sformułowaniu pieśń nad pieśniami czy marność nad marnościami.
|
|
- Arkadiusz Kowal
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 ks. Mariusz Rosik Alegoryczna interpretacja Pieśni nad pieśniami w judaizmie do czasów redakcji Targumu do tej księgi Jest w Biblii księga, która ani razu nie wspomina o Bogu 1. To księga, która składa się z kilku pieśni opowiadających o miłości pasterza i Szulamitki, księga, której tytuł brzmi Pieśń najpiękniejsza 2. Talmud, tłumacząc oryginalne brzmienie tytułu Szir Haszirim ( pieśń nad pieśniami ), odnosi go do autorstwa, wyjaśniając, że szir (Pnp) jest ponad dwiema pozostałymi pieśniami (szirim) przypisywanymi królowi Salomonowi (Koh, Prz). Jest jedną z najchętniej czytanych i najczęściej komentowanych części Biblii. Doczekała się interpretacji w wielu wymiarach, zarówno w judaizmie, w chrześcijaństwie. Oprócz interpretacji dosłownej, Żydzi widzieli w miłości pasterza i jego wybranki alegorię miłości Boga i Jego narodu. Chrześcijanie, tchnięci impulsem, który zrodził się w aleksandryjskiej szkole alegorycznej, dokonali transpozycji znaczeń: dostrzegli w Pnp alegorię miłości Chrystusa i Kościoła. Dużą zasługi na tym polu przypisać należy Orygenesowi. Niezwykle ciekawa jest interpretacja mistyczna, która pod postacią oblubieńca widzi Boga, a twarz oblubienicy osłania ludzką duszę. W kierunku takiej interpretacji poszła szkoła karmelitańska: Jan od Krzyża, św. Teresa z Avila czy Edyta Stein Teresa Benedykta od Krzyża 3. Efrem, Ambroży, Epifaniusz czy Piotr Chryzolog stoją u początków interpretacji maryjnej, której ślady dostrzec można wyraźnie w Godzinkach o Najświętszej Maryi Pannie. Zupełnie niezwykłe są także interpretacje artystyczne Pnp. Marc Chagall żydowski malarz rosyjskiego pochodzenia, aż pięciokrotnie przedstawiał w swych obrazach oblubieńca i oblubienicę. Na jednym z nich ukazał Dawida i Batszebę. Gianlorenzo Bernini jest autorem rzeźby Ekstaza św. Teresy, która zdobi rzymski kościół Santa Maria della Vittoria. Znawcy twierdzą, że dzieło nawiązuje do Pnp. Wśród twórców muzyki, którzy inspirowali się księgą w swych kompozycjach są takie nazwiska, jak Pierluigi da Palestrina, Claudio Monteverdi, Heinrich Schuetz, Jan Sebastian Bach, Igor Stravinsky, Mozart czy Krzysztof Penderecki. Przykłady można mnożyć 4. Poniżej zatrzymamy się jedynie na jednym nurcie interpretacyjnym Pnp nad 1 Sformułowanie zapisane w Pnp 8,6 ( płomień Pański ) nie jest wzmianką o Bogu, lecz stanowi używaną w hebrajskiej poezji formę superlatywu: płomień Pański to płomień o ogromnej mocy. 2 W języku hebrajskim stopień najwyższy tworzy się za pomocą takiej właśnie gradacji, jak w sformułowaniu pieśń nad pieśniami czy marność nad marnościami. 3 E. Stein, Wiedza krzyża. Studium o św. Janie od Krzyża, tłum. I.J. Adamska, Kraków , Więcej na temat tej interpretacji zob.: M. Rosik, Na granicy światła. Biblijne wątki Wiedzy krzyża Edyty Stein, Wrocław 2006, Szerzej na temat tych interpretacji zob.: M. Rosik, Misterium miłości zaklęte w pieśni. Konteksty interpretacyjne Pieśni nad pieśniami, w: Misterium miłości, red. W. Irek, Sympozja i Sesje Naukowe 19, Wrocław 2010,
2 propozycjami rabinów do VII wieku włącznie, a więc do czasów ostatecznej redakcji Talmudu i Targumu do Pieśni nad pieśniami. 1. Księga wyjątkowa w kanonie hebrajskim Powstała około 90 r. po Chr. akademia w Jabne zajęła się między innymi ustaleniem kanonu Biblii Hebrajskiej. Pomijając spory co do tego, czy rzeczywiście tzw. synod w Jabne się odbył, czy są to jedynie przypuszczenia, nie ulega wątpliwości, że na przełomie I i II stulecia właśnie w środowisku rabinackim w ośrodku nad Morzem Śródziemnym ważyły się losy Pieśni nad pieśniami. Niektórzy rabini sądzili, że nie przystoi, aby księga opiewająca miłość fizyczną mężczyzny i kobiety dostała się na listę ksiąg kanonicznych. Problemem było także i to, że poszczególne fragmenty utworu śpiewano w karczmach jako zupełnie świeckie pieśni. Po długich dysputach szala przeważyła się na korzyść księgi. Z czasem uznano ją nawet za najświętszą z ksiąg biblijnych. Świadczą o tym dwa teksty wyjęte z tradycji rabinackiej: Kiedy Adam zgrzeszył, Bóg wstąpił do pierwszego nieba, oddalając się od ziemi i od ludzi. Kiedy zgrzeszył Kain, wstąpił do drugiego nieba. Za pokolenia Henocha wstąpił do trzeciego, za pokolenia potopu do czwartego, za pokolenia [budowniczych wieży] Babel do piątego, za niewoli egipskiej do szóstego i siódmego nieba, ostatniego i najdalej położonego od ziemi (Genesis Rabba 19,13); Bóg jednak powrócił na ziemię w dniu, w którym została dana Izraelowi Pieśń nad pieśniami (Zohar Terumah a). Rabbi Akiba natomiast dodawał: Świat cały nie jest wart tego dnia, w którym Pieśń nad Pieśniami została dana Izraelowi. Wszystkie Pisma są święte, ale Pieśń nad Pieśniami jest najświętsza ze wszystkich (Jadajim 3,5). 2. Sens literalny i alegoryczny Pieśni nad pieśniami Nie ulega wątpliwości, jaki jest sens dosłowny Pieśni nad pieśniami: jest to poetycki utwór opowiadający o miłości dwojga zauroczonych sobą ludzi, odkrywających piękno ich wzajemnej więzi i doświadczających intensywnego zakochania. Choć Żydzi czytający Pnp zdawali sobie sprawę, że takie właśnie jest podstawowe znaczenie księgi, w oficjalnych interpretacjach uciekano się zawsze do interpretacji alegorycznych. Bazują one na przekonaniu, że miłość z natury swej dąży do nieskończoności, jest znakiem sacrum, jest z istoty swej otwarta na Boga 5. Widziano mianowicie w księdze obraz miłości Boga do Jego narodu. Interpretacja taka znajduje silne punkty oparcia w judaistycznej tradycji egzegetycznej 6. 5 G. Ravasi, Pieśń nad pieśniami. jak pieczęć na twoim sercu, tłum. K. Stopa, Kraków 2005, Przekłady aramejskie, zwane targumami, opowiadają się za tradycjami, które interpretują Pieśń nad Pieśniami jako alegorię miłości Boga do Izraela. Stąd też obecne w całej księdze aluzje do wydarzeń w historii Izraela. Chrześcijańska tradycja mistyczna, datująca się od Orygenesa, reprezentuje podobne stanowisko. W swoim komentarzu, z którego część jest dostępna w przekładzie łacińskim, interpretuje Pieśń nad Pieśniami jako opiewanie miłości Chrystusa do Jego Kościoła albo do duszy wierzącego ; J.M. Reese, Pieśń nad Pieśniami, w: Słownik wiedzy biblijnej, red. B.M. Metzger, M.D. Coogan, red wydania polskiego W. Chrostowski, tłum P. Pachciarek, Warszawa 1996, 593.
