SPIS TREŚCI ROZPRAWY I STUDIA

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI ROZPRAWY I STUDIA EDWARD RYMAR Prałatura kapituły kamieńskiej w XII XVI wieku. Część I: Prepozyci... 5 ALICJA BIRANOWSKA-KURTZ Rozwój przestrzenny miasta Płoty do końca XX wieku MIŁOSZ STĘPIŃSKI XI Letnie Igrzyska Olimpijskie w Berlinie w polskiej historiografii i w Przeglądzie Sportowym z 1936 roku. Część II STEFAN DUDRA Kościół prawosławny na Pomorzu Zachodnim. Część II EUGENIUSZ Z. ZDROJEWSKI, KINGA KIJEWSKA Coraz lepsze wykorzystanie zasobów pracy w Polsce KRZYSZTOF KOWALCZYK Kampania Platformy Obywatelskiej Rzeczypospolitej Polskiej w wyborach samorządowych w 2006 roku w Szczecinie EUGENIUSZ MAZUR Puszcza Bukowa jako rejon turystyczny WSPOMNIENIA URSZULA KOZŁOWSKA Z pamiętnika lekarza początki słuŝby zdrowia w powojennym Szczecinie RECENZJE W OMÓWIENIA W POLEMIKI DARIUSZ WYBRANOWSKI Maria Rosa Menocal, Ozdoba świata. Jak muzułmanie, Ŝydzi i chrześcijanie tworzyli kulturę tolerancji w średniowiecznej Hiszpanii. Przeł. Tomasz Tesznar. Kraków

2 4 Spis treści Inhalt INHALT ABHANDLUNGEN UND STUDIEN EDWARD RYMAR Die Prälaten des Kamminer Domkapitels im Jahrhundert. Teil I: Die Propste... 5 ALICJA BIRANOWSKA-KURTZ Die räumliche Entwicklung der Stadt Płoty/Plathe bis zum Ende des 20. Jahrhundert MIŁOSZ STĘPIŃSKI Die XI. Olympischen Spiele Berlin in polnischer Geschichtsschreibung und in Przegląd Sportowy [ Sportrundschau ] Teil II STEFAN DUDRA Die Orthodoxe Kirche in Westpommern. Teil II...85 EUGENIUSZ Z. ZDROJEWSKI, KINGA KIJEWSKA Die immer bessere Nutzung der Arbeitsressourcen in Polen KRZYSZTOF KOWALCZYK Die Wahlkampagne der Platforma Obywatelska Rzeczypospolitej Polskiej [Bürgerplattform der Republik Polen] bei Selbstverwaltungswahlen Szczecin EUGENIUSZ MAZUR Puszcza Bukowa [Buchheide] als ein touristisches Gebiet ERINNERUNGEN URSZULA KOZŁOWSKA Aus dem Tagebuch eines Arztes. Über die Anfänge des Gesundheitswesens im Nachkriegs-Stettin REZENSIONEN W BESPRECHUNGEN W POLEMIKEN DARIUSZ WYBRANOWSKI Maria Rosa Menocal, Ozdoba świata. Jak muzułmanie, Ŝydzi i chrześcijanie tworzyli kulturę tolerancji w średniowiecznej Hiszpanii [Die Zierde der Welt. Wie die Muslims, die Juden und die Christen die Toleranzkultur im mittelalterlichen Spanien bildeten]. Übers. v. Tomasz Tesznar. Kraków

3 P R Z E G L Ą D Z A C H O D N I O P O M O R S K I TOM XXIV (LIII) ROK 2009 ZESZYT 1 R O Z P R A W Y I S T U D I A EDWARD RYMAR Pyrzyce PRAŁATURA KAPITUŁY KAMIEŃSKIEJ W XII XVI WIEKU Część I: Prepozyci Kapituły katedralne w średniowiecznej Europie zostały ostatecznie ukształtowane jako instytucje kościelne, mające osobowość prawną, w przeciągu XII XIII wieku. Ich genezę naleŝy łączyć z rozwojem prezbiteriów biskupich kolegiów duchownych skupionych wokół biskupa, które swoimi korzeniami sięgają czasów staroŝytnych. Kapituły były instytucjami o charakterze korporacyjnym, z prawem swobodnego decydowania o własnym majątku, składzie wewnętrznym, moŝliwością wystawiania dokumentów, które uwierzytelniały własną pieczęcią. Te cechy określały niezaleŝność prawną w stosunku do innych instytucji i osób prawnych. Kapituły składały się z duchownych, sprawujących uroczystą słuŝbę boŝą w katedrze oraz biorących czynny udział w administrowaniu diecezją 1. Zarząd diecezji kamieńskiej i jej majątku pozostawał zrazu, po 1140 r., w ręku biskupa. Z czasem, wobec wzrostu tego majątku i dochodów, konieczne było otoczenie się w mieście biskupim grupą kleru, zwaną prezbiterium, która występuje stale w świetle coraz liczniejszych dokumentów wokół biskupa, ale i przy czynnościach prawnych ksiąŝąt pomorskich. Do tego dochodziła grupa duchownych (notariuszy) z kancelarii biskupiej z czasem pod przewodnictwem kanclerza dobieranego spośród kanoników zwykle wikariuszy przy ołtarzach kościoła katedralnego. Jednocześnie postępował proces emancypacji 1 Określenie wprowadzone przez W. Abrahama, Organizacja Kościoła w Polsce do połowy wieku XII. Wyd. 2. Lwów 1893, s. 141 i n.

