Specjalista terapii uzależnień (228907)

Transkrypt

1 Specjalista terapii uzależnień (228907) Specjaliści

2 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Publikacja opracowana w ramach projektu systemowego pn. Rozwijanie zbioru krajowych standardów kompetencji zawodowych wymaganych przez pracodawców. Priorytet I PO KL, Działanie 1.1 Krajowy standard kompetencji zawodowych Specjalista terapii uzależnień (228907) Copyright by Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2013 Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonane za podaniem źródła ISBN (całość) ISBN (20) Nakład 1000 egz. Publikacja bezpłatna Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Warszawa, Aleje Jerozolimskie 65/79, tel. (22) , fax (22) sekretariat@crzl.gov.pl Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji Państwowego Instytutu Badawczego Radom, ul. K. Pułaskiego 6/10, tel. centr. (48) , fax (48) instytut@itee.radom.pl 2

3 Spis treści 1. Dane identyfikacyjne zawodu Kod, nazwa zawodu i usytuowanie zawodu w klasyfikacjach Notka metodologiczna i autorzy Opis zawodu Synteza zawodu Opis pracy i sposobu jej wykonywania, obszary występowania zawodu Środowisko pracy (warunki pracy, maszyny i narzędzia pracy, zagrożenia, organizacja pracy) Wymagania psychofizyczne, zdrowotne, w tym przeciwwskazania do wykonywania zawodu Wykształcenie i uprawnienia niezbędne do podjęcia pracy w zawodzie Możliwości rozwoju zawodowego, potwierdzania/walidacji kompetencji Zadania zawodowe Wykaz kompetencji zawodowych Relacje między kompetencjami zawodowymi a poziomem kwalifikacji w ERK/PRK Opis kompetencji zawodowych Wdrażanie działań psychoprofilaktycznych i psychoedukacyjnych Kz Wdrażanie usług w zakresie terapii Kz Monitorowanie, ewaluowanie i autoanalizowanie pracy Kz Kompetencje społeczne KzS Profil kompetencji kluczowych Słownik

4 1. Dane identyfikacyjne zawodu 1.1. Kod, nazwa zawodu i usytuowanie zawodu w klasyfikacjach Według Klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy (KZiS 2010): Specjalista terapii uzależnień Grupa wielka 2 Specjaliści (w Międzynarodowej Klasyfikacji Standardów Edukacyjnych ISCED 2011 poziom 7). Grupa elementarna 2289 Specjaliści ochrony zdrowia gdzie indziej niesklasyfikowani (w Międzynarodowym Standardzie Klasyfikacji Zawodów ISCO-08 odpowiada grupie 2269 Health professionals not elsewhere classifield). Według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD 2007): Sekcja Q. Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, Dział 86. Opieka zdrowotna Grupa Pozostała działalność w zakresie opieki zdrowotnej Notka metodologiczna i autorzy Opis standardu kompetencji zawodowych wykonano na podstawie: analizy źródeł (akty prawne, klasyfikacje krajowe, międzynarodowe) oraz głównie wyników badań analitycznych na 15 stanowiskach pracy w 5 przedsiębiorstwach (średnie 1, mikro 4, w tym usługowe 5), przeprowadzonych w marcu 2013 r. Zespół Ekspercki: Marta Kulesza Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, Bronisław Paweł Rosik NZOZ Centrum Interwencji Kryzysowej Stowarzyszenia KARAN w Rzeszowie, Elżbieta Łyczewska Miejskie Gimnazjum im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Zielonce, Elżbieta Sałata Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny w Radomiu. 4

5 Ewaluatorzy: Mariusz Jędrzejko Mazowieckie Centrum Profilaktyki Uzależnień w Milanówku, Marek Rudziński Krajowe Centrum Edukacji Rolniczej w Brwinowie. Recenzenci: Dorota Rybczyńska Abdel Kawy Dolnośląska Szkoła Wyższa we Wrocławiu, Zdzisław Sawaniewicz Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Warszawie. Komisja Branżowa (zatwierdzająca): Krystyna Grzywińska (przewodnicząca) Stowarzyszenie dla Rodzin Zespół Psychologiczno Terapeutyczny, Urszula Michalska Federacja Związków Zawodowych Pracowników Ochrony Zdrowia i Pomocy Społecznej w Warszawie, Elżbieta Nalewczyńska-Kulińska Federacja Związków Pracodawców Zakładów Opieki Zdrowotnej w Warszawie. Data zatwierdzenia: r. 5