3 Niektórzy egzegeci istotę więzi pomiędzy oblubieńcem a oblubienicą upatrują w wyznaniu tej ostatniej: Mój miły jest mój, a ja jestem jego (2,16). Wyznanie to do złudzenia przypomina starotestamentalną formułę przymierza: Ja będę ich Bogiem, oni zaś będą moim ludem (Pwt 26,17) 7. Na bazie tej analogii nasuwa się alegoria: to Bóg jest Oblubieńcem, oblubienicą zaś naród wybrany. Alegoria ta znajduje swoje potwierdzenie w typowo rabinackich metodach egzegetycznych. Termin dod ( oblubieniec ) to w zapisie bezsamogłoskowym trzy znaki literowe: d- w- d. Dokładnie taki sam zapis znamionuje imię Dawida, z którego rodu pochodzić miał zesłany przez Boga Mesjasz. Postać oblubieńca więc odsyła do Boga, stąd uprawomocnia alegorię. Kolejnych argumentów za alegoryczną interpretacją Pnp dostarcza Biblia Hebrajska. U proroków metafora małżeństwa odnoszona jest do Boga i Jego narodu (np. Oz 1-2); podobnie metafora związku miłości mężczyzny i kobiety może być odniesiona do relacji Bóg Izrael. W Pnp oblubieniec ukazany jest jako król i pasterz (1,4.7; 2,16); prorocy te dwa obrazy niejednokrotnie odnoszą do Boga 8. Oblubienica w treści Pnp przyrównana jest do winnicy i ogrodu (1,6; 4,12); tak właśnie starotestamentowi pisarze obrazowali Izraela 9. Poza tym postać oblubieńca ukazywana jest za pomocą motywów dekoracyjnych świątyni jerozolimskiej (włosy to latorośle palmowe, a policzki to zioła, które służyły za elementy dekoracyjne w świątyni), a postać oblubienicy w nawiązaniu do najpiękniejszych miejsc dawnego Izraela (Jerozolima, Tirsa, Cheszbon, Karmel). W ten sposób ukazana zostaje relacja, która łączyła cały naród ze świątynią mieszkaniem Boga. Utożsamienie narodu z zamieszkiwaną przezeń ziemią występuje u proroków (Oz 1,2; Iz 24,20; 62,4). Alegoryczna interpretacja Pnp jest więc w nauczaniu rabinackim uzasadniona skrypturystycznie Jochanan ben Zakkaj o Pieśni nad pieśniami Jochanan ben Zakkaj był przedstawicielem pierwszego pokolenia tannaitów palestyńskich. Należał do grona uczniów Hillela I, zwanego Starszym. Był jednym z najważniejszych nauczycieli faryzejskich przed zburzeniem Drugiej Świątyni 11, natomiast działał na rzecz pokoju jeszcze w czasach powstania Bar Kochby ( po Chr.). To właśnie za jego czasów odbywały się dysputy co do kanoniczności Pnp. Bazując na biblijnych przesłankach pozwalających na interpretację alegoryczną Pnp, Jochanan 7 Por. Pwt 29,12; Oz 2,4; Jr 7,23; 11,4; 24,7; 31,32; Ez 34,30; 36,28; 37,23. 8 Por. Iz 40,11; 41,21; 43,15; 44,6; 49,9-10; Ez 37,24; 34,23. 9 Por. Iz 5,7; 51,3; Ez 36, A. Abécassis, Espaces de lecture du Cantique des Cantiques en contexte juif, w : Les nouvelles voies de l exégèse. En lisant le Cantique des Cantiques, red. J. Nieuviarts P. Debergé, Paris 2002, Podczas oblężenia świątyni Jochanan ben Zakkai został przeszmuglowany w zamkniętej trumnie z oblężonej Jerozolimy poza mury miasta. Tylko dzięki temu ocalił swoje życie. Jochanan powędrował już nie w trumnie na zachód, aż do wybrzeży Morzą Śródziemnego. Zatrzymał się w Jabne, miasteczku oddalonym zaledwie czterdzieści kilka kilometrów od stolicy. Tam właśnie powstała pierwsza akademia, skupiająca wokół siebie mężów uczonych w Prawie oraz ich uczniów.
4 widział w oblubienicy Izrael, a w oblubieńcu samego Boga 12. Dzięki niemu ta podstawowa interpretacja alegoryczna rozpowszechniła się w judaizmie. Na niej zasadzają się kolejne alegorie, które odnajdywano w księdze. Przykładem rozwoju alegorycznej interpretacji bazującej na interpretacji Jochanana ben Zakkaja jest fragment apokryficznej Czwartej Księgi Ezdrasza, w której powraca obrazowość winnicy, gołębicy czy lilii w odniesieniu do oblubienicy: Panujący Panie, z wszelkiego lasu ziemi i z wszystkich jego drzew wybrałeś jedną winnicę, i z całego okręgu ziemi wybrałeś sobie jedno wolne miejsce, i z wszystkich kwiatów świata wybrałeś sobie jedną lilię, i z wszystkich głębin morza napełniłeś sobie jedną rzekę, i z wszystkich miast wybudowanych poświęciłeś sobie Syjon, i z wszystkich stworzonych ptaków mianowałeś sobie jedną gołębicę, i z wszystkiego bydła stworzonego upatrzyłeś sobie jedną owcę, i z wszystkich rozmnożonych narodów nabyłeś sobie jeden naród i dałeś temu ludowi, którego zapragnąłeś, uznane przez wszystkich prawo (5,23-27) 13. Kluczem do interpretacji tego fragmentu jest ostatnie zdanie: to właśnie naród Izraela jest wybraną przez Boga winnicą, gołębicą, rzeką, miastem i kwiatem. Wszystkie te obrazy w Pnp odniesione są do oblubienicy. 4. Eleazar ben Azaria o Pieśni nad pieśniami Eleazar ben Azaria, należący do drugiego pokolenia tannaitów, stwierdza w Pesiqcie Pieśni nad pieśniami (Szir Haszirim raba 1,11), że księga ta jest najbardziej ekstatyczną z pieśni, jaka kiedykolwiek powstała. Argumentacja za taką tezą jest może mało zrozumiała dla umysłu ukształtowanego o filozoficzne wzorce starożytnej Grecji i prawniczą myśl antycznego Rzymu, jednak ukazuje typowo rabinacki sposób wywodu. Świętość Pnp Eleazar ilustruje porównaniem do człowieka, który przyniósł do piekarza miarę pszenicy. Pierwsze polecenie owego człowieka Zmiel to na mąkę odpowiada Księdze Koheleta, w której król Salomon obala błędne poglądy. Drugie polecenie skierowane do piekarza brzmi: Zmiel to na drobną mąkę. Odpowiada ono mądrości, która przejawia się w sentencjach Księgi Przysłów. Ostatni nakaz skierowany do piekarz brzmi: Uczyń z tego bochen chleba. To polecenie odpowiada miłości opisanej w Pnp. O tym, iż Pnp przewyższa Koh i Prz świadczyć ma przedstawienie się autora w początkowych wierszach każdej z ksiąg. Gdy Salomon pisał Księgę Koheleta, nie był jeszcze zbyt znany, dlatego aby podeprzeć się autorytetem mówił o sobie jako o synu Dawida, króla w Jerozolimie. Gdy pisał Księgę Przysłów, przedstawił się jako syn króla Dawida. Ominął nazwę miasta, gdyż był już bardziej znany. Natomiast gdy tworzył Pieśń nad pieśniami, podpisał się po prostu własnym imieniem Tradycja żydowska zachęca do lektury Pnp w noc paschalną, gdyż jest to noc, w której najpełniej objawia się miłość Boga do Izraela ; K. Bardski, Duchowa interpretacja Pieśni nad pieśniami w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej, Collectanea Theologica 4 (2008) Przekład za: S. Mędala; Apokryfy Starego Testamentu, red R. Rubinkiewicz, Warszawa , S. Pecaric, Pieśń nad Pieśniami, Kraków 2008, 98.