4 6 Edward Rymar biskupstwa spod władzy ksiąŝąt. Powstanie w połowie XIII w. dominium biskupiego najpierw w ziemi stargardzkiej (1240), a po 1248 r. w kołobrzeskiej, absorbowało biskupa na tyle, Ŝe dobrami biskupstwa z ośrodkiem w Kamieniu Pomorskim zajmowała się stale grupa kanoników. W Kamieniu wspólnota kleru, zwana kanonikatem, istniała w 1175 r., kiedy wystąpił pierwszy jej prepozyt stojący na czele kapituły. Skład i uszeregowanie prałatów poznajemy coraz lepiej w XIII w. Początkowo skład nie był zamknięty. Kapituła nie była instytucją gotową, lecz efektem dłuŝszego rozwoju. Miała zakonny sposób organizacji, ze wspólnym Ŝyciem i regułą, statutem. Z czasem emancypuje się majątkowo, rozbudowuje się i utrwala prawnie, staje się ciałem autonomicznym. Rozporządza wielkim majątkiem, zwłaszcza w ziemi kamieńskiej, dziesięcinami i innymi dochodami. Prałatury i kanonie mają własne beneficja w kościele katedralnym, w kościołach parafialnych, przy ołtarzach. Kolejność prałatur (urzędników) była następująca: prepozyt, dziekan, scholastyk, kantor, kustosz (tesaurariusz). Prałaci pochodzili z nominacji biskupiej, następnie z prowizji papieskiej, co upowszechniło się w epoce awiniońskiej. Początkowo udział w słuŝbie boŝej kanonika wymagał jego stałej rezydencji przy katedrze. Z czasem upowszechniła się prowizja dla osób zamiejscowych, nierezydujących w siedzibie biskupiej. W okresie awiniońskim i podczas wielkiej schizmy utrwalił się zwyczaj kumulowania prebend, co prowadziło do uprzywilejowania osób z kierowniczej grupy kanonicznej. Kanonicy zaniedbywali rezydencję, kumulacja stanowisk nie pozwalała im zresztą na zajmowanie się nią. Zaczęli wyręczać się wikariuszami. W XV w. mamy liczne przekazy o wikariuszach katedralnych, którzy pełnili posługi przy ołtarzach katedry (jako altarzyści), ale bez wątpienia byli zarazem zastępcami kanoników, mianowanymi przez biskupa, lecz z prezenty kanoników. Kapituła była niejako senatem biskupa. Udzielała mu rad, zezwoleń na podejmowane czynności natury majątkowej i prawodawczej, NajwaŜniejszym jej przywilejem był wybór biskupa, ograniczony w XIV w. przez prowizję papieską. JuŜ z 23 maja 1219 r. znamy zlecenie Honoriusza III dla biskupa pruskiego Chrystiana, by po rezygnacji biskupa Sygwina z powodu wieku pokierował wyborem następcy przez kapitułę. Podobnie postąpił Grzegorz IX 16 grudnia 1233 r., zlecając biskupom Miśni i Merseburga oraz prepozytowi z Neuwerk koło Halle wybór przez kapitułę kanonika magdeburskiego Konrada; 24 grudnia 1244 r. Innocenty IV zlecał biskupowi Miśni pokierowanie wyborem na bisku-