6 2. Opis zawodu 2.1. Synteza zawodu Specjalista terapii uzależnień wykonuje działania diagnostycznoanalityczne, terapeutyczne, profilaktyczne, psychoedukacyjne i psychospołeczne osób uzależnionych w celu realizacji założeń terapeutycznych Opis pracy i sposobu jej wykonywania, obszary występowania zawodu Specjalista terapii uzależnień jest zawodem z obszaru ochrony zdrowia, wymagającym przede wszystkim wiedzy psychoterapeutycznej, ale również wiedzy medycznej, psychologicznej i pedagogicznej. Celem jego pracy jest diagnoza zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10), prowadzenie terapii indywidualnej i grupowej, działania psychoedukacyjne, psychospołeczne i profilaktyczne wobec osób uzależnionych, współuzależnionych oraz ich środowiska życia. Specjalista terapii uzależnień przygotowuje analizy i diagnozy, programy profilaktyczne i psychoedukacyjne skierowane do osób z obszaru niskiego i wysokiego ryzyka, dzieci, młodzieży i dorosłych oraz wdraża je. Specjalista terapii uzależnień prowadzi diagnozę zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych w celu określenia zagrożeń i następstw w wymiarze indywidualnym i społecznym. Na tej podstawie opracowuje indywidualny program terapii. Realizuje terapię z użyciem metod, technik i narzędzi adekwatnych do typu uzależnienia. Jest odpowiedzialny za dobór metod, technik i narzędzi diagnostyczno-analityczno-terapeutycznych oraz motywacyjno-wspierających. W pracy obowiązują go zasady etyczne i dbałość o standard wykonywanych usług. Do jego zadań należy ocena i ewaluacja bieżących efektów pracy z pacjentem/klientem oraz dbanie o samodoskonalenie Środowisko pracy (warunki pracy, maszyny i narzędzia pracy, zagrożenia, organizacja pracy) Miejscem pracy specjalisty terapii uzależnień są: poradnie leczenia uzależnień i współuzależnień, ośrodki pobytu stacjonarnego i dziennego, specjalistyczne oddziały dla osób uzależnionych, osób używających szkodliwie lub w sposób ryzykowny substancji psychoaktywnych, pla- 6