5 5. Mekilta Pisha o Pieśni nad pieśniami Dzieło, które także wyszło spod pióra tannaitów, wpisuje się w alegoryczny nurt interpretacji Pnp 15. Autorzy odnoszą się do nakazu Bożego związanego ze świętowaniem Paschy: Dziesiątego dnia tego miesiąca niech się każdy postara o baranka dla rodziny, o baranka dla domu. Jeśliby zaś rodzina była za mała do spożycia baranka, to niech się postara o niego razem ze swym sąsiadem, który mieszka najbliżej jego domu, aby była odpowiednia liczba osób. Liczyć je zaś będziecie dla spożycia baranka według tego, co każdy może spożyć. Baranek będzie bez skazy, samiec, jednoroczny; wziąć możecie jagnię albo koźlę. Będziecie go strzec aż do czternastego dnia tego miesiąca, a wtedy zabije go całe zgromadzenie Izraela o zmierzchu (Wj 12,3b- 6). Tannaici pytają: Dlaczego Pismo wymaga, by wybór baranka paschalnego dokonał się cztery dni przed jego zabiciem? R. Matia, syn Heresza, zwykł mawiać: Słuchajcie z uwagą: Teraz, kiedy przeszedłem pośród ciebie i spojrzałem na ciebie i zwróciłem uwagę na twój czas to był czas miłości (Mekilta Pisha, Wj 12,6). Jest tu wyraźna aluzja do Ez 16,8a: Oto przechodziłem obok ciebie i ujrzałem cię. Był to twój czas, czas miłości. Pascha nazwana jest więc czasem miłości. Skoro Pascha jest dla tannaitów czasem miłości, to pośpiech Boga podczas exodusu identyfikowany jest konsekwentnie z pośpiechem oblubieńca z Pnp 2,8-9a: Cicho! Ukochany mój! Oto on! Oto nadchodzi! Biegnie przez góry, skacze po pagórkach. Umiłowany mój podobny do gazeli, do młodego jelenia. Oto stoi za naszym murem. Tannaici w Mekilta Pisha następująco interpretują ten fragment: Abba Hanin, w imieniu R. Eliezera, mówi: To odnosi się do pośpiechu Szekiny. I choć nie ma na to dowodu, jest wskazówka: Uwaga! Oto mój umiłowany! Oto nadchodzi! Już stoi za murem! (Pnp 2,8-9). Można pomyśleć, że w przyszłości wyzwolenie także dokonane będzie w pośpiechu (Mekilta Pisha, Wj 12,11) Talmud o Pieśni nad pieśniami W Talmudzie, dziele powstałym w dwóch wersjach i dwóch środowiskach (palestyńskim i babilońskim), rabini narzekają na tych, którzy w sposób niegodny traktują księgę Pieśni nad pieśniami: Nasi rabini nauczali: ten, kto odczytuje wersety Pieśni nad pieśniami traktując je jak świecką piosenkę, sprowadza zło na cały świat. Tora bierze na siebie wówczas wór pokutny, staje przed Świętym Jedynym i skarży się: Panie Wszechświata, Twoje dzieci zrobiły sobie ze mnie instrument muzyczny do zabawy (Sanhedryn 101a). Zatrzymamy się jedynie na interpretacji kilku wybranych fragmentów Talmudu, nawiązujących do Pnp. Odnosząc się do Pnp 1,3 ( Woń twych pachnideł słodka, olejek rozlany - imię twe, dlatego miłują cię dziewczęta ), autorzy traktatu Avoda zara (35b) zauważają, że mędrcy Izraela porównywalni są do buteleczki wonnych olejków. Gdy buteleczki zostają zamknięte czyli gdy mędrcy nie dzielą się swą wiedzą nikt nie 15 D. Buzy, L allégorie matrimoniale de Yhwy et d Israël et le Cantique des Cantiques, RB 52 (1944) F. Manns, Jewish interpretations of the Song of Songs, LA 68 (2008)
6 może poznać zapachu olejków. Po ich otwarciu czyli gdy uczeni nauczają innych przepiękna woń rozchodzi się wokół 17. Ciekawą interpretację znalazł w Talmudzie werset 7 rozdziału drugiego Pnp: Zaklinam was, córki jerozolimskie, na gazele, na łanie pól: Nie budźcie ze snu, nie rozbudzajcie ukochanej, póki nie zechce sama. Według traktatu Ketubot (111a) Bóg zwraca się tymi słowami do swego narodu i zaklina go, by nie buntował się przeciw jarzmu narzucanemu mu przez narody pogańskie. W Misznie, która dała początek Talmudowi, rabini interpretują Pnp 3,11 ( Wyjdźcie, córki jerozolimskie, spójrzcie, córki Syjonu, na króla Salomona w koronie, którą ukoronowała go jego matka w dniu jego zaślubin, w dniu radości jego serca ) w odniesieniu do nadania Tory i świątyni. Otóż w Taanit (26b) dzień zaślubin odczytują rabini jako dzień otrzymania przez izraelitów Tory na górze Synaj; był to dzień zawarcia związku przymierza jak ślub pomiędzy Bogiem a Izraelem. W tym samym miejscu traktatu dzień radości serca utożsamiony jest z dniem ukończenia budowy świątyni. To właśnie świątynia była nie tylko mieszkaniem Boga, ale także przyczyną radości dla całego narodu. Również wiersz 11 rozdziału czwartego Pnp doczekał się w Talmudzie swojej interpretacji. Brzmi on następująco: Miodem najświeższym ociekają wargi twe, oblubienico, miód i mleko pod twoim językiem, a zapach twoich szat jak woń Libanu. Rabini skoncentrowali się na sformułowaniu miód i mleko pod twoim językiem. Uznają, że odnosi się ono do ezoterycznych fragmentów Biblii (tzw. Sitre Tora), które są słodkie jak miód, ale powinny pozostać pod językiem, czyli nie powinno się ich objaśniać publicznie. Owe ezoteryczne fragmenty Biblii należy wyjaśniać jedynie wybranym, odpowiednio do tego przygotowanym uczniom (Chagiga 13a). W odniesieniu do języka Talmud wyjaśnia, że jest on taką częścią ciała, która niekiedy pozostaje zakryta, innym razem odkryta (Kiduszin 25a). Z tego powodu nie należy wyjaśniać wszystkich fragmentów Tory publicznie, lecz niektóre interpretować w gronie wybranych 18. Talmud wreszcie odnosi się jeszcze do Pnp 8,2: Powiodłabym cię i wprowadziła w dom matki mej, która mię wychowała; napoiłabym cię winem korzennym, moszczem z granatów. Ponieważ wino w tradycji rabinackiej często symbolizuje Torę, natomiast przykazania Tory do ziaren w owocu granatu. Więcej, soczystość owocu granatu symbolizuje radość z dokładnego wypełniania przykazań. Stąd zdanie napoiłabym cię winem korzennym, moszczem z granatów można odczytywać następująco: Nauczę cię Tory i jej wewnętrznych prawd, i z największą przyjemnością wypełnię nałożone na mnie przykazania (por. Sanhedryn 37a) Targum do Pieśni nad Pieśniami Wydaje się, że ostateczną redakcję Targumu do Pieśni nad pieśniami datować należy na VII w. Samo słowo targum oznacza tłumaczenie z języka hebrajskiego na 17 S. Pecaric, Pieśń nad Pieśniami, S. Pecaric, Pieśń nad Pieśniami, S. Pecaric, Pieśń nad Pieśniami, 224.
7 aramejski tekstu biblijnego. De facto chodzi jednak o parafrazę tekstu z dodatkiem komentarza i to niekiedy dość obszernego. Już do tytułu księgi, czyli do słów Pieśń nad pieśniami. Salomonowa, targum daje komentarz odnoszący się do istotnych wydarzeń historii Izraela: Pieśń i pochwały, które prorok Salomon, król Izraela, wypowiedział w duchu proroctwa przed Panem całego świata. Dziesięć pieśni zostało wyśpiewanych w tym świecie. Ta pieśń jest najpiękniejsza ze wszystkich. Pieśń pierwszą wyśpiewał Adam, gdy jego wina została przebaczona i nadszedł dzień szabatu i ochronił go. Adam otworzył swe usta i powiedział: Psalm. Pieśń na dzień szabatu (Ps 92). Drugą pieśń wyśpiewał Mojżesz i Izraelici, gdy Pan świata rozdzielił przed nimi Morze Sitowia. Wszyscy rozpoczęli i wygłaszali ją wspólnie, jak napisano: Wówczas śpiewali Mojżesz i Izraelici (Wj 15,1). Trzecią pieśń wyśpiewali Izraelici wtedy, gdy zostało im dane źródło wody, jak jest napisane: Wówczas śpiewał Izrael (Lb 21,17). Czwartą pieśń wyśpiewał prorok Mojżesz, gdy nadszedł czas jego odejścia z tego świata. Zganił wówczas lud i skutkiem tego napisano: Uważajcie, niebiosa, na to, co powiem (Pwt 32). Piątą pieśń wyśpiewał Jozue, syn Nuna, kiedy prowadził walkę pod Gibeonem i słońce oraz księżyc zatrzymały się dla niego na trzydzieści sześć godzin i przestały śpiewać swą pieśń. Otworzył wówczas usta i wyśpiewał pieśń, jak napisano: Tak śpiewał Jozue przed Bogiem (Joz 10,12). Szóstą pieśń śpiewali Barak i Debora w dniu, w którym Pan wydał Siserę w ręce Izraelitów, jak napisano: Wówczas śpiewali Debora i Barak, syn Abinoama (Sdz 5,1). Siódmą pieśń wyśpiewała Anna, gdy Bóg obdarował ją synem, jak jest napisane: Anna modliła się mówiąc (1Sm 2,1). Ósmą pieśń wyśpiewał Dawid, król Izraela, z powodu wszystkich cudów, które Bóg dla niego uczynił. Otworzył swe usta i śpiewał pieśń, jak napisano: Dawid wygłaszał proroczo pieśń przed Panem (2Sm 22,1). Dziewiątą pieśń wyśpiewał w Duchu Świętym przed Panem całego świata Salomon, król Izraela. A dziesiątą pieśń wyśpiewają wygnańcy w czasie, gdy powrócą z wygnania, jak jasno napisano u proroka Izajasza 30,29: Pieśni mieć będziecie, jak przy obchodzie nocnej uroczystości, i radość serca jak u tego, co idzie przy dźwiękach fletu, zdążając na górę Pańską, ku Skale Izraela Cytat za: F. Manns, Jewish interpretations of the Song of Songs, Ten niezwykle piękny w swej formie i niezwykle wymowny w swej głębi komentarz rabinów stał się impulsem dla Orygenesa, aby osobistą historię każdego chrześcijanina ująć w podobny schemat. Orygenes mówi jednak nie o dziesięciu, a o siedmiu pieśniach. I tak, według niego życie chrześcijańskie rozpoczyna się chrztem, który jest zapowiedziany w Starym Testamencie przejściem Izraelitów przez Morze Czerwone: Wody się rozstąpiły, a Izraelici szli przez środek morza po suchej ziemi, mając mur z wód po prawej i po lewej stronie (Wj 14,21b- 22). Pierwsza pieśń, którą wyśpiewuje nowoochrzczony, to pieśń Mojżesza i Miriam: Pan jest moją mocą i źródłem męstwa! Jemu zawdzięczam moje ocalenie. On Bogiem moim, uwielbiać Go będę, On Bogiem ojca mego, będę Go wywyższał (Wj 15,2). Pierwszy sakrament daje początek drodze, która jest wędrówką przez pustynię pełną dzikich zwierząt i niebezpieczeństw. Chrześcijanin wędruje po niej tak długo, aż napotka źródła żywej wody, która orzeźwia i daje duchowe pokrzepienie. Źródłem tym jest