5 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci 7 pa w Kamieniu kanonika Wilhelma z zakonu franciszkanów 2. Po rezygnacji biskupa Wilhelma pismem z 19 lutego 1251 r. tenŝe papieŝ zlecił biskupowi szweryńskiemu troskę o sprawy diecezji kamieńskiej i skłonienie kapituły do wyboru biskupa, polecając Hermana z Gleichen, krewniaka księcia brunszwickiego Ottona 3. Podobnie papieŝ Mikołaj IV 7 października 1289 r. polecił biskupom Schwerina i Lubeki pokierowanie wyborem (27-letniego i tylko o niŝszych święceniach) księcia Jaromira rugijskiego; 9 stycznia 1296 r. Bonifacy VIII skasował wybór przez kapitułę kustosza Wisława, poddawszy go wcześniej egzaminowi przez kardynałów, i polecił przyjąć w diecezji dominikanina Piotra Polaka 4. Rola kapituły wzrastała podczas sede vacante, zwłaszcza w XIV i XV w., kiedy toczyły się nawet przewlekłe spory o obsadę stolca biskupiego. Wtedy kapituła zarządzała diecezją przez swych administratorów w sprawach duchownych (in spiritualibus) i świeckich (in temporalibus), którzy zarządzali majątkiem, prowadzili politykę, sprawowali sądownictwo. Badania nad kapitułą kamieńską pozostają daleko w tyle za badaniami nad kapitułami katedralnymi w Polsce 5. Składem prałatury kamieńskiej zajęli się 2 PUB VI, nr 3918: 1219, nr 3922: 1233, nr 3927: (Wykaz skrótów bibliogr. s....). 3 PUB I, nr PUB VI, nr 4011: 1289, nr 4040: Fundamentalna jest praca Stanisława Zachorowskiego, Rozwój i ustrój kapituł polskich w wiekach średnich. Kraków 1912; takŝe: T. Silnicki, Dzieje i ustrój Kościoła na Śląsku do końca XIV w. Warszawa 1953; Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowoŝytnej. Pochodzenie i funkcjonowanie elity kościelnej. Red. A. Radzimiński. Toruń 2000; A. Radzimiński, Duchowieństwo kapituły katedralnej w Polsce XIV i XV w. Studium nad rekrutacją i drogami awansu. Toruń Oto w wyborze waŝniejsze prace dotyczące poszczególnych polskich kapituł katedralnych: lubuskiej A. Weiss, Organizacja diecezji lubuskiej w średniowieczu. Lublin 1977; włocławskiej i kruszwickiej S. Librowski, Kapituła katedralna włocławska. Zarys dziejów i organizacji. Warszawa 1949; K. Karczewski, Skład osobowy kapituły katedralnej we Włocławku w pierwszej połowie XIV wieku. Zeszyty Naukowe WyŜszej Szkoły Rolniczo- -Pedagogicznej w Siedlcach 45: Nauki Humanistyczne, Historia 2 (1996), s (autor odnotował 75 osób, 19 kanonii); krakowskiej M.D. Kowalski, Prałaci i kanonicy krakowskiej kapituły katedralnej od pontyfikatu biskupa Nankera do śmierci biskupa Zawiszy z Kurozwęk ( ). Kraków 1996; B. Piec, Prałaci kapituły krakowskiej do początku XIV wieku. Roczniki Humanistyczne 42 (1994), z. 2 (Historia), s , zob. teŝ rec.: P. Chojniacki, Studia Źródłoznawcze 39 (2001), s ; płockiej W. Góralski, Kapituła katedralna w Płocku XII XVI w. Płock 1979; głogowskiej H. Gerlic, Kapituła głogowska w dobie piastowskiej i jagiellońskiej ( ). Gliwice 1993; poznańskiej J. Jaskulski, Problem identyfikacji prebend i ich uŝytkowników w kapitule katedralnej w Poznaniu w XV w. W: Nihil superfluum esse. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane profesor Jadwidze KrzyŜaniakowej. Red. J. Strzelczyk, J. Dobosz. Poznań 2000, s ; wrocławskiej K. Dola, Kanonicy wrocławskiej kapituły katedralnej w latach Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego 5 (1976), s ; tegoŝ, Prałaci wrocławskiej kapituły katedralnej w latach TamŜe, 6 (1978), s ; tegoŝ, Wrocławska kapituła katedralna w XV w. Ustrój skład osobowy działalność.

6 8 Edward Rymar w XIX w. szczeciński archiwista Robert Klempin i mieszczanin kamieński Ludwik Kücken 6, a w XX w. Ryszard Marciniak, badający stan dóbr kapituły, i Grzegorz Wejman, ograniczający się do prób rejestru osób pełniących poszczególne funkcje 7. Postulat zbadania składu społecznego i narodowościowego kapituły kamieńskiej zgłaszał swego czasu Ryszard Walczak 8. Wielu prałatów i kanoników pochodziło z rodów rycerskich i moŝnowładczych, a nawet dynastycznych. Przykładami są Jarosław z dynastii rugijskiej, Jan Pruziko, krewny Bogusława IV, Fryderyk von Eickstedt, Fryderyk z hrabiów Stolberg. Powiązani węzłami pokrewieństwa z dynastią i moŝnowładztwem, łatwo byli wciągani w pomorską politykę. W kapitule istniały frakcje polityczne prowadzące spory z biskupami. Kapituła, niezaleŝnie od biskupa, połoŝyła rękę na sterze rządów diecezji, a gdy biskupa brakowało, zastępowała go, zarazem zaś nie odwracała oczu od tej gromadki wiernych wokół kościoła katedralnego (siedziby). Urzędnikami sprawującymi administrację majątku byli z czasem prokuratorowie (występują od 1355 r.). Nazwa wskazuje na zlecony, zastępczy charakter urzędu. Wybierano ich zwykle w liczbie dwóch z grona kanoników i corocznie ponawiano. Odpowiedzialni przed kapitułą, podlegali jej władzy dyscyplinarnej, po roku składali rachunki i starali się o absolutorium. Mieli pod opieką skarbiec. Na ich ręce wpływały czynsze, wierzytelności kapitulne, opłaty od chłopów, dochody z anniwersarzy itp., kary pienięŝne. To oni badali szkody, prowadzili rachunki, sprawowali sądownictwo we wsiach kapituły. Dokonywali wypłat, zwracali koszty podróŝy, spłacali długi, spisywali mienie. Innymi funkcjonariuszami kapituły byli notariusze. Ci prowadzili metrykę kapitulną księgę, do której wciągali protokóły z posiedzeń, waŝne zdarzenia z Ŝycia kapituły, Lublin 1983; J. Gilewska-Dubis, Środowisko wrocławskiej kapituły katedralnej w średniowieczu jako kolebka Ŝycia intelektualnego. W: Viae historicae. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. Red. M. Goliński, S. Rosik. Wrocław 2001, s (tam wcześniejsza lit. niemiecka); sandomierskiej J. Wiśniewski, Katalog prałatów i kanoników sandomierskich od Radom Klempin, s. 412 i n.; Kücken. 7 R. Marciniak, Dobra kapituły kamieńskiej do polowy XV wieku. Studium z dziejów społecznych gospodarstwa feudalnego. Szczecin 1970; Wejman, zwłaszcza s i R. Walczak, Protocollum augustianina-eremity zwanego Angelusem ze Stargardu. O polsko-pomorskich związkach historiograficznych w średniowieczu. Poznań 1991, s. 185, przyp. 48.