7 cówki oświatowe i edukacyjne, ośrodki szkolno-wychowawcze i opiekuńczo-wychowawcze oraz inne placówki, w których przebywają osoby uzależnione, osoby używające szkodliwie lub w sposób ryzykowny substancji psychoaktywnych. Z zawodem specjalisty terapii uzależnień związane są zagrożenia dla zdrowia spowodowane: obciążeniami psychicznymi i kontaktem z sytuacjami stresogennymi, zachowaniami kompulsywnymi i ryzykownymi pacjentów/klientów, w tym agresją, niebezpieczeństwami zarażenia chorobami zakaźnymi (HIV, HCV i inne). Z tego względu ważne jest uczestniczenie w superwizji grupowej lub indywidualnej. Praca specjalisty terapii uzależnień może się odbywać w systemie zmianowym. Specjalista jest samodzielnym pracownikiem zobowiązanym do uczestniczenia w zebraniach klinicznych. Praca terapeuty uzależnień ma charakter długoterminowego kontaktu z pacjentem/klientem z wysokim ryzykiem przerwania terapii. Obciążenia psychiczne i kontakt z sytuacjami stresogennymi wiążą się ze zwiększonym ryzykiem wypalenia zawodowego Wymagania psychofizyczne, zdrowotne, w tym przeciwwskazania do wykonywania zawodu Wykonywanie zawodu specjalisty terapii uzależnień wymaga wysokiego poziomu opanowania emocjonalnego, umiejętności komunikacji w sytuacjach trudnych, umiejętności pracy w zespole, odporności na stres i wypalenie zawodowe, wysokiej odporności na przemęczenie, umiejętności współpracy i prowadzenia pacjenta (grupy), rozpoznawania zachowań werbalnych i niewerbalnych, motywowania i wspierania, autoanalizy, precyzji w dokumentowaniu terapii, nawiązywania kontaktów, budowania relacji terapeutycznej. Bardzo ważne są: zdolność koncentracji, uwagi, pamięć, odporność na sytuacje krytyczne, szacunek i otwarcie na drugiego człowieka, wrażliwość na kwestie kulturowe, cierpliwość, empatia. Specyfika zawodu wymaga kreatywności i elastyczności. Specjalista terapii uzależnień wykonuje swoją pracę najczęściej w pozycji siedzącej, co generuje typowe zagrożenia dla układu mięśniowo-szkieletowego Wykształcenie i uprawnienia niezbędne do podjęcia pracy w zawodzie Do podjęcia pracy w zawodzie specjalista terapii uzależnień wymagane jest wyższe wykształcenie, ukończenie szkolenia w dziedzinie uzależnień, zgodnie z programem wybieranym przez Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii lub Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz uzyskanie pozytywnego wyniku egzaminu. 7

8 2.6. Możliwości rozwoju zawodowego, potwierdzania/ /walidacji kompetencji Specjalista terapii uzależnień zobligowany jest do uczestniczenia w regularnych superwizjach. Rekomendowane jest również doskonalenie umiejętności w obszarze psychoterapii, uczestnictwo w szkoleniach, konferencjach naukowych oraz stałe pogłębianie wiedzy teoretycznej z obszaru uzależnień. Czynnikiem wspierającym jakość wykonywanej pracy jest również uczestnictwo we własnej psychoterapii Zadania zawodowe Z1. Planowanie i organizowanie pracy z uwzględnieniem przepisów prawa pracy, BHP zasad ergonomii oraz zasad etycznych (niezbędne kompetencje: Kz1, Kz2, Kz3, KzS). Z2. Konstruowanie programów profilaktycznych spójnych z programem terapii uzależnień (niezbędne kompetencje: Kz1, KzS). Z3. Prowadzenie zajęć psychochedukacyjnych i profilaktycznych uzależnień (niezbędne kompetencje: Kz1, KzS). Z4. Nawiązywanie kontaktu terapeutycznego z pacjentem/klientem (niezbędne kompetencje: Kz2, KzS). Z5. Diagnozowanie na potrzeby opracowania planu terapii/leczenia (niezbędne kompetencje: Kz2, KzS). Z6. Opracowywanie celów i planów terapii uzależnień dostosowanych do potrzeb pacjenta/klienta (niezbędne kompetencje: Kz2, KzS). Z7. Prowadzenie pracy terapeutycznej grupowej i/lub indywidualnej oraz dobieranie odpowiednich metod, technik i narzędzi pracy (niezbędne kompetencje: Kz2, KzS). Z8. Prowadzenie dokumentacji merytorycznej/leczniczej (niezbędne kompetencje: Kz3, KzS). Z9. Monitorowanie, ocenianie efektów realizowania planów terapeutycznych uzależnień (niezbędne kompetencje: Kz3, KzS). Z10. Autoanalizowanie pracy podczas superwizji (niezbędne kompetencje: Kz3, KzS). 8