8 W tym samym targumie można znaleźć jednak jeszcze inne nawiązanie do historii Izraela. Autorzy Targumu widzieli w Pnp historię zbawienia w pięciu odsłonach: exodus i przymierze na Synaju (1,2-3,6), budowa i poświęcenie świątyni (3,7-5,1), grzech Izraela i wygnanie (5,2-6,1), powrót z niewoli i odbudowa świątyni (6,2-7,11) i oczekiwania mesjańskie (7,12-8,14). Targum dokonuje także utrzymania znaczenia symbolu wina w stosunku do Talmudu. Wino w Talmudzie, jak wspomniano wyżej, oznaczało Torę. Podobnie jest i w targumie, jednak znaczenie to jest rozszerzone. Nawiązując do słów Niech mnie ucałuje pocałunkami swych ust! Bo miłość twa przedniejsza od wina (Pnp 1,2) 21, targum mówi, że pocałunki wskazują na Torę ustną przekazaną na Synaju: Prorok Salomon powiedział: Błogosławione niech będzie imię Boga, który dał nam prze ręce Mojżesza, uczonego, prawo wypisane na dwóch tablicach kamiennych oraz sześć porządków Miszny i Talmudu w tradycji ustnej, a także mówił do nas twarzą w twarz jak mężczyzna całujący swą towarzyszkę, z obfitości miłości, którą ukochał nas bardziej niż siedemdziesiąt narodów. Aby zrozumieć ostatnią frazę, mówiącą o tym, że Bóg kocha Izraela bardziej niż siedemdziesiąt narodów, przywołać trzeba numeryczną interpretację Biblii, zwaną gematrią. Każdej literze alfabetu hebrajskiego przyporządkowano pewną wartość numeryczną i na tej podstawie dokonywano niezwykłych nieraz interpretacji. W jaki sposób zastosowano gematrię w wyjaśnianiu wyznania: miłość twa przedniejsza od wina? Hebrajskiemu rzeczownikowi wino odpowiada w gematrii liczba siedemdziesiąt, a przecież według Księgi Rodzaju na świecie istnieje siedemdziesiąt narodów. Stąd niedaleko już do konkluzji, że wino w Pieśni nad pieśniami oznacza wszelkie narody ziemi, a Bóg ponad nie wszystkie umiłował Izraela. według Orygenesa Biblia dana przez Boga Jego ludowi. Gdy tylko wyznawca Chrystusa odkryje niezgłębione bogactwa Bożego słowa zapisanego w Biblii, może odśpiewać hymn Izraelitów, którzy odnaleźli studnię na pustyni. W zachwycie nad Biblią wołają: Tryskaj, o źródło! (Lb 21,17). Ubogacony słowami świętej księgi chrześcijanin wraca na pustynię i wędruje obok swego przywódcy Chrystusa nowego Mojżesza aż do góry Nebo. Z daleka dostrzega piękno Ziemi Obiecanej. Tym razem wyśpiewuje kolejną pieśń, w której bierze za świadków niebiosa i ziemię: Uważajcie, niebiosa, na to, co powiem, słów moich ust słuchaj, ziemio. Nauka moja niech spływa jak deszcz, niech słowo me pada jak rosa, jak deszcz rzęsisty na zieleń, jak deszcz dobroczynny na trawę. Gdyż głosić chcę imię Pana: uznajcie wielkość Boga naszego; On Skała, dzieło Jego doskonałe, bo wszystkie drogi Jego są słuszne; On Bogiem wiernym, a nie zwodniczym, On sprawiedliwy i prawy (Pwt 32,1-4). Po wejściu do Ziemi Obiecanej chrześcijanin musi rozpocząć walkę z jego mieszkańcami, Kananejczykami. Kiedy Bóg da mu zwycięstwo, wówczas będzie mogła wybrzmieć nowa pieśń Debory: Tak, Panie, niechaj zginą wszyscy Twoi wrogowie! A którzy Cię miłują, niech będą jak słońce wschodzące w swym blasku (Sdz 5,31). Chrześcijańskie życie do końca jednak pozostaje walką. Wierzący w Chrystusa jest jak król Dawid, który pokonawszy swych przeciwników, śpiewać może Panu kolejną z pieśni: Boże mój, skało moja, na którą się chronię, tarczo moja, mocy zbawienia mego i moja obrono! Ty mnie wyzwalasz od wszelkiej przemocy (2Sm 22,2). I dopiero przy końcu swego ziemskiego pielgrzymowania wyśpiewa Panu słodką pieść miłości Salomonową Pieśń nad pieśniami. 21 Dla autora Heksapli sprawa była prosta: pocałunki oblubieńca to Eucharystia, którą wierzący przyjmują do swych ust.
9 Konkluzja Pomimo trudności, jaką stanowiła dla tannaitów Pnp w związku z wątpliwościami co do włączenia jej do kanonu Biblii Hebrajskiej, księga doczekała się w tradycji judaistycznej licznych interpretacji. Choć jej sens wyrazowy dotyczy miłości kobiety i mężczyzny, rabini od początku wybrali interpretację alegoryczną, wskazującą na Boga jako oblubieńca i naród wybrany jako oblubienicę. Początki takiej interpretacji sięgają czasów Jochanana ben Zakkaja. W kolejnych dziełach rabinackich alegoria ulega znacznemu rozbudowaniu (Szir Haszirim raba, Mekilta Pisha, Talmud). Już nie tylko głównych bohaterów Pnp postrzega się metaforycznie, ale poszczególne obrazy pojawiające się na kartach dzieła. Późniejsze interpretacje pozwalają dostrzec nawet w poszczególnych fragmentach księgi nawiązanie do całej historii Izraela (Talmud, Targum). Tego typu metody interpretacyjne w odniesieniu do księgi biblijnej są stosunkowo obce chrześcijańskiemu Zachodowi, na którym egzegezy dokonuje się zasadniczo na bazie wywodu logicznego ukształtowanego o starożytne wzorce Grecji i Rzymu, jednak w alegorycznym postrzeganiu Pnp istnieją pewne zbieżności pomiędzy w pismach rabinackich i chrześcijańskich. Dowodem w tym względzie jest choćby interpretacja Orygenesowska, która z pewnością zasadza się na myśli judaistycznej. Summary Author of this article presents Jewish interpretations of the Song of Songs from the Tannaitic period to the time of the Targum (VII C.E.). Early Jewish understanding of the Songs of Songs was literal and allegorical, but the rabbis choose mostly the second one. The oldest allegory seen in the Canticle was simple: the Bride represents God and the Bridegroom represents Israel. The nuptial motif present in the Canticle is explained by the rabbis as the marriage between God and Israel. Then (in Shir Hashirim Rabbah, Mekhilta Pisha, Talmud and Targum) the allegory becomes more sophisticated. The Jewish interpretation of the Song of Songs opens the way to the Christian interpretation. Good example of such interpretation one can find in the writings of Origen. Słowa- klucze: Pieśń nad pieśniami, interpretacja żydowska, alegoria małżeńska, Targum, Talmud.
Spór o alegorię Orygenes i rabini o Pieśni nad pieśniami
ks. Mariusz Rosik Spór o alegorię Orygenes i rabini o Pieśni nad pieśniami Mówi się o nim, że był pierwszym twórczym pisarsko wyznawcą Chrystusa, który pochodził z chrześcijańskiego domu. Jego ojciec Leonidas
Bardziej szczegółowoNie ma innego Tylko Jezus Mariusz Śmiałek
Nie ma innego Tylko Jezus Mariusz Śmiałek http://onlyjesus.co.uk Nie ma innego Pan moim światłem Emmanuel (Wysławiamy Cię) Tańcz dla Pana Pan zmartwychwstał Niewidomi widzą Jak łania W Twoim ogniu (Duchu
Bardziej szczegółowoPROPOZYCJA CZYTAŃ BIBLIJNYCH tylko na Msze św. z formularzem o św. Janie Pawle II.
22 października ŚW. JANA PAWŁA II, PAPIEŻA Wspomnienie obowiązkowe [ Formularz mszalny ] [ Liturgia Godzin ] PROPOZYCJA CZYTAŃ BIBLIJNYCH tylko na Msze św. z formularzem o św. Janie Pawle II. 1 / 8 W pozostałych
Bardziej szczegółowoDEKALOG gdzie szukać informacji? YouCat KKK
gdzie szukać informacji? YouCat 348 351 KKK 2052 2082 Jacek Salij Dekalog o. Adam Szustak, Konferencje o Dekalogu Valerio Bocci Dziesięć przykazań wyjaśniane dzieciom Wiesława Lewandowska Pan Bóg nie robi
Bardziej szczegółowoJUDAIZM PODSTAWY WIARY
JUDAIZM PODSTAWY WIARY JØDEDOMMENS LÆRE Według żydów istnieje tylko jeden bóg. Wszyscy żydzi muszą przestrzegać Dziesięciu przykazań. Najważniejsze księgi w judaizmie to Tora i Talmud, w których spisane
Bardziej szczegółowoArchidiecezjalny Program Duszpasterski ROK B OKRES PASCHALNY. Komentarze do niedzielnej liturgii słowa
Archidiecezjalny Program Duszpasterski ROK B OKRES PASCHALNY Komentarze do niedzielnej liturgii słowa Poznań 2008/2009 17 18 II Niedziela Wielkanocna 19 kwietnia 2009 Dz 4,32-35 Ps 118 1 J 5,1-6 J 20,19-31
Bardziej szczegółowoADWENT, BOŻE NARODZENIE I OKRES ZWYKŁY
Archidiecezjalny Program Duszpasterski ADWENT, BOŻE NARODZENIE I OKRES ZWYKŁY ROK A Komentarze do niedzielnej liturgii słowa Poznań 2007/2008 25 Adwent I Niedziela Adwentu 2 grudnia 2007 Iz 2, 1-5 Ps 122
Bardziej szczegółowoW imię Ojca i Syna i Ducha Świętego
W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego Sens życia Gdy na początku dnia czynię z wiarą znak krzyża, wymawiając słowa "W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego", Bóg uświęca cały czas i przestrzeń, która otworzy
Bardziej szczegółowoKierunek i poziom studiów: Sylabus modułu: Stary Testament (11-TS-12-ST) Nazwa wariantu modułu (opcjonalnie): nazwa_wariantu (kod wariantu)
Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Kierunek i poziom studiów: Sylabus modułu: Stary Testament (11-TS-12-ST) Nazwa wariantu modułu (opcjonalnie): _wariantu ( wariantu) 1. Informacje ogólne koordynator
Bardziej szczegółowoChrześcijanin a Przykazania Dekalogu
Chrześcijanin a Przykazania Dekalogu UWAŻANO JE ZA NAJWIĘKSZY KODEKS MORALNY ZNANY KIEDYKOLWIEK NA ZIEMI. NAZYWANO JE STRASZNĄ DZIESIĄTKĄ! PRZEZ WIEKI ZAWIESZANO JE NA ŚCIANACH CHRZEŚCIJAŃSKICH DOMÓW.