7 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci 9 dokumenty, przywileje. Dokumenty pisał mianowany przez kapitułę protokolant posiedzeń kapituły 9. Początkowo wielu kanoników znanych było tylko z imienia, co przy pospolitym występowaniu takich imion, jak Jan, Henryk, Rudolf czy Konrad, powoduje oczywiste trudności identyfikacyjne i zarazem utrudnia śledzenie karier. Interesować nas teŝ będą drogi awansów kanoników, hierarchia prałatur oraz kumulowanie przez nich beneficjów, w tym nepotyzm. Ilu ich było? Liczbowy stan kapituły wymaga jeszcze badań. Liczba kanoników nie była stała i powiększała się z biegiem czasu. W 1176 r. było ich trzech lub czterech, w 1194 r. juŝ sześciu znanych z imion, długo przed rokiem 1261 liczba kanoników sięgnęła dwunastu, skoro tyluŝ liczyć miała szczecińska kolegiata Mariacka 10. Gdy 20 maja 1336 r. kapituła z biskupem podejmowała waŝną decyzję w sprawie wykupu biskupiego zamku w Golczewie i wykonania testamentu zmarłego prepozyta Konrada, wystąpiło piętnastu kanoników: prepozyt Bernard, dziekan Jan, witztum Fryderyk, scholastyk Konrad, kustosz Lubbert, kantor Rudolf, Fryderyk de Eickstedt (zarazem prepozyt kołobrzeski), archidiakon tąglimski (z Anklam) Henryk de Kerkow, archidiakon dymiński Walter de Guntersberg, archidiakon uznamski Reimar de Bane; szczecińscy: prepozyt Reiner i dziekan Ghiso, Walter, Tesmar de Bornym i archidiakon pyrzycki Jan Glasenapp 11 i wydaje się, Ŝe wystąpili wtedy w komplecie 12. W kolejnych częściach tekstu zajmiemy się kierowniczą grupą kanoników, poczynając od prepozytów. Zastosowane skróty bibliograficzne A J. Allendorf, Die Archidiakonate des Bistums Cammin. Ein Beitrag zur Kirchengeschichte. Berlin APSz, ZSI Archiwum Państwowe w Szczecinie, Zbiór starych inwentarzy. CDB Codex diplomaticus Brandenburgensis. Hrsg. v. A.F. Riedel. Berlin S. Zachorowski, Rozwój i ustrój..., s R. Marciniak, Dobra kapituły..., s PUB X, nr R. Walczak, Protocollum..., s. 184, za R. Marciniakiem, Dobra kapituły..., s. 33, pisze, iŝ wymieniono 15 nadto, tj. poza wymienionymi wyŝej funkcyjnymi.

8 10 Edward Rymar Hg H. Hoogeweg, Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern. Stettin HPG H. Heyden, Pommersche Geistliche vom Mittelalter bis zum 19. Jahrhundert. Köln Klempin Diplomatische Beiträge zur Geschichte Pommerns aus der Zeit Bogislafs X. Hrsg. v. R. Klempin. Berlin Kücken L. Kücken, Geschichte der Stadt Kammin in Pommern und Beiträge zur Geschichte des Camminer Dom-Capitels. Kammin MU Urkunden zur Camminer Bistumsgeschichte auf Grund der Avignonesischen Supplikenregister. Hrsg. v. A. Motzki. Stettin PU Pommerellisches Urkundenbuch. Hrsg. v. M. Perlbach. Danzig PUB Pommersches Urkundenbuch. Bd. I VII. Hrsg. v. R. Klempin, R. Prümers, O. Heinemann, H. Frederichs. Stettin ; Bd. VIII. Hrsg. v. E. Assmann. Köln 1961; Bd. X XI. Hrsg. v. K. Conrad. Wien 1984, RBK Archiwum Państwowe w Szczecinie, Zbiór starych inwentarzy, nr (dawny) 6: Regesten zu den Urkunden des Bistums Kammin. RDK AP Szczecin, ZSI, nr 1129: Regesten zu den Urkunden des Dominikanerklosters in Kammin. RG Repertorium Germanicum. Verzeichniss der in päpstlichen Registern und Kameralakten vorkommenden Personen, Kirchen und Orte des Deutschen Reiches, seiner Diözesen und Territorien vom Beginn des Schismas bis zum Reformation. Hrsg. vom Deutschen Historischen Institut in Rom. Bd. II. Berlin 1933; Bd. III, Berlin 1935; Bd. IV. Berlin 1943, 1957; Bd. V. Tübingen 2004; Bd. VI. Tübingen 1985; Bd. VII. Tübingen 1989; Bd. VIII. Tübingen 1993; Bd. IX. Tübingen RK H. Riemann, Geschichte der Stadt Kolberg. Kolberg RKK AP Szczecin, ZSI, nr 1131: Regesten zu den Urkunden des Domkapitels in Kolberg. RMO AP Szczecin, ZSI, nr 1147: Regesten zu den Urkunden des Marienstifts und Ottostifts in Stettin. RNS AP Szczecin, ZSI, nr 1146: Regesten zu den Urkunden des Cisterzienser-Nonnenklosters von Stettin. RNW AP Szczecin, ZSI, nr 1153: Regesten der Urkunden des Cisterzienser Nonnenklosters in Wollin.