9 2.8. Wykaz kompetencji zawodowych Kz1 Wdrażanie działań psychoprofilaktycznych i psychoedukacyjnych (potrzebne do wykonania zadań: Z1, Z2, Z3). Kz2 Wdrażanie usług w zakresie terapii (potrzebne do wykonania zadań: Z1, Z4, Z5, Z6, Z7). Kz3 Monitorowanie, ewaluowanie i autoanalizowanie pracy (potrzebne do wykonania zadań: Z1, Z8, Z9, Z10). KzS Kompetencje społeczne (potrzebne do wykonania zadań: Z1 Z10) Relacje między kompetencjami zawodowymi a poziomem kwalifikacji w ERK/PRK Kompetencje zawodowe potrzebne do wykonywania zadań w zawodzie sugeruje się wykorzystać do opisu kwalifikacji na poziomie 7 właściwym dla wykształcenia wyższego drugiego stopnia (studia magisterskie) w Europejskiej i Polskiej Ramie Kwalifikacji. Poziom ten jest uzasadniony miejscem usytuowania zawodu w Klasyfikacji zawodów i specjalności (grupa wielka 2 i jej odpowiednik w ISCED 2011). Osoba wykonująca zawód specjalisty terapii uzależnień: 1) w zakresie wiedzy: w pogłębiony sposób zna fakty, teorie i metody, techniki oraz narzędzia w zawodzie specjalisty terapii uzależnień; zna i rozumie złożone zależności między nimi, a także w powiązaniu z innymi dziedzinami związanymi ze zjawiskiem uzależnień współuzależnień oraz z wykonywaniem zawodu specjalisty terapii uzależnień; 2) w zakresie umiejętności: potrafi wykonywać zadania oraz formułować i rozwiązywać problemy z wykorzystaniem nowej wiedzy, także z innych dziedzin w zawodzie specjalisty terapii uzależnień; samodzielnie planować własne uczenie się przez całe życie i ukierunkowywać innych w tym zakresie; komunikować się ze zróżnicowanymi kręgami odbiorców oraz odpowiednio uzasadniać prezentowane stanowisko; świadoma istoty uzależnienia potrafi asertywnie podchodzić do problemów i oczekiwań pacjenta/klienta. 9

10 3. Opis kompetencji zawodowych Opis kompetencji dotyczy tylko kompetencji zawodowych zdefiniowanych w badaniach na stanowiskach pracy. Wykonanie zadań zawodowych Z1, Z2, Z3 wymaga posiadania kompetencji zawodowych Kz Wdrażanie działań psychoprofilaktycznych i psychoedukacyjnych Kz1 Wiedza w pogłębiony sposób zna fakty, teorie i metody, techniki oraz narzędzia w zawodzie specjalisty terapii uzależnień do wdrażania działań profilaktycznych i psychoedukacyjnych oraz metody i zasady pracy indywidualnej i grupowej, w szczególności zna: zasady i przepisy BHP, zasady ergonomii, kodeks pracy w prowadzeniu działań profilaktycznych i psychoedukacyjnych; techniki pracy z grupą terapeutyczną; strategie profilaktyczne w terapii uzależnień; zasady i standardy konstruowania strategii profilaktycznych w terapii uzależnień; mechanizmy przebiegu poszczególnych typów uzależnień; metody i zasady pracy indywidualnej i grupowej w obszarze profilaktyki społecznej. Umiejętności potrafi wykonywać zadania oraz formułować i rozwiązywać problemy z wykorzystaniem nowej wiedzy zakresu profilaktyki i psychoedukacji, a także z innych dziedzin w zawodzie specjalisty terapii uzależnień; w szczególności potrafi: przestrzegać zasad i przepisów BHP, ergonomii, kodeksu pracy w prowadzeniu działań profilaktycznych i psychoedukacyjnych; nawiązywać kontakt z jednostką i grupą terapeutyczną; rozwiązywać konflikty i trudne sytuacje w grupie terapeutycznej; wdrażać wypracowane narzędzia profilaktyczne w terapii uzależnień; skutecznie działać w sytuacjach wysokiego ryzyka i obciążenia psychofizycznego w terapii uzależnień; konstruować programy profilaktyczne; planować pracę grupy w obszarze profilaktyki społecznej. 10

