A. Bączkowskiego otrzymali m.in. Bogdan Zdrojewski, Henryk Wujec, Michał Boni, Irena Lipowicz, Hanna Wasilewska-Trenkner, Krzysztof Kwiatkowski, Olga Krzyżanowska.

20 20 PRO SCIENTIA IURIDICA wspomnienie młodych lat i pierwszych kroków stawianych w tej studenckiej formie aktywności mającej aspiracje naukowe. * * * Pomoc i oparcie znajdowało Koło w wizjonerskich i spolegliwych Opiekunach nieżyjących już Profesorach Henryku Renigerze i Henryku Groszyku, a obecnie w Profesorze Ireneuszu Nowikowskim zapewniającym w kurateli nad Kołem kontynuację postawy Jego znamienitych Poprzedników. Przez minione 55 lat Koło działało zawsze dzięki przychylności Władz Uczelni, która kontynuowana jest także obecnie, czego wyrazem jest niniejszy tom: bez wsparcia UMCS z Jego Magnificencją prof. dr. hab. Stanisławem Michałowskim oraz z Panią Dziekan Wydziału Prawa i Administracji prof. dr hab. Anną Przyborowską-Klimczak na czele Stowarzyszenie nie podołałoby kosztom tego przedsięwzięcia wydawniczo-naukowego. Pani Dziekan Wydziału Prawa i Administracji UMCS, uczestnicząc w Komitecie Redakcyjnym niniejszej publikacji, obdarzyła ją swym autorytetem naukowym i wzbogaciła rangą zajmowanego stanowiska. Wydanie tej publikacji wsparły też Izba Notarialna w Lublinie oraz Okręgowa Izba Radców Prawnych w Lublinie, którym na ręce Pani Prezes notariusz Renacie Greszcie oraz Panu Dziekanowi mecenasowi Markowi Pawłowskiemu składam podziękowanie. Spiritus movens niniejszej publikacji to wiceprezes Stowarzyszenia Pro Scientia Iuridica Pan Mateusz Chrzanowski: Jego entuzjazm dla pomysłu wydania tej książki, głębokie zaangażowanie i dopingowanie także niżej podpisanego do doprowadzenia przedsięwzięcia do końca sprawiły, że zebrano i wydano te artykuły w formie oddawanej Czytelnikom do łaskawej lektury.

21 JAN BARCZ POLSKA WOBEC WYZWAŃ INSTYTUCJONALNYCH UNII EUROPEJSKIEJ W 10 LAT PO UZYSKANIU CZŁONKOSTWA 1 Wprowadzenie Status państwa członkowskiego organizacji międzynarodowej określają dwa zasadnicze czynniki: po pierwsze uwarunkowania formalne określone w traktacie ustanawiającym daną organizację, tj. zwłaszcza siła jego reprezentacji w organach organizacji i w procesie decyzyjnym prowadzącym do podejmowania przez organizację decyzji w ramach jej kompetencji (czy będzie to liczba głosów ważonych, czy potencjał demograficzny jeżeli w podejmowaniu decyzji stosowany jest test demograficzny, czy też udział w danym sektorze gospodarki objętym kompetencją organizacji); po drugie sprawność państwa, tj. identyfikacja własnej polityki (strategii) w ramach kompetencji danej organizacji, efektywność jego administracji, zwłaszcza reprezentującej interesy państwa w organizacji, tzw. pamięć instytucjonalna, która budowana jest przez lata członkostwa (w tym ciągłość jego służby cywilnej) oraz generalny status gospodarczy i polityczny państwa. Wspólnym mianownikiem obu tych czynników jest zdolność danego państwa do budowania w ramach organizacji międzynarodowej koalicji na rzecz realizacji własnych priorytetów wraz z umiejętnością ich wpisywania w priorytety organizacji jako całości. Ów wspólny mianownik jest niezmiernie istotny, choć często przez nowe państwa członkowskie niedoceniany (względnie niezauważany ). Sprawia on, że często małe państwa odgrywają w ramach danej organizacji niewspółmiernie znaczącą rolę, a z kolei państwo duże, lecz mało sprawne, schodzi na margines procesu decyzyjnego. W Unii Europejskiej, która na mocy Traktatu z Lizbony stała się spójną organizacją międzynarodową, wszystkie wyżej wspomniane czynniki są szczególnie wyraźnie dostrzegalne. Ze względu bowiem na zakres 1 Tekst sporządzono wiosną 2014 r.