9 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci 11 UBB UBO Wejman Geschichtsquellen des burg- und schlossgesessenen Geschlechts von Borcke. Hrsg. v. G. Sello. Bd. I III. Leipzig O. Grotefend, Geschichte des Geschlechts von der Osten. Urkundenbuch. Bd. I. Stettin 1914; Bd. II. Stettin G. Wejman, Organizacja kościelna Kamienia Pomorskiego w latach Szczecin W kapitułach polskich, wzorem kapituł francuskich, na czele kapituł stał dziekan 13, natomiast w kamieńskiej, wzorem kapituł niemieckich prepozyt. NaleŜało doń administrowanie majątkami kapituły. Przewodniczył jej obradom i reprezentował ją na zewnątrz. Prepozytura została uposaŝona w 1186 r. przez Bogusława I dochodami z okręgu grodowego Lubin na wyspie Wolin, dochodami z wsi w ziemiach chockowskiej (Gützkow) i pyrzyckiej, karczmy kołobrzeskiej i innymi, co zapewniło jej mocną pozycję majątkową i uniezaleŝniło prepozyta pod względem majątkowym od reszty kanoników Zygfryd (Sifridus) moŝe od 1175 r., z chwilą przeniesienia siedziby diecezji do Kamienia (chociaŝ biskup pozostawał jeszcze jakiś czas w Uznamie) albo raczej po 5 sierpnia 1176 r., gdy na czele kanoników wystąpił Konrad, i przed 5 grudnia 1176 r., bo występuje przy czynności księcia Kazimierza I na czele świadków chociaŝ bez tytułu poprzedzając duchownego (kanonika?) Andrzeja 15 ; z tytułem prepozyta (1181), 1182, 12 czerwca (1183) 16, moŝe do 1185/86 r., gdyŝ jest to biskup Zygfryd I od 1185 czy 1186 r. (po 2 marca, bo tego dnia w tym charakterze wystąpił przy czynności Bogusława I). Zmarł w 1191 r. 17 Sądząc z imienia Niemiec. 2. Konrad (I) sądzę, Ŝe to wymieniony na czele kanoników 15 sierpnia 1176 r. Konrad 18, Świętoborzyc, syn Warcisława (II) kasztelana szczecińskiego i funda- 13 T. Silnicki, Z dziejów Kościoła w Polsce. Warszawa 1960, s. 441 i n.; tegoŝ, Dzieje i ustrój...; z wyjątkiem Krakowa wszędzie na czele (S. Zachorowski, Rozwój i ustrój..., s. 192). 14 PUB I, nr 102; R. Marciniak, Dobra kapituły..., s. 30 i n. 15 PUB I, nr 70, TamŜe, nr 87, 90, TamŜe, nr 102; zob. E. Rymar, Biskupi, mnisi, reformatorzy. Studia z dziejów diecezji kamieńskiej. Szczecin 2002, s PUB I, nr 67.

10 12 Edward Rymar tora klasztoru cystersów w Kołbaczu, prepozyt najwcześniej od 1186 r. Był nim 18 marca (1187) i w 1189 r. 19, kiedy to po najeździe duńskim został wygnany z kraju, zapewne wraz z rodziną. Po powrocie Świętoborzyców (1194?) spotykamy go znów na stanowisku prepozyta (1208, 1214, ), do 1219 r. Potem to biskup Konrad II Gdyby nie Jan Pruzike, prepozyt dziewiąty, co stwierdzono w dokumencie, moŝna by stawiać hipotezę, Ŝe w latach , po najeździe duńskim i wygnaniu Świętoborzyców, w tym Konrada, prepozytem mógł być ( ?) Sygwin (Duńczyk?), diakon kamieński w 1187 r., potem biskup , a w latach (?) prepozytem był ktoś nieznany. MoŜliwe teŝ, Ŝe Sygwin pozostawał prepozytem tytularnym, bo stanowiska tego nie obsadzono. 3. Dietmar (Thietmar, Tedmar, Thidmarus, Ditmar) 22 wcześniej to kustosz (1194, 1219), jeszcze wcześniej (1187) dziekan? Prepozytem był w latach , zapewne po 1219/20 r., kiedy to podczas zjazdu kamieńskiego wystąpił jako kustosz wraz z prepozytem Konradem. 4. Przybysław juŝ 7 lipca 1224 r. (zapewne od 1223 r.) i jeszcze 4 kwietnia 1232 r. 24, chyba do 1233 r. Sądząc z pomorskiego imienia, był przedstawicielem rodzimego duchowieństwa, ewentualnie z sąsiedniego obszaru meklemburskiego, dawniej obodrzyckiego, gdzie to imię częste w rodzinach dynastycznych (ksiąŝęcych). 5. Florentyn, Florencjusz wcześniej dziekan (jeszcze ), prepozyt moŝe od 1233 r. 25, jako najwyŝszy, bo summus prepositus w 1235 r., 19 TamŜe, nr , 106, TamŜe, nr 146, , 175. Wcześniej nie przewidywano przerwy w pełnieniu funkcji, stąd (Kücken, s. 213), (Klempin, s. 412) do 1217 (Wejman, s. 234). 21 Zob. E. Rymar, Rodowód ksiąŝąt pomorskich. Wyd. 2. Szczecin 2005, s. 180 i n.; tegoŝ, Biskupi..., s. 16 i n. 22 Nie jest więc poprawne odtwarzanie imienia jako Thiedman (Kücken, s. 213) czy Tideman (Wejman, s. 234). 23 PUB I, nr 209, TamŜe, nr 222, Tak teŝ Klempin, s. 412; następnie prepozyt (Klempin, s. 413, jako pierwszy, za nim Kücken, s. 213, Wejman, s. 234).

