Franciszek Wasyl. Przeszłość Kościoła ormiańskiego w zbiorach Centralnego Państwowego Historycznego Archiwum Ukrainy we Lwowie 1

Transkrypt

1 Franciszek Wasyl Przeszłość Kościoła ormiańskiego w zbiorach Centralnego Państwowego Historycznego Archiwum Ukrainy we Lwowie 1 Osadnictwo ormiańskie w dawnej Rzeczypospolitej i w okresie zaborów cieszy się coraz większym zainteresowaniem badaczy. Dotychczasowy dorobek naukowy w tym zakresie jest spory, chociaż bardzo zróżnicowany merytorycznie. W polskiej literaturze przedmiotu na szczególną uwagę zasługują prace m. in.: Oswalda Balzera 2, Zdzisława Obertyńskiego 3, Edwarda Tryjarskiego 4, Kazimierza Roszki 5 oraz Mirosławy Zakrzewskiej- Dubasowej 6. W sposób wyczerpujący dorobek wymienionych badaczy ocenił Juliusz Bardach w artykule pt. Ormianie na ziemiach dawnej Polski 7. Z nowszej literatury wspomnieć należy o pracach Krzysztofa Stopki 8, Jacka Chrząszczewskiego 9 oraz Witolda Kołbuka 10. Jednak studium W. Kołbuka pt. Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku. Struktury administracyjne może tylko stanowić punkt wyjścia do badań nad strukturą terytorialną i organizacją wewnętrzną kościoła ormiańskokatolickiego w drugiej połowie XVIII w. Autor powołuje się wyłącznie na opracowania oraz na ogłoszony drukiem schematyzm archidiecezjalny z 1901 r. Nie można ponadto stwierdzać, jak uczynił 1 Tekst opublikowany w: Prace Historyczno-Archiwalne, t. XVI, Rzeszów 2005, s O. Balzer, Statut ormiański w zatwierdzeniu Zygmunta I z roku 1519, Lwów Z. Obertyński, Ormianie polscy na soborze florenckim, Przegląd Historyczny, t. XII, 1932, s E. Tryjarski, Ze studiów nad rękopisami i dialektem kipczackim Ormian polskich, Rocznik Orientalistyczny, 23, 1960, s K. Roszko, Katalog rękopisów ormiańskich i gruzińskich, [w:] Katalog rękopisów orientalnych ze zbiorów polskich, pod red. S. Strelc yna, t. III, Warszawa 1958; Ormianie polscy jako autorzy słowników ormiańskich, Przegląd Orientalistyczny, 1961, nr 1, s M. Zakrzewska-Dubasowa, Organizacja gminy ormiańskiej w Zamościu w XVI-XVIII wieku, Lublin 1963; Ormianie zamojscy i ich rola w wymianie handlowej i kulturalnej miedzy Polska a Wschodem, Lublin J. Bardach, Ormianie na ziemiach dawnej Polski, Kwartalnik Historyczny, t. 90, 1983, s K. Stopka, Armenia christiana. Unionistyczna polityka Konstantynopola i Rzymu a tożsamość chrześcijaństwa ormiańskiego (IV-XV w.), Kraków 2002; Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków J. Chrząszczewski, Kościoły Ormian polskich. Katalog zabytków ormiańskich, t. I, Warszawa Lublin W. Kołbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku. Struktury administracyjne, 1