Bardziej szczegółowoNabożeństwo powołaniowo-misyjne
Nabożeństwo powołaniowo-misyjne Nabożeństwo powołaniowo-misyjne (Wystawienie Najświętszego Sakramentu) K: O Boże, Pasterzu i nauczycielu wiernych, któryś dla zachowania i rozszerzenia swojego Kościoła
Bardziej szczegółowo1. Skąd wzięła się Biblia?
1. Skąd wzięła się Biblia? Wprowadzenie do historii powstawania ksiąg biblijnych od etapu przekazu ustnego, poprzez proces spisywania i redakcji, do powstania księgi i umiejscowienia jej w kanonie Biblii.
Bardziej szczegółowoKościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół podstawowych. Minimum programowe nie uwzględnia podziału treści materiału
Bardziej szczegółowoDusze czyśćowe potrzebują naszej modlitwy
Dusze czyśćowe potrzebują naszej modlitwy 128. Panie mój p r z y c h o d z ę d z i ś, G C serce me skruszone przyjm. G C Skłaniam się przed świętym tronem Twym. e a D D7 Wznoszę ręce moje wzwyż, G C miłość
Bardziej szczegółowo1 Zagadnienia wstępne
1 Zagadnienia wstępne 2 W ramach powtórki księgi protokanoniczne pisma, które od początku były uznawane przez wszystkie gminy chrześcijańskie za natchnione protokanoniczność nie oznacza, że księgi te mają
Bardziej szczegółoworaniero cantalamessa w co wierzysz? rozwazania na kazdy dzien przelozyl Zbigniew Kasprzyk wydawnictwo wam
raniero cantalamessa w co wierzysz? rozwazania na kazdy dzien przelozyl Zbigniew Kasprzyk wydawnictwo wam 3 Spis treści Przedmowa.... 5 CZĘŚĆ PIERWSZA Otwórzcie drzwi wiary! 1. Drzwi wiary są otwarte...
Bardziej szczegółowoEtapy historii zbawienia KSIĘGI, BOHATEROWIE, DATY, WYDARZENIA
Etapy historii zbawienia KSIĘGI, BOHATEROWIE, DATY, WYDARZENIA Etapy historii zbawienia Zdobycie Ziemi Obiecanej i czasy Sędziów Patriarchowie i pobyt w Egipcie 1 Prehistoria biblijna 2 3 Wyjście z Egiptu
Bardziej szczegółowoChrzest. 1. Dziękuję za uczestnictwo w Sakramencie Chrztu Świętego
Teksty podziękowań do każdego tekstu można dołączyć nazwę uroczystości, imię i datę Chrzest 1. Dziękuję za uczestnictwo w Sakramencie Chrztu Świętego 2. Serdecznie dziękujemy za przybycie na uroczystość
Bardziej szczegółowoRelacje seksualne stanowią temat tabu w wielu kulturach. Generalnie są one traktowane jak coś grzesznego. Niemniej jednak, Biblia uczy, że Bóg
Lekcja 6 na 11. maja 2019 Relacje seksualne stanowią temat tabu w wielu kulturach. Generalnie są one traktowane jak coś grzesznego. Niemniej jednak, Biblia uczy, że Bóg stworzył mężczyznę i kobietę, nie
Bardziej szczegółowoŹródło: ks. Andrzej Kiciński,,Historia Światowych Dni Młodzieży * * *
W Niedzielę Palmową u 1984 na zaproszenie Papieża zgromadziła się w Rzymie młodzież z całego świata: w Roku Odkupienia, obchodząc «Jubileusz młodzieży», a w 1985 Międzynarodowy Rok Młodzieży. W Niedzielę
Bardziej szczegółowoOfiaruję Ci. Kiedyś wino i chleb
Ofiaruję Ci Ofiaruję Ci moją noc i mój dzień, moją pracę i mój sen, wszystko, co drogie mi, Panie, ofiaruję Ci. Bo dla Ciebie ja żyję, moim Królem jesteś Ty. To, co mam, wszystko ofiaruję Ci. / 2x Kiedyś
Bardziej szczegółowoDuch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego osłoni Cię. Dlatego też Święte, które się narodzi, będzie nazwane Synem Bożym.
Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego osłoni Cię. Dlatego też Święte, które się narodzi, będzie nazwane Synem Bożym. (Łk 1, 35) A oto otworzyły Mu się niebiosa i ujrzał Ducha Bożego zstępującego
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne z katechezy dla uczniów klas I IV szkoły Podstawowej w Mysłowicach.
Wymagania edukacyjne z katechezy dla uczniów klas I IV szkoły Podstawowej w Mysłowicach. Klasa IV I. ocena celująca: Wszystkie punkty jak do oceny bardzo-dobrej, oraz udział w konkursach, zaangażowanie
Bardziej szczegółowoTRIDUUM PASCHALNE MĘKI, ŚMIERCI I ZMARTWYCHWSTANIA CHRYSUSA ŚPIEWNIK
TRIDUUM PASCHALNE MĘKI, ŚMIERCI I ZMARTWYCHWSTANIA CHRYSUSA ŚPIEWNIK PARAFIA ŚWIĘTEGO STANISŁAWA BISKUPA I MĘCZENNIKA W ŁABOWEJ A.D. 2015 TRIDUUM PASCHALNE Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Pana Ogólne
Bardziej szczegółowoWpisany przez Redaktor niedziela, 20 listopada :10 - Poprawiony niedziela, 20 listopada :24
Jubileuszowy Akt Przyjęcia Jezusa Chrystusa za Króla i Pana Nieśmiertelny Królu Wieków, Panie Jezu Chryste, nasz Boże i Zbawicielu! W Roku Jubileuszowym 1050-lecia Chrztu Polski, w roku Nadzwyczajnego
Bardziej szczegółowoNajczęściej o modlitwie Jezusa pisze ewangelista Łukasz. Najwięcej tekstów Chrystusowej modlitwy podaje Jan.
"Gdy Jezus przebywał w jakimś miejscu na modlitwie i skończył ją, rzekł jeden z uczniów do Niego: «Panie, naucz nas się modlić, jak i Jan nauczył swoich uczniów». Łk 11,1 Najczęściej o modlitwie Jezusa
Bardziej szczegółowoOKRES BOŻEGO NARODZENIA
Pomoce liturgiczne dla psałterzystów OKRES BOŻEGO NARODZENIA rok C CENTRUM RUCHU ŚWIATŁO-ŻYCIE DIECEZJI KOSZALIŃSKO-KOŁOBRZESKIEJ Adres: 75-817 Koszalin ul. Seminaryjna 2 Telefon / fax: (94) 340 98 69
Bardziej szczegółowoRozkład materiału nauczania treści programowe dla klasy pierwszej gimnazjum
Rozkład materiału nauczania treści programowe dla klasy pierwszej gimnazjum Rozkład materiału nauczania treści programowe dla klasy pierwszej gimnazjum Przedmiot: religia Klasa: pierwsza gimnazjum Tygodniowa
Bardziej szczegółowoSpis treści. Jezus przewyższa wszystkich, ponieważ jest Synem Bożym Ewangelia na 2. Niedzielę Adwentu
Wprowadzenie ADWENT I NARODZENIE PAŃSKIE Dzień Pański, który przemienia lęk w radość Ewangelia na 7. Niedzielę Adwentu Jezus przewyższa wszystkich, ponieważ jest Synem Bożym Ewangelia na 2. Niedzielę Adwentu
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE W ZAKRESIE IV KLASY SZKOŁY PODSTAWOWEJ. Zaproszeni przez Boga z serii Drogi przymierza
WYMAGANIA EDUKACYJNE W ZAKRESIE IV KLASY SZKOŁY PODSTAWOWEJ Zaproszeni przez Boga z serii Drogi przymierza Wymagania edukacyjne śródroczne Ocena celująca Ocenę celującą przewiduję dla uczniów przejawiających
Bardziej szczegółowoALLELUJA. Ref. Alleluja, alleluja, alleluja, alleluja. Alleluja, alleluja, alleluja, alleluja.