11 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci 13 w dokumentach do 31 maja 1240 r., przy czynności biskupa Wilhelma ( ) jako były antiquus prepozyt, na liście świadków po prepozycie Konradzie 26, tak więc pozostawał w kapitule po złoŝeniu urzędu. 6. Konrad (II) być moŝe duchowny wywodzący się z Magdeburga, przybyły na Pomorze z biskupem Konradem III von Salzwedelem w 1233 r. 27 Mógł być wpierw prepozytem dymińskim 28. Kanonik poprzedzający innych kanoników na liście świadków czynności prawnej w 1240 r. 29, zapewne pełniący juŝ wtedy wysoki urząd (prepozyturę?) w kapitule. Jako prepozyt wystąpił 5 listopada 1241 r. 30 Zarazem kapelan księcia Barnima I w latach Pełnił urząd podczas wakansu na stolcu biskupim w latach Wystąpił 14 września 1244 r. w Magdeburgu przy czynności biskupa brandenburskiego Rutgera na liście świadków zaraz po prepozycie kapituły brandenburskiej, i to jako vir fidelis biskupa 32. Trudno jeszcze dociec, co załatwiał w Magdeburgu i dlaczego wystąpił przy czynności tego antagonisty biskupów kamieńskich na tle jurysdykcji w ziemiach wkrzańskiej i barnimskiej. MoŜe uzgadniał elekcję kanonika Wilhelma (zob. niŝej) na stolec kamieński? 33 Podobnie jak Florentyn, jako summus prepositus 1247/48 i jeszcze 8 września 1249 r (?). Wilhelm chyba to Wilhelm notariusz biskupa Konrada II w 1232 r., scholastyk kolegiaty kołobrzeskiej w latach , kanonik kamieński w 1240 r. 35, biskup (ordynowany w 1244 r.), jako elekt 22 lutego 1246, do 1249 r., 26 PUB I, nr 316, 378, Bo moŝe to w 1230 r. kanonik kolegiaty św. Sebastiana w Magdeburgu i kapelan abp. Albrechta CDB, Bd. A I, s Jednak G. Wentz widzi w tymŝe Konradzie duchownego magdeburskiego z , dziekana tej kolegiaty i 9 VI 1248 (G. Wentz, Das Erzbistum Magdeburg. Bd. I, Teil I-2. Berlin 1972, s. 613), co jednak nie wyklucza naszej propozycji. 28 W tym charakterze i w 1240 r. (PUB I, nr 333, 378), wcześniej prepozytem w Dyminie był Daniel w 1233 r. (tamŝe, nr ), równieŝ zapewne kanonik kamieński. 29 PUB I, nr TamŜe, nr TamŜe, nr 401, 405, TamŜe, nr E. Rymar, Między układem kremmeńskim i landyńskim ( ). Wojna Pomorza Zachodniego z Rugią i Brandenburgią. Roczniki Historyczne 52 (1987), s PUB I, nr 429: 1244, nr 458: 1247/8, nr 498: TamŜe, nr 287: 1232, nr 321: 1235, nr 350: 1237, nr 377: 1240.

12 14 Edward Rymar zatwierdzony przez legata papieskiego. Jako były biskup czynny w latach , juŝ w czasach biskupa Hermana von Gleichena 36, znów faktycznie stojąc na czele kapituły w latach , nosząc jednak tytuł biskupi. PoniewaŜ Jan Prus miał być dziewiątym prepozytem (zob. niŝej), wypada czynić Wilhelma prepozytem, chociaŝ w tej roli nigdy nie wystąpił. Dopiero wedle Tomasza Kantzowa to doktor teologii, prepozyt i koadiutor biskupa Konrada III do 1241 r. 37 Gdyby jednak zaliczenie go do grona prepozytów nie było trafne, wtedy wypadnie bardziej zdecydowanie optować za Sygwinem z lat (zob. nr 2). 8. Magister Lambert prepozyt 8 lipca 1253 r. 38, a zatem to duchowny Lambert (ale nie kanonik kamieński?) w 1240 r. i jeden z trzech kapelanów księŝnej Marianny, Ŝony Barnima I (1243), notariusz Barnima I ( ) i biskupa Wilhelma ( ) 39. W 1262 r. przy czynności prawnej wystąpił jakiś N. prepozyt, poprzedzając dziekana Adolfa. Lambert sporadycznie w swej roli prepozyta (1265, 1269, 1270, 1273, 1287, 1290) 40, gdy w całym tym okresie przy czynnościach kapitułę reprezentuje dziekan Jan Prus. Był wystawcą dokumentu 23 czerwca 1291 r.; jako ongiś prepozyt wspomniany 9 stycznia 1298 r., zapewne więc juŝ zmarły przed 11 kwietnia 1297 r. 41 Sadząc z imienia, moŝe krewny biskupa Hermana, który przecieŝ do kapituły sprowadził ze swej ojczyzny nad Wezerą krewnego Bernarda von Eversteina i Gebharda TamŜe, nr 446: 1251; zob. E. Rymar, Biskupi..., s. 19 i n. 37 Th. Kantzow, Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku. Tłum. K. Gołda. Przyp. i koment. T. Białecki, E. Rymar. T. I. Szczecin 2005, s PUB I, nr TamŜe, nr 377: 1240, nr 412: 1243, nr 419: 1243, nr 429: 1244, nr 490: PUB II, nr 714: 1262, nr 785: 1265, nr 883: 1269, nr 910: 1270, nr 969, 973: 1273, nr 1441: 1287, nr 1526: PUB III, nr 1587: 1291, nr 1826: Tak M. Wehrmann, Zur Geschichte des Grafen Hermann von Gleichen, Bischofs zu Camin. Mitteilungen des Vereins für die Geschichte und Altertumskunde von Erfurt 20 (1899), s NaleŜy odróŝniać go od Lamberta kanonika kołobrzeskiego w 1254 r., Lamberta kanonika wymienionego na liście świadków po kanoniku kołobrzeskim (PUB II, nr 640), od mgr. Lamberta, który otrzymał od legata papieskiego Alberta, biskupa Pomezanii, potwierdzenie probostwa w Lewin pod patronatem cystersów z Dargunia (tamŝe, nr 697), scholastyka kamieńskiego 1262, dziekana