2 W. Kołbuk, iż (...) niedostępne są dla niej (archidiecezji ormiańskokatolickiej F. W.) źródła archiwalne 11. Na odnotowanie zasługują także prace pomniejsze, przyczynkarskie lub syntetyzujące dotychczasowy stan wiedzy. W tej konwencji utrzymany jest, opublikowany niedawno artykuł Józefa Suchanika pt. Ormianie w Polsce 12. Autor oparł się na literaturze przedmiotu, pomijając dokumenty archiwalne. J. Suchanik nie wystrzegł się jednak błędów merytorycznych. Autor stwierdził, że: (...) od XVIII wieku większość kolonii ormiańskich stopniowo się wyludniała (...). Ich głównymi ośrodkami pozostały Lwów i Kamieniec Podolski. W innych miastach osadnictwo ormiańskie zanikało lub ich liczba bardzo szybko się zmniejszała 13. W rzeczywistości było odwrotnie. Stare gminy ormiańskie Lwów i Kamieniec Podolski począwszy od ostatniej ćwierci XVII w., ulegały stopniowej depopulacji. Zjawisko to związane było, w odniesieniu do gminy ormiańskiej w Kamieńcu Podolskim, z zajęciem Podola przez Imperium Osmańskie i powstaniem ejaletu kamienieckiego w 1672 r 14. We Lwowie zaś społeczność ormiańska była nieliczna. Jak wynika z jednego ze spisów ludności, sporządzonego przez Konsystorz Metropolitalny obrządku ormiańskiego, w 1782 r. żyło we Lwowie 268 Ormian (37 rodzin) 15. Natomiast gminy w: Horodence, Łyścu, Stanisławowie, Śniatyniu i Tyśmienicy w XVIII w. nie ulegały wyludnieniu, można tam zauważyć raczej stagnację. Największą gminą ormiańską w okresie galicyjskim była gmina w Kutach. W 1851 r. żyło tam, jak wynika z parafialnego spisu ludności, 1169 Ormian 16. Ponadto J. Suchanik błędnie twierdzi, że: Ormianie (...) w 1677 roku zostali sprowadzeni do Stanisławowa przez magnata Jędrzeja Potockiego 17. W rzeczywistości obecność nacji ormiańskiej w Stanisławowie poświadczona jest źródłowo w pierwszych latach po lokacji miasta 18. W 1677 r., o którym wspomina autor omawianego artykułu, Jędrzej Potocki wydał przywilej dla Ormian przybywających do Stanisławowa w związku z konfliktem Rzeczypospolitej z Portą Ottomańską. 11 Tamże, s J. Suchanik, Ormianie w Polsce, Rocznik Wschodni, nr 10, 2004, s Tamże, s Zob. D. Kołodziejczyk, Podole pod panowaniem tureckim. Ejalet Kamieniecki , Warszawa 1994, s. 79; Ottoman Podillja: The Eyalet of Kami janec , Harvard Ukrainian Studies, 1-2, 1992, s Centralnyj Derżawnyj Istoryćnyj Archiv Ukrainy u m. Lvovi (dalej: CDIAUL), f. 475, op. 1, sp. 266, s Tamże, sp. 298, s J. Suchanik, op. cit., s Już 18 III 1665 r. przybył do Stanisławowa ormiański duszpasterz Józef zw. Wschodnim. Jędrzej Potocki uposażył ormiańskiego kapłana fundacją z 23 V 1665 darował mu dom z ogrodem, folwark z polem w Kniehyninie, dochód stały w wysokości 20 złp. kwartalnie z młyna w Uhrynowie i sukno na szaty (Cz. Chowaniec, Ormianie w Stanisławowie, Stanisławów 1928, brak numeracji stron). 2