22 22 PRO SCIENTIA IURIDICA kompetencji powierzonej przez państwa członkowskie Unii wkracza ona w szereg istotnych dziedzin dotychczas zastrzeżonych do wyłącznej kompetencji państw (gospodarki, polityki pieniężnej, wymiaru sprawiedliwości, polityk sektorowych, ochrony praw podstawowych jednostki). Przedmiotem niniejszego artykułu są jednak jedynie wybrane problemy związane w uwarunkowaniami instytucjonalnymi członkostwa Polski w Unii Europejskiej, tj. związane z jej statusem w instytucjach unijnych i unijnym procesie decyzyjnym. Pozostawiamy również zasadniczo poza zakresem rozważań podstawowe wyzwanie ustrojowe, jakie pojawiło się w związku z reformą strefy euro wywołaną głębokim kryzysem finansowych w niektórych z jej państw członkowskich zagrażającym stabilności strefy euro jako całości. Podjęte w ostatnich latach działania na rzecz sanacji i konsolidacji strefy euro prowadzą do istotnej autonomizacji instytucjonalnej tej strefy w ramach w ramach Unii Europejskiej, która może prowadzić w przyszłości nawet do istotnego wyodrębnienia się strefy euro w stosunku do Unii. Ponieważ strefa euro staje się paralelnie centrum decyzyjnym w Unii (owym twardym jądrem ), taki rozwój ustrojowy Unii konfrontuje państwa członkowskie UE nienależące do strefy euro z zasadniczymi problemami, łącznie z groźbą marginalizacji w procesie integracji europejskiej 2. Punkt wyjścia Punktem wyjścia dla rozważań są postanowienia instytucjonalne wprowadzone do Traktatów stanowiących podstawę Unii Europejskiej na mocy Traktatu z Nicei. Rozwiązania zawarte w tym Traktacie, który wszedł w życie 1 lutego 2003 r., uzgodnione zostały podczas Konferencji Międzyrządowej 2000 i poprzedziły pierwszy etap dużego rozszerzenia Unii Europejskiej (1 maja 2004 r.), który objął również Polskę. Specyfiką negocjacji akcesyjnych prowadzących do członkostwa Polski w Unii Europejskiej było m.in. to., że nie objęły one bezpośrednio kwestii instytucjonalnych, które ustalone zostały właśnie w Traktacie z Nicei. Tak zwany pakiet nicejski zawierał uzgodnienia dotyczące instytucjonalnych dostosowań po stronie Unii związanych z przyjęciem 12 nowych państw (tj. pierwszej dziesiątki 1 maja 2004 r. oraz Bułgarii i Rumunii, co nastąpiło 1 stycznia 2007 r.). Natomiast sprawa gruntownej reformy ustrojowej 2 Autor niniejszego artykuły wypowiadał się ostatnio szerzej na ten temat m.in. w: Polish Policy in the Context of the Euro Area Reform, Yearbook of Polish European Studies. Centre for Europe, University of Warsaw, vol. 16/2013, s. 69 i n.

23 JAN BARCZ POLSKA WOBEC WYZWAŃ INSTYTUCJONALNYCH UNII EUROPEJSKIEJ... Unii została odłożona do kolejnego traktatu rewizyjnego: miała nastąpić na mocy Traktatu konstytucyjnego, niemniej w następstwie jego odrzucenia zrealizowana została dopiero w Traktacie z Lizbony (wszedł w życie 1 grudnia 2009 r.). Zasadnicze problemy Niezależnie od szeregu szczegółowych problemów instytucjonalnych uzgodnienia zawarte w Traktacie z Nicei koncentrowały się wokół trzech zasadniczych kwestii ustrojowych powiązanych ze sobą na zasadzie naczyń połączonych: formuły podejmowania decyzji w Radzie większością kwalifikowaną, składu kolegium Komisji Europejskiej (liczby komisarzy) oraz alokacji miejsc między państwa członkowskie w Parlamencie Europejskim. Podstawowymi przesłankami, które miały stanowić nić przewodnią ustalanych uzgodnień, były: podniesienie przejrzystości uzgadnianych procedur, wyjście naprzeciw zasadzie efektywności (szczególne istotne stało się to w obliczu radykalnego zwiększenia liczby państw członkowskich np. wprost proporcjonalne zwiększenie liczby deputowanych w Parlamencie Europejskim prowadziłoby do kuriozalnych następstw), uzgodnienie tzw. trwałych rozwiązań (ich istota miałaby polegać na tym, aby przyjęte formuły większości kwalifikowanej, alokacji miejsc w Parlamencie