13 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci Jan (I). Obsada prepozytury po Lambercie po 1291 r. nie przedstawia się jasno, m.in. z powodu nikłej bazy źródłowej z końca XIII w. Na czele kapituły 11 kwietnia 1297 r. wystąpił prepozyt Jan, wystawiając dokument z dziekanem Janem ( Prusem ), kantorem Janem, kanonikami Janem Pruce i Janem de Stariz. Na czele kapituły Jan teŝ 10 czerwca 1297 r. 43 Po objęciu stolca biskupiego przez dominikanina Piotra Polaka Jan znika z dokumentów, popadłszy w spór z nowym biskupem. Wtedy ( , 9.01, 6.02, 16.06, ) w imieniu kapituły występują: kustosz Wisław (niedoszły biskup), dziekan Jan, scholastyk Hildebrand 44. Kustosz i scholastyk jako wybrani rozjemcy kończą 9 stycznia 1298 r. spór z nim biskupa Piotra w sprawie patronatu nad kościołem w Lassan 45, co jest widomym świadectwem konfliktu. Potem powraca na czoło kapituły, obecny jest bowiem przy czynnościach księcia Bogusława IV w grudniu 1298 r., w tym 25 grudnia jako summus prepositus; juŝ w towarzystwie nowego dziekana Lamberta jeszcze 14 sierpnia 1299 r. 46 W tej sytuacji nie sposób go chyba identyfikować z Janem Prusem, dziekanem jeszcze 6 lutego 1298 r. 47 Według kalendarza i obituarza kamieńskiego z końca XIV w. Jan dziewiąty prepozyt zmarł 22 października (11 Kal. Novembris) 48, moŝe więc w 1299 r. 10. Hildebrand wcześniej moŝe notariusz biskupa Hermana (1260), kanonik kolegiaty Mariackiej w Szczecinie, archidiakon (prepozyt) szczeciński (1288), kanonik kamieński (1288) 49 ; przechodzi na scholasterię kapituły kamieńskiej (juŝ ), pozostając na tym urzędzie do roku 1300/1303, zarazem będąc nadal prepozytem (archidiakonem) szczecińskim ( , 16, ) 50. Po opuszczeniu diecezji przez biskupa Piotra (koniec 1298 r.) został jego generalnym wikariuszem (vice gerens [...] domini Petri [...] episcopi). Po raz pierw- 43 PUB III, nr 1803, TamŜe, nr 1813, 1835, 1855, TamŜe, nr TamŜe, nr 1866, , 1885, 1897, , Z Janem Pruce identyfikowali go: Klempin, s. 412 (prepozyt ), Kücken, s. 213, Wejman, s. 234 (prepozyt ), który teŝ wie o pełnionej w 1302 r. funkcji przez pewnego prepozyta Jana. 48 E. Rymar, Biskupi..., s PUB II, nr 1453, 1468, PUB IV, nr 2025, 2092, 2095.