3 Przedstawiony powyżej, z konieczności skrótowy i niewyczerpujący, przegląd badań nad społecznością Ormian oraz kościołem ormiańskokatolickim, ukazuje potrzebę przybliżenia tych źródeł archiwalnych, które dotychczas nie były eksplorowane w sposób systematyczny przez polskich badaczy. Naprzeciw tym oczekiwaniom wyszedł w opublikowanym w 2003 r., na łamach Prac Historyczno-Archiwalnych, artykuł Stanisława Nabywańca pt. Ecclesiastica galicyjskie w zbiorach Allgemeines Verwaltungsarchiv w Wiedniu. Wydaje się zatem słuszną inicjatywa sporządzenia podobnego przeglądu, w odniesieniu do kościoła ormiańskokatolickiego, zasobu archiwalnego Centralnego Państwowego Historycznego Archiwum we Lwowie. We wspomnianym archiwum znajdują się liczne i niezwykle interesujące materiały dotyczące dziejów kościoła katolickiego wszystkich trzech obrządków. Wymienić należy wyjątkowo cenny zespół Konsystorza Metropolii Greckokatolickiej we Lwowie ( ), w skład którego wchodzą głównie księgi metrykalne. Osobne zespoły stanowią także akta kapituły metropolitalnej ( ) oraz ordynariatu ( ). Kościół greckokatolicki reprezentowany jest także przez zespoły: Konsystorza w Chełmie ( ), Protoihumenatu Monasterów Bazyliańskich ( ). Ponadto we lwowskim archiwum obecne są zespoły greckokatolickiego wikariatu w Wiedniu (1915) i Starym Sączu ( ), a także zespół administracji dóbr stołowych metropolity ( ). Kościół rzymskokatolicki reprezentowany jest przez zespoły: Konsystorza Metropolitalnego obrządku łacińskiego we Lwowie ( , ), Konsystorza w Bochni ( ) i Tarnowie ( ), Kapituły Metropolitalnej we Lwowie ( ). W omawianym archiwum znajdują się także zespoły akt parafialnych (Gliniany , Jaworów , Nowotaniec , Złoty Potok , Żółkiew ) i zakonnych (klasztor dominikanów lwowskich oraz klasztor benedyktynek ). Pozostałe obrządki i wyznania reprezentowane są przez akta lwowskiej gminy ewangelickiej ( ), Gminy Izraelickiej ( ) oraz, bliżej nas tutaj interesującego, Ormiańskiego Konsystorza Metropolitalnego ( ) 19. W skład zespołu archiwalnego Ormiańskiego Konsystorza Metropolitalnego (fond 475) wchodzi, nie licząc inwentarzy, 956 jednostek archiwalnych. Poniższa tabela przedstawia zasób omawianego zespołu opracowany na podstawie inwentarza archiwalnego. 19 Ценmральнuŭ Державнuŭ Ісmорuчнuŭ Aрхів Українu м. Львів. Пуmіевнuк, Львів-Перемишль 2003, pod red. Diany Pelc, s ; Z. Budzyński, Polska i ukraińska przeszłość w zasobach lwowskiego archiwum, Rocznik Przemyski, t. XL, 2004, s

4 Tabela 1 Zasób zespołu archiwalnego Ormiańskiego Konsystorza Metropolitalnego miasta Lwowa Charakterystyka jednostek archiwalnych Liczba jednostek archiwalnych Cezury chronologiczne Protokoły posiedzeń konsystorza i komitetu biskupów Królewskie postanowienia, dekrety, przywileje, rozporządzenia, podania oraz inne dokumenty dotyczące jurysdykcji Kościoła ormiańskokatolickiego Posłania, listy, artykuły, informacje, przemówienia dotyczące historii Kościoła i narodu ormiańskiego Papieskie posłania i listy dotyczące umacniania wiary katolickiej Pasterskie posłania, kazania, artykuły, korespondencja oraz inne dokumenty metropolitów i biskupów Rozporządzenia, obiegówki, powiadomienia, korespondencja oraz inne dokumenty dotyczące relacji Kościoła z gubernatorstwem krajowym, namiestnictwem galicyjskim oraz ministerstwami Rozporządzenia, powiadomienia, instrukcje, odezwy, korespondencja dotycząca wyborów do Sejmu, parlamentu, rady miejskiej i uczestnictwa w nich duchowieństwa ormiańskiego Rozporządzenia, powiadomienia i korespondencja dotycząca uroczystości kościelnych z okazji ważnych wydarzeń Dokumenty działalności parafii i kościołów Dokumenty dotyczące stanu majątkowego i działalności finansowo-gospodarczej Rozporządzenia, instrukcje, kosztorysy, korespondencja oraz inne dokumenty dotyczące 4