ALLELUJA 1. Niech zabrzmi Panu chwała w niebiosach, na wysokościach niech cześć oddadzą. Wielbijcie Pana Jego Zastępy, Wielbijcie Pana Duchy niebieskie. Ref. Alleluja, alleluja, alleluja, alleluja. Alleluja,
Bardziej szczegółowoKOCHAMY DOBREGO BOGA. Jesteśmy dziećmi Boga Poradnik metodyczny do religii dla klasy 0
KOCHAMY DOBREGO BOGA Jesteśmy dziećmi Boga Poradnik metodyczny do religii dla klasy 0 Wydawnictwo WAM Księża Jezuici Kraków 2011 Spis treści Ogólna prezentacja podręcznika Jesteśmy dziećmi Boga...3 Program
Bardziej szczegółowoŁk 1, 1-4 KRĄG BIBLIJNY
Łk 1, 1-4 KRĄG BIBLIJNY Tomasz Kiesling Oborniki 2013 Być jak Teofil dziś Teofil konkretne imię adresata, chrześcijanina, do którego pisze św. Łukasz Ewangelię. Ewangelista przeprowadził wiele rozmów
Bardziej szczegółowoBOśE NAKAZY - DZIESIĘĆ PRZYKAZAŃ
BOśE NAKAZY - DZIESIĘĆ PRZYKAZAŃ W Biblii znajdujemy nakazy i Ŝądania. Zawierają one to, co wierzący nazywają wolą BoŜą. Najbardziej znanym ich zbiorem jest Dziesięć przykazań (Wj 34, 28). Znajdujemy go
Bardziej szczegółowoROK SZKOLNY 2016/2017
ROK SZKOLNY 2016/2017 Podstawowe kryteria przedmiotowego systemu oceniania z religii dla klas III Ocena celująca spełnia wymagania na ocenę bardzo dobrą; posiadane wiadomości łączy ze sobą w systematyczny
Bardziej szczegółowoEwangelia z wyspy Patmos
Ewangelia z wyspy Patmos Lekcja 1 na 5. stycznia 2019 Błogosławiony ten, który czyta, i ci, którzy słuchają słów proroctwa i zachowują to, co w nim jest napisane; czas bowiem jest bliski (Objawienie 1:3)
Bardziej szczegółowoWeź w opiekę młodzież i niewinne dziatki, By się nie wyrzekły swej Niebieskiej Matki.
JASNOGÓRSKA PANI G G7 C G Ref.: Jasnogórska Pani, Tyś naszą Hetmanką, e h a D Polski Tyś Królową i najlepszą Matką. h e G D7 Spójrz na polskie domy, na miasta i wioski. G E7 a D D7 G Niech z miłości Twojej
Bardziej szczegółowoCREDO. Materiały dla animatorów muzycznych na rekolekcje. Warszawa, 2010
Materiały dla animatorów muzycznych na rekolekcje CREDO Warszawa, 2010 I dzień Zwiastowanie W: Jahwe, ja wiem, jesteś tu (176) Ty BoŜe wszystko wiesz (516) Wstanę i pójdę dziś D: Składamy Ci Ojcze (824)
Bardziej szczegółowoPotem wyprowadził go na dwór i rzekł: Spójrz ku niebu i policz gwiazdy, jeśli możesz je policzyć! I rzekł do niego: Tak liczne będzie potomstwo
Lekcja 1 na 6. października 2018 Potem wyprowadził go na dwór i rzekł: Spójrz ku niebu i policz gwiazdy, jeśli możesz je policzyć! I rzekł do niego: Tak liczne będzie potomstwo twoje.wtedy uwierzył Panu,
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI WSTĘP...5
SPIS TREŚCI WSTĘP...5 I. TYM CZŁOWIEKIEM JESTEM JA!" HEBRAJSKI MAŚAL -PRZYPOWIEŚĆ W STARYM TESTAMENCIE...7 1. Etymologia...8 2. Prz 1,1-7...9 3. Jeszcze trochę etymologii...12 4. Przysłowie...13 1 Sm 10;
Bardziej szczegółowoWĘDROWANIE Z BOGIEM Podręcznik i ćwiczenia do religii dla klasy 0
WĘDROWANIE Z BOGIEM Podręcznik i ćwiczenia do religii dla klasy 0 Wydawnictwo WAM Kraków 2008 Podręcznik nr AZ-03-03-1-01 do nauczania religii rzymskokatolickiej na terenie całej Polski, z zachowaniem
Bardziej szczegółowo2 NIEDZIELA PO NARODZENIU PAŃSKIM
2 NIEDZIELA PO NARODZENIU PAŃSKIM PIERWSZE CZYTANIE Syr 24, 1-2. 8-12 Mądrość Boża mieszka w Jego ludzie Czytanie z Księgi Syracydesa. Mądrość wychwala sama siebie, chlubi się pośród swego ludu. Otwiera
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne dla klas V z przedmiotu religia na rok 2017/18 nauczyciel: ks. Władysław Zapotoczny
I. Podstawowe: Na ocenę celującą uczeń: Wymagania edukacyjne dla klas V z przedmiotu religia na rok 2017/18 nauczyciel: ks. Władysław Zapotoczny Spełnia wymagania na ocenę bardzo dobrą. Posiada wiedzę
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI. Od Autora...5 ALFABETYCZNY SPIS PIEŚNI
SPIS TREŚCI Od Autora...5 ALFABETYCZNY SPIS PIEŚNI Bądź na wieki pochwalony...9 Bądź pochwalony, Boże...10 Bądź pozdrowiony, Ojcze...11 Bądź z nami z łaską swoją...12 Będę składał Tobie dzięki...13 Błogosławcie
Bardziej szczegółowoExodus dla Żydów (Fragment Hagady na Pesach)
Exodus dla Żydów Jest fundamentem ich tożsamości religijnej i narodowej. Najważniejsze święta związane są z Exodusem: Pascha i Święto Przaśników Święto Tygodni (Szawuot) Święto Namiotów (Sukkot) Byliśmy
Bardziej szczegółowoArchidiecezjalny Program Duszpasterski. Okres PASCHALNy. ROK A Propozycje śpiewów
Archidiecezjalny Program Duszpasterski Okres PASCHALNy ROK A Propozycje śpiewów Poznań 2007/2008 21 WIELKI CZWARTEK W. W Krzyżu cierpienie; A myśmy się chlubić powinni (antyfona śpiewana na przemian z
Bardziej szczegółowoI. Ty ścieżkę życia mi ukażesz
Ks. Michał Miecznik ROZKŁAD MATERAŁU W KLASACH LO (zgodny z programem nauczania nr AZ-4-0/). Ty ścieżkę życia mi ukażesz MESĄC LCZBA GODZN TREŚC NAUCZANA WYNKAJĄCE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ KATECHEZY. Ukochani
Bardziej szczegółowoMOJŻESZ WCHODZI NA GÓRĘ SYNAJ
MOJŻESZ WCHODZI NA GÓRĘ SYNAJ 83 Trzy miesiące po wyjściu z Egiptu naród Izraelski przybył na pustynię Synaj. Izraelici rozłożyli obóz naprzeciw wysokiej góry, na którą Mojżesz wspiął się, aby porozmawiać
Bardziej szczegółowoRok liturgiczny (kościelny)
Rok liturgiczny (kościelny) Adwent Okres Narodzenia Pańskiego Okres zwykły cz. I Wielki Post Triduum Paschalne Okres Wielkanocny Okres zwykły cz. II Przeczytajcie fragment Składu apostolskiego. Jakie fakty
Bardziej szczegółowoBoski plan zbawienia człowieka Świecki Ruch Misyjny EPIFANIA, Zbór w Poznaniu
Boski plan zbawienia człowieka Świecki Ruch Misyjny EPIFANIA, Zbór w Poznaniu www.epifania.pl Świecki Ruch Misyjny Epifania Świecki Ruch Misyjny "Epifania" jest międzynarodowym, niezależnym, niesekciarskim,
Bardziej szczegółowoEwangelia wg św. Jana. Rozdział 1
Ewangelia wg św. Jana Rozdział 1 Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, a Bogiem było Słowo. 2 Ono było na początku u Boga. 3 Wszystko przez Nie się stało, a bez Niego nic się nie stało, co się stało.
Bardziej szczegółowoROK SZKOLNY 2016/2017
ROK SZKOLNY 2016/2017 Podstawowe kryteria przedmiotowego systemu oceniania z religii dla klas I Ocena celująca: uczeń: spełnia wymagania na ocenę bardzo dobrą; czynnie uczestniczy w życiu swojej parafii;
Bardziej szczegółowoBóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana?
Bóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana? W skali od 1 do 10 (gdzie 10 jest najwyższą wartością) określ, w jakim stopniu jesteś zaniepokojony faktem, że większość młodzieży należącej do Kościoła hołduje
Bardziej szczegółowoMOJŻESZ WCHODZI NA GÓRĘ SYNAJ
MOJŻESZ WCHODZI NA GÓRĘ SYNAJ 88 Trzy miesiące po wyjściu z Egiptu naród Izraelski przybył na pustynię Synaj. Izraelici rozłożyli obóz naprzeciw wysokiej góry, na którą Mojżesz wspiął się, aby porozmawiać
Bardziej szczegółowoI Komunia Święta. Parafia pw. Św. Jana Pawła II Gdańsk Łostowice
I Komunia Święta Parafia pw. Św. Jana Pawła II Gdańsk Łostowice 2019 WEJŚĆIE DO KOŚCIOŁA Oto jest dzień, oto jest dzień, Który dał nam Pan, który dał nam Pan. Weselmy się, weselmy się I radujmy się nim
Bardziej szczegółowoZespół Szkół nr 21 w Bydgoszczy. Informacja zwrotna RELIGIA szkoła podstawowa klasa 4
Zespół Szkół nr 21 w Bydgoszczy Informacja zwrotna RELIGIA szkoła podstawowa klasa 4 Opracowanie: mgr Violetta Kujacińska mgr Małgorzata Lewandowska Zasady: IZ może być ustna lub pisemna, IZ pisemną przekazujemy
Bardziej szczegółowoŁk 1, Skrutacja Pisma Świętego ( 1
5 Za czasów Heroda, króla Judei, żył pewien kapłan, imieniem Zachariasz, z oddziału Abiasza. Miał on żonę z rodu Aarona, a na imię było jej Elżbieta. 6 Oboje byli sprawiedliwi wobec Boga i postępowali
Bardziej szczegółowoPropozycje śpiewów na Rekolekcje Oazowe stopnia podstawowego
Propozycje śpiewów na Rekolekcje Oazowe stopnia podstawowego Wersja robocza 1999 Diakonia Muzyczna Ruchu Światło Życie Archidiecezji Warszawskiej i Diecezji Warszawsko Praskiej Objaśnienia: Pd: Piosenka
Bardziej szczegółowoWydawnictwo WAM, 2013 HOMILIE, KAZANIA I MOWY OKOLICZNOŚCIOWE TOM 2 Pod redakcją o. Krzysztofa Czepirskiego OMI
Spis treści Słowo wstępne... 5 Cała piękna jesteś Niepokalana Kazanie na uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny...7 O. PIOTR LEPICH OMI Matka Boża Bolesna, Matka Boża Uśmiechu Kazanie
Bardziej szczegółowo(1) Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię. (2) A ziemia była pustkowiem i chaosem; ciemność była nad otchłanią, a Duch Boży unosił się nad
(1) Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię. (2) A ziemia była pustkowiem i chaosem; ciemność była nad otchłanią, a Duch Boży unosił się nad powierzchnią wód. (3) I rzekł Bóg: Niech stanie się światłość.
Bardziej szczegółowoZESPÓŁ SZKÓŁ NR. 1 im. JANA PAWŁA II W BEŁŻYCACH. SZKOŁA PODSTAWOWA KRYTERIUM WYMAGAŃ Z RELIGII
ZESPÓŁ SZKÓŁ NR. 1 im. JANA PAWŁA II W BEŁŻYCACH. SZKOŁA PODSTAWOWA KRYTERIUM WYMAGAŃ Z RELIGII Uczeń otrzymujący ocenę wyższą spełnia wymagania na ocenę niższą. KLASA IV Program AZ-2-01/10. Ocena dopuszczająca
Bardziej szczegółowoNOWENNA O KRZYŻU ŚW. Antyfona: Oto krzyż Pana! Uchodźcie, Jego przeciwnicy! Zwyciężył lew z pokolenia Judy, potomek Dawida. Alleluja.
Pierwszy dzień nowenny NOWENNA O KRZYŻU ŚW. Antyfona: Oto krzyż Pana! Uchodźcie, Jego przeciwnicy! Zwyciężył lew z pokolenia Judy, potomek Dawida. Alleluja. O Jezu, Tyś niegdyś konając na drzewie Krzyża
Bardziej szczegółowoSpis treści. o. józef kowalik omi Cała piękna jesteś Niepokalana Kazanie na uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny...
Spis treści Słowo wstępne...5 o. józef kowalik omi Cała piękna jesteś Niepokalana Kazanie na uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny...7 o. piotr lepich omi Matka Boża Bolesna, Matka
Bardziej szczegółowoW naszym kościele główna Msza Święta rozpoczęła się o godz , którą celebrował Ksiądz Proboszcz, Wiesław Kondratowicz.
23 czerwca przypadła uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa - Boże Ciało. Dla katolików to jedno z głównych świąt, dlatego tak licznie zgromadzili się parafianie, by brać udział we Mszy Świętej
Bardziej szczegółowoAPOKRYFY BIBLII KRÓLA JAKUBA 1611 MODLITWĘ AZARIASZA & piosenki trzech Żydów. Modlitwę Azariasza i piosenki trzech Żydów
APOKRYFY BIBLII KRÓLA JAKUBA 1611 MODLITWĘ AZARIASZA & piosenki trzech Żydów www.scriptural-truth.com Modlitwę Azariasza i piosenki trzech Żydów Modlitwę Azariasza {1:1} i szli w środku ogień, chwaląc
Bardziej szczegółowoTy jesteś Bogiem działającym cuda (Ps 77,15)
Ty jesteś Bogiem działającym cuda (Ps 77,15) Przyjdźcie i popatrzcie na dzieła Boga (Ps 66,6) Niechaj Cię wielbią, Panie, wszystkie dzieła Twoje (Ps 145,10) Dni człowieka są jak trawa; kwitnie jak kwiat
Bardziej szczegółowoS P O T K A N I E ZE S Ł O W E M
Z Ewangelii według świętego Marka: Podszedł także jeden z uczonych w Piśmie, który się im przysłuchiwał, gdy rozprawiali między sobą. Widząc, że Jezus dobrze im odpowiedział, zapytał Go: «Które jest pierwsze
Bardziej szczegółowoExodus dla chrześcijan
Exodus dla Żydów Fundament ich tożsamości religijnej i narodowej. Najważniejsze święta związane są z Exodusem: Pascha i Święto Przaśników Święto Tygodni (Szawuot) Święto Namiotów (Sukkot) Byliśmy niewolnikami
Bardziej szczegółowoLITURGIA DOMOWA. Modlitwy w rodzinach na niedziele Adwentu Spis treści. Gliwice 2017 [Do użytku wewnętrznego]
Spis treści LITURGIA DOMOWA Wstęp do Liturgii Domowej w Okresie Adwentu 2017 r.... 2 Spotkania na niedziele Adwentu: I Niedziela Adwentu [B]... 3 II Niedziela Adwentu [B]... 4 III Niedziela Adwentu [B]...
Bardziej szczegółowoWymagania programowe i kryteria oceniania z religii dla klasy V. I. Podstawowe:
Wymagania programowe i kryteria oceniania z religii dla klasy V I. Podstawowe: Na ocenę celującą uczeń: Spełnia wymagania na ocenę bardzo dobrą. Posiada wiedzę i umiejętności, które są efektem samodzielnej
Bardziej szczegółowoJak czytać i rozumieć Pismo Święte? Podstawowe zasady. (YC 14-19)
Jak czytać i rozumieć Pismo Święte? Podstawowe zasady. (YC 14-19) Mój pierwszy nauczyciel języka hebrajskiego bił mnie linijką po dłoni, gdy ośmieliłem się dotknąć palcem świętych liter Pięcioksięgu. (R.
Bardziej szczegółowo7. Bóg daje ja wybieram
7. Bóg daje ja wybieram 1. CELE LEKCJI WYMAGANIA OGÓLNE wprowadzenie w problematykę powołania życiowego i chrześcijańskiego powołania do świętości. 2. TREŚCI NAUCZANIA WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE uczeń: po lekcji
Bardziej szczegółowoNumeracja Psalmów. W BT w nawiasach podano numerację LXX i Wulgaty*
Księga Psalmów 1 2 Numeracja Psalmów BH LXX i Wulgata* Ps 1 8 Ps 1-8 Ps 9-10 Ps 9 Ps 11-113 Ps 10-112 Ps 114-115 Ps 113 Ps 116,1-9 Ps 114 Ps 116,10-19 Ps 115 Ps 117-146 Ps 116-145 Ps 147,1-11 Ps 146 Ps
Bardziej szczegółowoReligia ks. Paweł Mielecki Klasa IV
Religia ks. Paweł Mielecki Klasa IV Na ocenę celującą uczeń: Posiada wiedzę i umiejętności przewidziane na ocenę bardzo dobrym (co najmniej w 90%), a nad to: Samodzielnie i twórczo rozwija własne zainteresowania
Bardziej szczegółowos. Łucja Magdalena Sowińska zdch
WYMAGANIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY Z RELIGII DLA KLAS 5 SZKOŁY PODSTAWOWEJ. Wymagania zaznaczone na zielono obowiązują przy wystawianiu ocen końcowo rocznych, czyli nie są brane pod uwagę w I okresie roku
Bardziej szczegółowoLekcja 2 na 14 października 2017
Lekcja 2 na 14 października 2017 Zakon bowiem został nadany przez Mojżesza, łaska zaś i prawda stała się przez Jezusa Chrystusa (Jan 1:17) Wielkie obietnice: lepsze życie w zamian za posłuszeństwo. Lepsze
Bardziej szczegółowo1 Rozważania na każdy dzień. Cz. IX Marcin Adam Stradowski J.J. OPs
1 2 Spis treści Wszystkich Świętych (1 listopada)......6 Wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych (2 listopada)......7 Prawdziwie w Bogu (3 listopada)......8 Przełamać duchową pustkę (4 listopada)......9
Bardziej szczegółowoAktywni na start. Podkowa Leśna 6-8 stycznia 2012r.