Europejskim i rotacji komisarzy w przypadku zmniejszenia ich liczby w stosunku do liczby państw członkowskich nie musiałyby być renegocjowane w toku kolejnych rozszerzeń Unii Europejskiej), last but not least chodziło również o umocnienie legitymacji demokratycznej Unii (choć należy zwrócić uwagę, że wyrażane często oczekiwania wobec Unii w tej mierze idą zbyt daleko, Unia bowiem jest organizacją międzynarodową, a nie państwem) 3. W zasadzie jedynie w odniesieniu do formuły podejmowania decyzji w Radzie większością kwalifikowaną udało się uzgodnić rozwiązanie, które odpowiada zakładanym celom negocjacji, tj. ma charakter trwały, umacnia przejrzystość procesu decyzyjnego oraz jego legitymację demokratyczną 4. Przy czym rozwiązanie te zostało osiągnięte dopiero w Traktacie z Lizbony (w nawiązaniu do formuły wypracowanej w odrzuconym 23 3 Por. J. Kranz, Gibt es Demokratiedefizit in der Europäischen Union?, Archiv des Völkerrechts 2013, H. 4, s. 403 i n. 4 Problem ten przedstawiam jedynie w ogólnych zarysach. Szczegółowo na ten temat: J. Barcz, Poland in the Institutional System of the New European Union: Attempt at Identifying Problems, The Polish Quarterly of International Affairs 2010, vol. 19, no. 2, s. 37 i n.

24 24 PRO SCIENTIA IURIDICA Traktacie konstytucyjnym). Formuła nicejska, do której tam mocno przywiązani byli niektórzy politycy w Polsce ( Nicea albo śmierć ), miała szereg istotnych wad: przede wszystkim miała charakter zamknięty, tj. dotyczyła jedynie 27 państw członkowskich (po dużym rozszerzeniu) i wymagałaby renegocjacji w roku następnych etapów rozszerzenia Unii. Zważywszy na niezmiernie konfliktogenny charakter tego zagadnienia, otwarcie nad nim negocjacji w toku kolejnych etapów rozszerzenia mogło stanowić ważny pretekst do zahamowania tego procesu. Sławetne 27 głosów ważonych, które przyznano Polsce w ramach pakietu nicejskiego, mających bez wątpienia istotne znaczenie prestiżowe (status Polski był porównywalny ze statusem Hiszpanii), nie równoważyły one jednak innych problemów związanych z procesem decyzyjnym. Abstrahując od tego, że owe 27 głosów mogło być efektywnie wykorzystane jedynie wówczas, gdy Polska zdolna była do budowania koalicji (dla podjęcie decyzji przy liczbie 27 państw należało zgromadzić 258 głosów, a tzw. mniejszość blokująca wynosiła 91 głosów), to pakiet nicejski nie eliminował możliwości budowania tzw. trójek blokujących, przy czym Niemcy jako jedyne państwo były w stanie taką trójkę stworzyć (test demograficzny), oraz ze względu na utrzymanie testu głosów ważonych musiałby być (o czym wspomniano wyżej) renegocjowany w toku kolejnych etapów rozszerzenia Unii. Jak wiadomo, dopiero na mocy Traktatu z Lizbony formuła podejmowania decyzji większością kwalifikowaną sprowadzona została do tzw. podwójnej większości: wyeliminowano test głosów ważonych, a podjęcie decyzji w Radzie wymaga spełnienia testu demograficznego i testu liczby państw, przy czym jednoznacznie wyłączono możliwość budowania tzw. trójek blokujących. Ustalenie progów obu testów 65% potencjału demograficznego Unii Europejskiej (test demograficzny) i 55% plus 1 (test liczby państw) sprawia, że proces decyzyjny staje się bardziej elastyczny (tj. wymusza na państwach uzgodnienie kompromisu, na tym bowiem polega zasadniczy sens formuły większości kwalifikowanej), a notabene formalny status decyzyjny Polski w ramach tzw. podwójnej większości jest porównywalny do statusu, jaki wynikał z pakietu nicejskiego. Formuła ta, która zaczęła obowiązywać od 1 listopada 2014 r., spełnia jak wspomniano wyjściowe założenia, a przede wszystkim nie wymaga renegocjacji w przyszłości. Asumptem do jej redefinicji mogłoby być jedynie przystąpienie do Unii Europejskiej Turcji z jej bardzo poważnym, rosnącym potencjałem demograficznym. Obawa przed dominacją Turcji w procesie decyzyjnym (a w zasadzie przed możliwością blokowania