11 Wykonanie zadań zawodowych Z1, Z4, Z5, Z6, Z7 wymaga posiadania kompetencji zawodowych Kz Wdrażanie usług w zakresie terapii Kz2 Wiedza w pogłębiony sposób zna fakty, teorie i metody, techniki oraz narzędzia w zawodzie specjalisty terapii uzależnień do wdrażania usług w zakresie terapii; zna różnorodne, złożone uwarunkowania i aksjologiczny kontekst prowadzonej działalności w zawodzie specjalisty terapii uzależnień, w szczególności zna: zasady i przepisy BHP, zasady ergonomii, kodeks pracy w prowadzeniu usług w zakresie terapii; przepisy prawne dotyczące narkotyków i narkomanii oraz alkoholizmu, a także innych uzależnień; zasady etyczne w terapii uzależnień; klasyfikację uzależnień oraz metod terapeutycznych; narzędzia diagnostyczne stosowane w terapii uzależnień; klasyfikację zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych oraz neurobiologiczne mechanizmy uzależnień; systemy pomocy osobom uzależnionym; typologię uzależnień. Umiejętności potrafi wykonywać zadania oraz formułować i rozwiązywać problemy z wykorzystaniem nowej wiedzy z wdrażania usług w zakresie terapii oraz komunikować się ze zróżnicowanymi kręgami odbiorców i odpowiednio uzasadniać prezentowane stanowisko, w szczególności potrafi: przestrzegać zasad i przepisów BHP, ergonomii, kodeks pracy w prowadzeniu usług w zakresie terapii; stosować przepisy prawne dotyczące narkotyków i narkomanii oraz alkoholizmu, jak również innych uzależnień; postępować zgodnie z zasadami etyki w terapii uzależnień; prowadzić terapię z wykorzystaniem różnych narzędzi, dopasowując je do sytuacji; dokumentować przebieg procesu terapeutycznego; planować terapię uzależnień; diagnozować pacjentów w zakresie trudności zachowań behawioralnych, poznawczych, emocjonalnych i społecznych związanych z uzależnieniem; przedstawiać propozycje dotyczące możliwej pomocy osobom uzależnionym. 11

12 Wykonanie zadań zawodowych Z1, Z8, Z9, Z10 wymaga posiadania kompetencji zawodowych Kz Monitorowanie, ewaluowanie i autoanalizowanie pracy Kz3 Wiedza w zaawansowanym stopniu zna fakty, teorie i metody, techniki oraz narzędzia służące do monitorowania, ewaluacji i autoanalizy pracy, w szczególności zna: jakościowe i ilościowe narzędzia ewaluacyjne w terapii uzależnień; techniki monitoringowe w terapii uzależnień; współzależności między pracą własną a efektywnością terapii uzależnień; zasady sporządzania raportów ewaluacyjnych w terapii uzależnień. Umiejętności w innowacyjny sposób potrafi dokonać monitorowania, ewaluacji i autoanalizy pracy, rozwiązywać złożone i nietypowe problemy w zmiennych i mało przewidywalnych warunkach oraz komunikować się ze zróżnicowanymi kręgami odbiorców, w szczególności potrafi: stosować wybrane narzędzia ewaluacyjne i monitorujące w terapii uzależnień; wypracowywać wnioski płynące z działań ewaluacyjnych i monitoringowych w terapii uzależnień; dokonywać analizy własnej pracy; sporządzać raporty ewaluacyjne w terapii uzależnień. Wykonanie wszystkich zidentyfikowanych w standardzie zadań zawodowych wymaga posiadania kompetencji społecznych KzS Kompetencje społeczne KzS: jest świadomy społecznej wagi pracy specjalisty terapii uzależnień, tworzy i rozwija wzory właściwego postępowania w terapii uzależnień, podejmuje decyzje i ponosi odpowiedzialność za działania o charakterze profilaktycznym, psychoedukacyjnym, pschychospłecznym, diagnostycznym oraz terapeutycznym na rzecz osób uzależnianych i ich środowiska życia, krytycznie ocenia swoje działania wykonywane w ramach współpracy zespołowej oraz przyjmuje odpowiedzialność za ich skutki. 12