Aktywni na start Podkowa Leśna 6-8 stycznia 2012r. Bo ziemia sama z siebie owoc wydaje, najpierw trawę, potem kłos, potem pełne zboże w kłosie. A gdy owoc dojrzeje, wnet się zapuszcza sierp, bo nadeszło
Bardziej szczegółowoRok XIV VI czerwca IX Niedziela Zwykła. Pan wieczernik przygotował zwrotki 1-2, 4-5 Pójdź do Jezusa Wszystko Tobie
Rok XIV VI 2018 116 Propozycje pieśni na CZERWIEC 2018 roku 3 czerwca IX Niedziela Zwykła Boże w dobroci Ojcze z niebios Pan wieczernik przygotował zwrotki 1-2, 4-5 Pójdź do Jezusa Wszystko Tobie O Panie,
Bardziej szczegółowoOgłoszenia Parafialne 15 maja 2016
15.05.2016 Niedziela Zesłania Ducha Świętego Ogłoszenia Parafialne 15 maja 2016 W następną niedzielę Uroczystość Trójcy Przenajświętszej. I Komunia Święta w naszej Parafii o 10.00 dla klasy III A, a o
Bardziej szczegółowozachęca do codziennego spotkania ze Słowem Bożym w Styczniu!
zachęca do codziennego spotkania ze Słowem Bożym w Styczniu! 1. Lb 6,22-27; Ps 67; Ga 4,4-7; Łk 2,16-21; 2. 1 J 2,22-28; Ps 98; J 1,19-28; 3. 1 J 2,29-3,6; Ps 98; J 1,29-34; 4. 1 J 3,7-10; Ps 98; J 1,35-42;
Bardziej szczegółowoExodus dla chrześcijan
Exodus dla Żydów Fundament ich tożsamości religijnej i narodowej. Najważniejsze święta związane są z Exodusem: Pascha i Święto Przaśników Święto Tygodni (Szawuot) Święto Namiotów (Sukkot) Byliśmy niewolnikami
Bardziej szczegółowoNowenna do św. Charbela
Nowenna do św. Charbela Modlitwa do odmawiania każdego dnia O dobry, miłosierny i najukochańszy Boże, z głębi serca, z pokorą wobec Ciebie pragnę moją modlitwą wyrazić wdzięczność za wszystko co otrzymałem
Bardziej szczegółowo22 wspaniałe wersety z Biblii i ulubione opowiadania biblijne
MÓJ KLUCZ DO BIBLII 22 wspaniałe wersety z Biblii i ulubione opowiadania biblijne Tytuł oryginału: My Key Verse Bible Copyright: Scandinavia Publishing House, Drejervej 15, DK-2400 Copenhagen, NV, Denmark.
Bardziej szczegółowoGolgoto 148 Gromadzisz nas 105 Hillsong live I Surrender
21 gramów 5 Abba Ojcze 75,79 Abba Ojcze, tchnij w nas Ducha 50 Agnus Dei 133, 134 Albowiem tak Bóg umiłował świat 144 Alleluja na Mszę 70,85, 89 Apel Jasnogórski 131, 145 Baranku Boży na Mszę 70,86, 90,
Bardziej szczegółowoPismo Święte podstawowym źródłem treści w programach. Kościoła Zielonoświątkowego w RP
Pismo Święte podstawowym źródłem treści w programach nauczania biblijnego Kościoła Zielonoświątkowego w RP Podstawa Programowa katechezy zielonoświątkowej Za podstawowe źródło treści oraz główną przesłankę
Bardziej szczegółowoJeden Pasterz i jedno stado. Jan 10,1-11. Jedna. Jedno ciało. 1 Koryntian 12: świątynia. 1 Koryntian 3, Jedna
Lekcja 6 na 10. listopada 2018 Biblia zawiera różne obrazy, które przedstawiają duchowe i teologiczne prawdy. Na przykład woda w Ewangelii Jana 7,38, wiatr w Ewangelii Jana 3,8 i filar w Liście do Tymoteusza
Bardziej szczegółowoBóg Ojciec kocha każdego człowieka
1 Bóg Ojciec kocha każdego człowieka Bóg kocha mnie, takiego jakim jestem. Raduje się każdym moim gestem. Alleluja Boża radość mnie rozpiera, uuuu (słowa piosenki religijnej) SŁOWA KLUCZE Bóg Ojciec Bóg
Bardziej szczegółowoEucharystia. (Konstytucja o liturgii Soboru Watykańskiego II nr 47).
Eucharystia Pan Jezus podczas Ostatniej Wieczerzy, usta nowił Eucharystyczną Ofiarę Ciała i Krwi swojej, aby w niej na całe wieki, aż do swego przyjścia, utrwalić Ofiarę Krzyża i tak umiłowanej Oblubienicy
Bardziej szczegółowoBIBLIA. Wielkie opowieści Starego i Nowego Testamentu
BIBLIA Wielkie opowieści Starego i Nowego Testamentu Blandine Laurent we współpracy z François Brossierem, profesorem Katolickiego Uniwersytetu Paryskiego, i Benoit Marchonem Ilustracje: Claude i Denise
Bardziej szczegółowoNiedziela Chrztu Pańskiego Łk 3, Trzy chrzty II Niedziela Zwykła J 2, Wszystko i cokolwiek III Niedziela Zwykła Łk 1, 1-4; 4,
5 Spis treści Wstęp 11 Ku przemienionemu człowiekowi I Niedziela Adwentu Łk 21, 25-28. 34-36 15 Oczekiwać z nadzieją II Niedziela Adwentu Łk 3, 1-6 19 Między marketingiem a pustynią Niepokalane Poczęcie
Bardziej szczegółowoKomantarzbiblijny.pl. Komentarze. Księga 1 Królów
Komantarzbiblijny.pl Komentarze Księga 1 Królów Sierpień 2017 1 Spis treści Komentarz Biblijny do 1 Kr. 6:1... 3 2 Komentarz Biblijny do 1 Kr. 6:1 "W roku czterysta osiemdziesiątym po wyjściu Izraelitów
Bardziej szczegółowoKryteria oceniania w klasie I, II i III - Religia
Kryteria oceniania w klasie I, II i III - Religia KLASA I ocenę niedostateczną otrzymuje uczeń, który nie spełnia kryteriów na ocenę dopuszczającą ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który: odróżnia modlitwę
Bardziej szczegółowo20 Kiedy bowiem byliście. niewolnikami grzechu, byliście wolni od służby sprawiedliwości.
Lectio Divina Rz 6,15-23 1. Czytanie Prowadzący: wezwijmy Ducha św.: Przybądź Duchu Święty... - weźmy do ręki Pismo św.. - Słuchając jak w Kościele śledźmy tekst, aby usłyszeć, co chce nam dzisiaj Jezus
Bardziej szczegółowoDokumenty Kościoła o małżeństwie i rodzinie
Dokumenty Kościoła o małżeństwie i rodzinie Kościół rzymskokatolicki zawsze otaczał małżeństwo i rodzinę szczególną troską. Wskazywał na ich niezastąpioną rolę w rozwoju człowieka i społeczeństwa. Genezy
Bardziej szczegółowoNowenna do Chrystusa Króla Autor: sylka /04/ :21
Nowenna do Chrystusa Króla Autor: sylka1989-07/04/2011 21:21 NOWENNA KU CZCI JEZUSA PRAWDZIWEGO KRÓLA Ta prosta nowenna jest szczególnym hojnym darem naszego Pana. W związku z tym Jezus da wyjątkowe tajemnice
Bardziej szczegółowoKryteria oceniania z religii
Kryteria oceniania z religii OCENA NIEDOSTATECZNA - wykazuje się brakiem jakiejkolwiek wiedzy w zakresie materiału przewidzianego programem, - ma lekceważący stosunek do przedmiotu, do wartości religijnych
Bardziej szczegółowoBiblia dla Dzieci. przedstawia. Kobieta Przy Studni
Biblia dla Dzieci przedstawia Kobieta Przy Studni Autor: Edward Hughes Ilustracje: Lazarus Redakcja: Ruth Klassen Tłumaczenie: Joanna Kowalska Druk i oprawa: Bible for Children www.m1914.org 2014 Bible
Bardziej szczegółowoBiblia dla Dzieci przedstawia. Kobieta Przy Studni
Biblia dla Dzieci przedstawia Kobieta Przy Studni Autor: Edward Hughes Ilustracje: Lazarus Redakcja: Ruth Klassen Tłumaczenie: Joanna Kowalska Druk i oprawa: Bible for Children www.m1914.org 2014 Bible
Bardziej szczegółowoMojżesz i plagi egipskie cz. 2. Ks. Rodzaju rozdział 10-12
Mojżesz i plagi egipskie cz. 2 Ks. Rodzaju rozdział 10-12 Bóg zesłał już na Egipt siedem plag. A teraz posłał Mojżesza do faraona z następnym ostrzeżeniem: - Jeżeli będziesz zwlekał z wypuszczeniem ludu
Bardziej szczegółowo