25 JAN BARCZ POLSKA WOBEC WYZWAŃ INSTYTUCJONALNYCH UNII EUROPEJSKIEJ... procesu decyzyjnego) mogłaby skłonić państwa członkowskie do zmiany formuły tzw. podwójnej większości np. poprzez ustalenie górnego pułapu potencjału demograficznego jednego państwa, który byłby brany pod uwagę przy obliczaniu testu demograficznego (zarówno w toku podejmowania decyzji, jak i konstruowania tzw. mniejszości blokującej). Natomiast w odniesieniu do dwóch pozostałych problemów instytucjonalnych, tj. uzgodnienia w imię zasady efektywności zmniejszenia liczby komisarzy w stosunku do liczby państw członkowskich Unii Europejskiej oraz formuły alokacji miejsc między państwa członkowskie Unii w Parlamencie Europejskim, nie zdołano ani w pakiecie nicejskim, ani w Traktacie z Lizbony uzgodnić mechanizmów trwałych, które nie wymagałyby w przyszłości renegocjacji. Problemy pozostają więc otwarte, ich rozwiązanie zostało co prawda przełożone na nadchodzące lata, niemniej jednak nastawienie do nich Polski powinno być rozważane już obecnie. Skład kolegium Komisji Europejskiej Pierwszy problem dotyczy składu kolegium Komisji Europejskiej, która jest rodzajem unijnego rządu. Zasada jedno państwo jeden komisarz będąca wyrazem formalnej równości państw członkowskich, a przede wszystkim ich prestiżu politycznego, w coraz większym stopniu kłóci się z zasadą efektywności oraz stricte unijnym charakterem Komisji Europejskiej. Liczba 28 komisarzy sprawia, że sprawne podejmowanie decyzji w ramach tej instytucji staje się coraz bardziej skomplikowane, a przede wszystkim podział portfeli między poszczególnych komisarzy zaczyna przybierać charakter kuriozalny. Zasadę jedno państwo jeden komisarz wprowadzono na mocy Traktatu z Nicei, przy czym pamiętać należy o istotnych uwarunkowaniach tej decyzji rzutujących na dalszy przebieg dyskusji w tej dziedzinie. Decyzja ta wiązała się z rezygnacją z drugiego komisarza, którego posiadały uprzednio duże państwa członkowskie, które zarazem zastrzegły sobie kompensatę utraconych wpływów politycznych w innych dziedzinach. Traktat z Nicei wprowadzał bowiem zasadę jedno państwo jeden komisarz jako rozwiązanie przejściowe (do czasu osiągnięcia przez Unię liczby 27 państw członkowskich, co nastąpiło wraz z finalizacją dużego rozszerzenia, tj. wraz z akcesem Bułgarii i Rumunii). Od 1 listopada 2009 r. formalnie rzecz biorąc powinno nastąpić zmniejszenie liczby komisarzy w stosunku do liczby państw członkow- 25

26 26 PRO SCIENTIA IURIDICA skich. Rozwiązanie wprowadzone na mocy Traktatu z Nicei, który m.in. z tego względu był krytykowany zwłaszcza przez największe państwa członkowskie (którym groziła realna możliwość nieposiadania własnego komisarza w poszczególnych rotacjach kadencji Komisji), zostały zmienione przez Traktat z Lizbony. Traktat z Lizbony przewiduje również co prawda zmniejszenie liczby komisarzy w stosunku do liczby państw członkowskich, ale z ważnym zastrzeżeniem dającym Radzie Europejskiej (czyli szefom państw lub rządów państw członkowskich) prawo do podjęcia innej decyzji. Rada Europejska skorzystała z tego prawa, podejmując w 2013 r. decyzję utrzymującą zasadę jedno państwo jeden komisarz w kadencji i zobowiązując zarazem do przeglądu sytuacji przed rozpoczęciem kolejnej kadencji Komisji Europejskiej, tj. przed 1 listopada 2019 r. Należy się więc spodziewać, że w tej ważnej sprawie instytucjonalnej dyskusja wkrótce powróci. Do istotnych zaszłości instytucjonalno-politycznych, które zapewne pojawią się w tej dyskusji, należy zrezygnowanie w przeszłości przez duże państwa członkowskie z drugiego komisarza i zastrzeżenie kompensaty ich interesów politycznych. Miało to już odzwierciedlenie w dyskusjach podczas Konferencji Międzyrządowej 2000, kiedy to państwa te wystąpiły z postulatem stałych