5 remontów kościołów, kaplic i budynków parafialnych Dokumenty działalności klasztoru żeńskiego benedyktynek Dokumenty działalności zakładów naukowych Statuty, rozporządzenia, instrukcje, sprawozdania i inne dokumenty dotyczące współpracy z towarzystwami naukowymi Rozporządzenia, powiadomienia, korespondencja i inne dokumenty dotyczące: służby wojskowej; wykorzystywania majątku kościelnego na potrzeby wojskowe; stacjonowania wojsk rosyjskich w Galicji Dokumenty dotyczące wyznaczania, przemieszczania i zwalniania duchownych; sprawy osobowe Dokumenty prowadzenia spraw i łączności pocztowej Podstawa opracowania: Inwentarz archiwalny zespołu Ormiańskiego Konsystorza Metropolitalnego we Lwowie. W omawianym zespole archiwalnym najliczniejsze są akta trzech kategorii, są to: dokumenty dotyczące stanu majątkowego i działalności finansowo-gospodarczej kościoła (257 jednostek archiwalnych); dokumenty dotyczące wyznaczania, przemieszczania i zwalniania duchownych, sprawy osobowe (126 jednostek); dokumenty dotyczące działalności parafii i kościołów (123 jednostki). Ponieważ problemy, które oczekują na rozwiązanie w badaniach nad społecznością Ormian, otwierają zagadnienia podstawowe: liczebność populacji, przestrzeń osadnictwa, struktura terytorialna i organizacja archidiecezji ormiańskokatolickiej w okresie galicyjskim. W dalszej części artykułu scharakteryzuję tylko wyżej wspomniane trzy kategorie archiwaliów. Dokumenty dotyczące działalności parafii i kościołów, ze względu na ich wartość badawczą, zostaną scharakteryzowane w pierwszej kolejności i w sposób bardziej wyczerpujący. Natomiast materiały dotyczące stanu posiadania kościoła ormiańskokatolickiego oraz dokumenty dotyczące spraw osobowych duchownych zostaną scharakteryzowane bardziej pobieżnie. 5

6 Dokumenty dotyczące działalności parafii i kościołów Tabela 2 Nazwy jednostek archiwalnych Cezury chronologiczne Liczba kart w jednostkach Wyciągi z ksiąg metrykalnych, sprawozdania, informacje oraz korespondencja dotycząca działalności parafii i kościołów Wyciągi z dokumentów konsystorza dotyczących działalności ormiańskich parafii Sprawozdania z działalności ormiańskich parafii w cyrkułach: lwowskim, stanisławowskim, tarnopolskim Sprawozdania z działalności parafii w Galicji i na Bukowinie Korespondencja z gubernium we Lwowie i innymi instytucjami dotycząca utrzymania i działalności ormiańskich parafii Sprawozdania z kontroli działalności parafii w Galicji i na Bukowinie j. w j. w j. w Korespondencja z Kongregacją Krzewienia Wiary w Rzymie i innymi instytucjami dotycząca stanu archidiecezji Korespondencja z namiestnictwem galicyjskim we Lwowie i innymi instytucjami dotycząca kontroli działalności parafii Rozporządzenia namiestnictwa galicyjskiego we Lwowie i korespondencja z zarządem parafialnym w sprawie wyborów komitetów parafialnych Powiadomienie dotyczące kontroli działalności parafii w Horodence i Czerniowcach

7 Informacje dotyczące działalności kościoła ormiańskiego w Kutach List o stanie kościołów katolickich w województwie lubelskim Protokół z kontroli działalności parafii w Tyśmienicy Korespondencja z krajowym zarządem Bukowiny dotycząca działalności kościoła ormiańskiego w Czerniowcach Rozporządzenia, deklaracje oraz inne dokumenty dotyczące sporządzania zapisów w księgach metrykalnych; dokumenty dotyczące zawierania spokrewnionych małżeństw oraz zmiany obrządku Rozporządzenia, deklaracje, korespondencja i inne ; dokumenty dotyczące spraw rozwodowych j. w Rozporządzenia, oświadczenia, korespondencja i inne dokumenty dotyczące prowadzenia ksiąg metrykalnych j. w Rozporządzenia, oświadczenia, korespondencja i inne Rozporządzenia i korespondencja dotycząca zmiany obrządku Rozporządzenia, deklaracje, korespondencja i inne Rozporządzenia, instrukcje, korespondencja dotycząca sporządzania kopii z ksiąg metrykalnych Rozporządzenia, deklaracje, korespondencja i inne j. w Rozporządzenia instytucji kościelnych dotyczące

8 sporządzania ksiąg metrykalnych Rozporządzenia, oświadczenia, korespondencja i inne j. w Rozporządzenia, oświadczenia, korespondencja i inne dokumenty dotyczące sporządzania zapisów w księgach metrykalnych; dokumenty dotyczące zmiany obrządku Rozporządzenia, oświadczenia, korespondencja i inne j. w Rozporządzenia, deklaracje, korespondencja i inne dokumenty dotyczące sporządzania zapisów w księgach metrykalnych, zmiany obrządku, wydawania świadectw Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne j. w j. w Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne dokumenty dotyczące sporządzania zapisów w księgach metrykalnych, zmiany obrządku, wydawania świadectw Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne j. w j. w Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne dokumenty dotyczące sporządzania zapisów w księgach metrykalnych, zmiany obrządku, wydawania świadectw Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne dokumenty dotyczące zezwoleń na spokrewnione 8