13 4. Profil kompetencji kluczowych Ocenę ważności kompetencji kluczowych dla zawodu specjalisty terapii uzależnień przedstawia rys. 1. Wykaz kompetencji kluczowych opracowano na podstawie wykazu stosowanego w Międzynarodowym Badaniu Kompetencji Osób Dorosłych projekt PIAAC (OECD). Rozwiązywanie problemów Współpraca w zespole Komunikacja ustna Wywieranie wpływu/przywództwo Planowanie i organizowanie pracy Sprawność motoryczna Umiejętność czytania ze zrozumieniem i pisania Umiejętności matematyczne Umiejętność obsługi komputera i wykorzystania Internetu Serie Zbędne Mało ważne Istotne Ważne Bardzo ważne Rys. 1. Profil kompetencji kluczowych dla zawodu Specjalista terapii uzależnień 13

14 5. Słownik Zawód Specjalność Zadanie zawodowe Kompetencje zawodowe Wiedza Umiejętności Kompetencje społeczne Kompetencje kluczowe Standard kompetencji zawodowych Kwalifikacja Europejska Rama Kwalifikacji Polska Rama Kwalifikacji Krajowy System Kwalifikacji zbiór zadań (zespół czynności) wyodrębnionych w wyniku społecznego podziału pracy, wykonywanych stale lub z niewielkimi zmianami przez poszczególne osoby i wymagających odpowiednich kwalifikacji i kompetencji (wiedzy, umiejętności oraz kompetencji społecznych) zdobytych w wyniku kształcenia lub praktyki. Wykonywanie zawodu stanowi źródło dochodów. jest wynikiem podziału pracy w ramach zawodu, zawiera część czynności o podobnym charakterze (związanych z wykonywaną funkcją lub przedmiotem pracy) wymagających pogłębionej lub dodatkowej wiedzy i umiejętności zdobytych w wyniku dodatkowego szkolenia lub praktyki. logiczny wycinek lub etap pracy w ramach zawodu o wyraźnie określonym początku i końcu, wyodrębniony ze względu na rodzaj lub sposób wykonywania czynności zawodowych powiązanych jednym celem, kończący się produktem, usługą lub decyzją. wszystko to, co pracownik wie, rozumie i potrafi wykonać, odpowiednio do sytuacji w miejscu pracy. Opisywane są trzema zbiorami: wiedzy, umiejętności oraz kompetencji społecznych. zbiór opisów faktów, zasad, teorii i praktyk przyswojonych w procesie uczenia się, odnoszących się do dziedziny uczenia się lub działalności zawodowej. zdolność wykonywania zadań i rozwiązywania problemów właściwych dla dziedziny uczenia się lub działalności zawodowej. zdolność autonomicznego i odpowiedzialnego uczestniczenia w życiu zawodowym i społecznym oraz kształtowania własnego rozwoju, z uwzględnieniem kontekstu etycznego. wiedza, umiejętności i postawy odpowiednie do sytuacji, niezbędne do samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia aktywnym obywatelem, integracji społecznej i zatrudnienia. norma opisująca kompetencje zawodowe konieczne do wykonywania zadań zawodowych wchodzących w skład zawodu, akceptowana przez przedstawicieli organizacji zawodowych i branżowych, pracodawców, pracobiorców i innych kluczowych partnerów społecznych. zestaw efektów uczenia się (zasób wiedzy, umiejętności oraz kompetencji społecznych), których osiągnięcie zostało formalnie potwierdzone przez uprawnioną instytucję. przyjęta w Unii Europejskiej struktura i opis poziomów kwalifikacji, umożliwiający porównywanie kwalifikacji uzyskiwanych w różnych krajach. W Europejskiej Ramie Kwalifikacji wyróżniono 8 poziomów kwalifikacji opisywanych za pomocą efektów uczenia się; stanowią one układ odniesienia krajowych ram kwalifikacji. opis hierarchii poziomów kwalifikacji wpisywanych do zintegrowanego rejestru kwalifikacji w Polsce. ogół rozwiązań służących ustanawianiu i nadawaniu kwalifikacji (potwierdzaniu efektów uczenia się) oraz zapewnianiu ich jakości. 14