komisarzy dla siebie w przypadku zmniejszenia liczby komisarzy w stosunku do liczby państw członkowskich (rotacji miałyby podlegać miejsca przeznaczone dla pozostałych państw). Podobne postulaty pojawiły się podczas obrad Konwentu 2002/2003 przygotowującego projekt Traktatu konstytucyjnego. Co prawda ostatecznie przyjęto (zarówno w Traktacie z Nicei, jak i w Traktacie z Lizbony w przypadku zmniejszenia liczby komisarzy) tzw. zasadę rotacji egalitarnej, tj. na równych zasadach wobec wszystkich państw, niemniej jednak stała się ona przedmiotem zasadniczej krytyki ze strony dużych państw (zwłaszcza Francji) w końcowym etapie obowiązywania pakietu nicejskiego. Stąd z dużym prawdopodobieństwem można zakładać, że powyższe postulaty podniesione zostaną w zbliżającej się dyskusji. Państwa członkowskie Unii, w tym Polska, zostaną w niej skonfrontowane z jednej strony z racjonalnymi oczekiwaniami związanymi z zasadą efektywności, których uwzględnienie prowadzić będzie do podjęcia decyzji w sprawie zmniejszenia liczby komisarzy w stosunku do liczba państw członkowskich, z drugiej zaś strony zapewne pojawią się postulaty pewnych przywilejów w systemie rotacji dla komisarzy wywodzących się z dużych państw członkowskich. Niemiej jednak wprowadzenie takich przywilejów nie będzie łatwe i wymagałoby re-

27 JAN BARCZ POLSKA WOBEC WYZWAŃ INSTYTUCJONALNYCH UNII EUROPEJSKIEJ... wizji art. 17 ust. 5 TUE, który przewiduje bezwzględnie równą rotację w przypadku zmniejszenia liczby komisarzy (czyli uwzględnienia tej sprawy w kolejnym traktacie rewizyjnym). Alokacja miejsc w Parlamencie Europejskim Problem alokacji miejsc w Parlamencie Europejskim pozostaje jedną z ważniejszych kwestii ustrojowych Unii Europejskiej, zwłaszcza ze względu na radykalne umocnienie na mocy Traktatu z Lizbony pozycji Parlamentu w systemie instytucjonalnym Unii oraz jej powiązanie z nową formułą podejmowania decyzji w Radzie większością kwalifikowaną (tzw. podwójną większością), która zaczyna zaczął obowiązywać od 1 listopada 2014 r. 5. W przeszłości w toku najważniejszych etapów dyskusji nad reformą ustrojową Unii Europejskiej zarysowały się najważniejsze problemy. Podczas prac nad Traktatem z Nicei (Konferencja Międzyrządowa 2000) stało się przede wszystkim jasne, że nie wchodziło w rachubę linearne przeniesienie ówczesnego systemu na alokację miejsc uwzględniającą przystąpienie do Unii kolejnych państw w ramach dużego rozszerzenia. Przypomnieć należy, że zmieniony na mocy Traktatu z Amsterdamu ówczesny art. 189 akapit 2 TWE ustalał górną granicę liczby deputowanych do Parlamentu Europejskiego na 700, przy czym ogólna liczba deputowanych wynosiła 626 (nie osiągnęła więc górnej granicy określonej wówczas w TWE). W przypadku linearnego zastosowania ówczesnego systemu podziału miejsc po sfinalizowaniu dużego rozszerzenia liczba deputowanych sięgnęłaby 874. Przeciwko takiemu rozwiązaniu przemawiała więc jednoznacznie zasada efektywności, tym bardziej że pozycja Parlamentu Europejskiego w związku z rozszerzaniem katalogu dziedzin objętych ówczesną procedurą współdecydowania umacniała się. Konsekwencją takiego podejścia była konieczność zarówno zmniejszenia liczby miejsc przypadających w dotychczasowym systemie ówczesnym państwom członkowskim, jak i odpowiednie dostosowanie liczby miejsc, które miałyby przypaść nowym państwom członkowskim. Efekt końcowy negocjacji, który znalazł wyraz w Traktacie z Nicei, był mało przejrzysty, obciążony koniecznością wprowadzenia rozwiązań przejściowych wraz z kolejnymi etapami rozszerzenia oraz poprawek wynikających z wyraźnie dyskryminującego podejścia przy 27 5 Szczegółowo na ten temat w artykule autora: Skład Parlamentu Europejskiego w okresie kadencji w świetle ewolucji alokacji miejsc między państwa członkowskie, Europejski Przegląd Sądowy 2014, nr 5, s. 4 i n.