9 j. w Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne dokumenty dotyczące sporządzania wpisów do ksiąg metrykalnych, zmiany obrządku, wydawania świadectw Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne dokumenty dotyczące sporządzania wpisów do ksiąg metrycznych, zmiany obrządku, wydawania świadectw Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne dokumenty sporządzania wpisów do ksiąg metrykalnych, zmiany obrządku, wydawania świadectw Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne dokumenty dotyczące sporządzania wpisów w księgach metrycznych, zmiany obrządku oraz wydawania świadectw Podania i korespondencja dotycząca zmiany obrządku Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne dokumenty dotyczące sporządzania wpisów w księgach metrykalnych, zmiany obrządku oraz wydawania świadectw Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne

10 Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne dokumenty dotyczące sporządzania wpisów w księgach metrykalnych, zmiany obrządku oraz wydawania świadectw Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne Korespondencja z namiestnictwem galicyjskim i innym instytucjami Lwowa dotycząca informacji z ksiąg metrykalnych Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne dokumenty dotyczące sporządzania wpisów w księgach metrykalnych, zmiany obrządku oraz wydawania świadectw Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne Korespondencja z namiestnictwem galicyjskim i innymi instytucjami Lwowa dotyczące prowadzenia ksiąg metrykalnych, wydawania świadectw Rozporządzenia, podania, korespondencja i inne Spisy parafian i parafii Spis parafii ormiańskich Galicji i Bukowiny Spisy mieszkańców dóbr biskupich we Lwowie oraz zakres ich powinności Spis parafian Lwowa, którzy zmarli z powodu chorób zakaźnych Spisy parafian oraz dane statystyczne ich dotyczące (cyrkuł: stanisławowski, tarnopolski oraz Bukowina)

11 Spis mieszkańców budynku konsystorza metropolitalnego Spis parafian Horodenki Spis wiernych parafii Horodenka Spis gromad zamieszkujących majątek parafii Horodenka Spisy parafian Kut Spisy parafian Łysiec Spis parafian Śniatyna Spis wiernych parafii Śniatyn Spisy parafian Stanisławowa Spis wiernych parafii Stanisławów Spisy parafian Tyśmienicy Spis wiernych parafii Czerniowce Księgi metrykalne parafii: Brzeżany, Horodenka, Kuty, Łysiec, Lwów, Stanisławów, Suczawa, Czerniowce Wypisy z ksiąg metrykalnych (zgonów) parafii Brzeżany Księga metrykalna (chrztów, ślubów, zgonów) parafii Horodenka Księga metrykalna (zgonów) parafii Kuty Księga metrykalna (chrztów, ślubów, zgonów) parafii Łysiec Księga metrykalna (chrztów) katedry ormiańskiej we Lwowie Księga metrykalna (chrztów, ślubów, zgonów) parafii Stanisławów Księga metrykalna (chrztów, ślubów, zgonów) parafii Suczawa Księga metrykalna i wypisy świadectw parafii Tyśmienica Księga metrykalna (chrztów, ślubów, zgonów) parafii Czerniowce Redagowanie schematyzmów 11

12 Sprawozdania i korespondencja dotycząca redagowania schematyzmów Korespondencja z Gubernium, magistratem i innymi instytucjami Lwowa dotycząca redagowania schematyzmów Rozporządzenia, wykazy dotyczące wydawania schematyzmów oraz działalności parafii i bibliotek j. w Korespondencja z Gubernium, magistratem i innymi instytucjami Lwowa w sprawie redagowania schematyzmów oraz składania sprawozdań Rozporządzenia, instrukcje, korespondencja i inne dokumenty dotyczące redagowania schematyzmów j. w j. w j. w j. w j. w j..w Rozporządzenia, instrukcje, korespondencja i inne dokumenty dotyczące redagowania schematyzmów, nabywania literatury religijnej do parafialnych bibliotek i inne j. w j. w j. w j. w Rozporządzenia, instrukcje, korespondencja i inne dokumenty dotyczące redagowania schematyzmów, działalności parafii i bibliotek i inne j. w Rozporządzenia, instrukcje, korespondencja i inne dokumenty dotyczące redagowania schematyzmów,

13 nabywania literatury religijnej do bibliotek i inne Podstawa opracowania: jak w tab. nr 1. Tabela 3 Dokumenty dotyczące stanu majątkowego i działalności finansowo-gospodarczej Charakterystyka jednostek archiwalnych Liczba jednostek archiwalnych Cezury chronologiczne Inwentarze mienia kościelnego Majątkowy stan dóbr kościelnych, powinności ziemskie, dochody z majątków kościelnych, Majątkowe sprawy Ormian Dokumenty dotyczące spłaty podatków Dokumenty dotyczące finansowo-gospodarczej działalności, ubezpieczania majątku Dokumenty dotyczące pożyczek państwowych Dochody i wydatki kościołów Dokumenty banku lombardzkiego Mons Pius Ofiary na kościoły i klasztory Galicyjski fundusz religijny Dokumenty dotyczące udziału duchownych w zbieraniu datków na pomoc biednym i poszkodowanym przez klęski żywiołowe Podstawa opracowania: jak w tab. nr 1. 13

14 Dokumenty dotyczące wyznaczania i przemieszczania duchownych, sprawy personalne Tabela 4 Charakterystyka jednostek archiwalnych Liczba jednostek Cezury chronologiczne Dokumenty dotyczące wyznaczania, przemieszczania, zwalniania duchownych, nadawania im urlopów oraz pomocy materialnej Dokumenty dotyczące naliczania płac, emerytur oraz dotacji Dokumenty dotyczące odznaczeń duchownych za sumienną pracę Dokumenty dotyczące nadawania duchownym praw odprawiania mszy Dyscyplinarne sprawy duchownych Sprawy osobowe Podstawa opracowania: jak w tabeli nr 1. Uzupełniając powyższy przegląd zasobu archiwalnego Ormiańskiego Konsystorza Metropolitalnego, należy jeszcze zwrócić uwagę na dwie kategorie archiwaliów. Do niezwykle cennych, szczególnie w kontekście badań nad kulturą intelektualną, należą dokumenty oraz spuścizna pisarska metropolitów i biskupów, a także te archiwalia, które dotyczą współpracy kościoła ormiańskokatolickiego z instytucjami i towarzystwami naukowymi. Dokumenty pozostałe po metropolitach i biskupach dotyczą: Mikołaja Torosowicza ( ), Wartana Hunaniana ( ), Jakuba Stefana Augustynowicza ( ), Jakuba Waleriana Tumanowicza ( ), Kajetana Augustyna Warteresiewicza ( ), Samuela Cyryla Stefanowicza ( ), Grzegorza Michała Szymonowicza ( ), Izaaka Mikołaja Isakowicza ( ), Józefa Teofila Teodorowicza ( ) oraz arcybiskupa rzymskokatolickiego Józefa Bilczewskiego 20. W większości wspomniane s Zob.: Polski Słownik Biograficzny, Polska Akademia Umiejętności, Warszawa, Kraków, Łódź, 1936, 14

15 archiwalia zachowały się szczątkowo. Do najcenniejszego zbioru dokumentów zaliczyć należy prywatne archiwum abp. Józefa Teofila Teodorowicza. Zdeponowano tam m. in. niezwykle cenny zbiór trzydziestu tomów (łącznie 6114 stron) kazań wspomnianego arcybiskupa. Dokumenty dotyczące współpracy kościoła z instytucjami naukowymi dotyczą: Zakładu Naukowego im Torosiewicza, Ormiańskiego Kolegium w Rzymie oraz Uniwersytetu Lwowskiego. Kończąc niniejszy przegląd archiwaliów ormiańskich, zdeponowanych w Centralnym Państwowym Historycznym Archiwum Ukrainy we Lwowie, należy stwierdzić, że na osobną kwerendę archiwalną wciąż oczekują zbiory Lwowskiej Biblioteki Naukowej im. Wasyla Stefanyka, Państwowego Archiwum Obwodowego we Lwowie oraz szczególnie interesujące zbiory rękopiśmienne proweniencji kościelnej zdeponowane w Muzeum Narodowym we Lwowie. 15