14 16 Edward Rymar szy w tym charakterze wystąpił 21 stycznia 1299 r., po raz ostatni 14 października 1300 r. 51 Jako prepozyt 6 lutego 1303 r. 52, jako summus prepositus 10 stycznia, 16 lutego 1304 r. 53 Jako maiori preposito 26 kwietnia 1314 r. otrzymał od kapituły wieś Darbogądz w zamian za rezygnację z dziesięcin w Gardźcu na Wolinie. Łącząc prebendę prepozytury szczecińskiej jeszcze 8 listopada 1315 r. 54, zmarł zapewne 7 marca 16 kwietnia 1316 r., gdyŝ w tym czasie Jan Polak (Polonus), kapelan księcia szczecińskiego Ottona I, z funkcji kantora kapituły kolegiackiej w Szczecinie przeszedł na stanowisko jej prepozyta 55, widocznie po zwolnieniu jej przez Hildebranda. 11. Reymar de Wachholz pochodził z napływowej (z Saksonii?) rodziny rycerskiej, rozsiadłej od połowy XIII w. w okolicach Dargunia i Dymina. Tam Ŝyli rycerz Jan I ( ) i zapewne jego syn Reinbern, znany od 1265 r. Synami Reinberna byli zapewne Reymar, znany od 1280 r., Jan II, widoczny od 1289 r., Henryk, od 1286 r., Paridam I, burgrabia (kasztelan) dymiński. Henryk na początku XIV w. osiedlił się z synami w ziemi kamieńskiej, bez wątpienia korzystając z protekcji swego krewnego, teŝ Henryka (syna Reinberna i brata Paridama), archidiakona dymińskiego (1299), wybranego na biskupa kamieńskiego przez kapitułę w 1301 r., zatwierdzonego przez papieŝa 28 stycznia 1302 r. 56 JuŜ 3 sierpnia 1302 r. w Dyminie, w obecności i z konsensem biskupa, rycerz Henryk z synami Reymarem, Paridamem, Janem, Szymonem i Arnoldem otwierał nową kaplicę w Plestlin, poddając ją parafii w Sophienhof 57. To zapo- 51 TamŜe, nr 2016, W roli prepozyta , ale w podejrzanym (źle datowanym) dokumencie bp. Henryka (PUB III, nr 1931), bo ten wybrany w kapitule w 1301 r., zatwierdzony przez papieŝa PUB IV, nr 2078; 3, z dziekanem reprezentuje kapitułę (tamŝe, nr 2108, 2111 i często później). 53 TamŜe, nr 2139, PUB V, nr 2889, 2980, TamŜe, nr 2999, PUB I, nr 498: 1249; III, nr 1920, 1950: 1299; IV, nr 1976: Rycerz Reimar sprzedał w 1305 r. biskupowi 3 łany w Wolkvitz dla ufundowania prebendy kanoniczej w Güstrow; z synem Paridamem w obecności bp. Henryka czynił nadanie dla cystersów z Dargunia (PUB IV, nr 2263, 2346). Reinbern z synami Henrykiem (potem biskupem) i Paridamem czynił nadanie dla cystersów z Dargunia, co potwierdzali synowie w 1307 r. (tamŝe, nr ; E. Rymar, Biskupi..., s. 28). O początkach pomorskich Wachholzów D. Wybranowski, Udział rycerstwa w konflikcie Bogusława IV z juniorami w latach Przegląd Zachodniopomorski 2000, z. 3, s PUB IV, nr 2040.

15 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci 17 wiedź wzrostu roli tego rodu wraz z wyborem krewniaka na najwyŝsze stanowisko w Kościele kamieńskim. Nas interesuje tu jednak inny Reymar z tej rodziny, który rzecz jasna swą obecność w kapitule jakoby juŝ w 1304 r. 58 i awanse w niej zawdzięczał wpływowi krewniaka-biskupa. To wpierw witztum (vicedominus), czyli zastępca biskupa w kapitule juŝ 24 kwietnia 1308 r. 59 i jeszcze 3 czerwca 1314 r., kiedy w kapitule z jego rodziny teŝ kanonicy Jan i Szymon. Obecny przy czynności biskupa Wacholtza w Wachholtzhagen; jako kanonik 23 lutego , bez wątpienia nadal witztum. Prepozytem został kiedyś długo po 8 listopada 1315 r., gdy Ŝył jego poprzednik. W tym charakterze wystąpił 15 maja 1317 r. jako główny wystawca dokumentu kapituły; 13 sierpnia 1318 r. wymieniony przez papieŝa jako stojący na czele kapituły, która w drodze kompromisu dokonała wyboru biskupa Konrada, i jeszcze 31 maja 1323 r Fryderyk de Stolberg (Stalberch, Stahlberg, nawet Stalenbergh) to przedstawiciel dynastycznej rodziny z Turyngii, Fryderyk III, moŝe syn Fryderyka I hr. Stolberg-Vockenstedt ( ) i Agnieszki von Frenkenstein 62, kanonik i archidiakon pyrzycki (11.04, ) lutego 1303 r. biskup Henryk utworzył w kapitule nowe stanowisko witztuma, swego zastępcy, i przekazał mu officium archidiaconi dla parafii w okręgu Pyrzyc, Lipian, Pełczyc, Gryfina, Bania i Widuchowej, zanim 8 kwietnia tegoŝ roku wydał nową ordynację archidiakonalną 64, zatem Fryderyk zapewne wtedy stracił swą archidiakonię, skoro jest kustoszem w latach , a zarazem archidiakonem (prepozytem) dymińskim 23 czerwca 1321 r. 65 Od 1323 r. kierował w kapitule 58 Tak Klempin, s. 427, czego nie zdołałem potwierdzić źródłem. 59 PUB IV, nr Nie zdołano potwierdzić źródłem pełnienia tej funkcji juŝ w 1305 r., o czym Klempin, s PUB V, nr 2894, TamŜe, nr 3059, 3214; VI, nr Kuriozalny jest prepozyt Bermannus z lat (Wejman, s. 234). 62 H. Suhle, Beiträge zur Genealogie der Grafen zu Stolberg. Zeitschrift des Harzvereins für Geschichte und Altertumskunde 42 (1909), tabl. po s. 96; Freytag Frank Baron v. Loringhoven, Europäische Stammtafeln. Stammtafeln zur Geschichte der Europäischen Staaten. Marburg Bd. IV, tab PUB III, nr 1803, PUB IV, nr 2082, TamŜe, nr 3514.

16 18 Edward Rymar frakcją antypapieską 66, sprawując od 1324 r., po śmierci biskupa Konrada IV (latem?), faktyczne rządy w diecezji pod nieobecność biskupów z prowizji papieskiej, moŝe nawet prezentowany przez kapitułę na biskupa. Kapituła oparła się w 1324 r. nominacji Arnolda von Eltza przez papieŝa Jana XXII. Był to czas walki papieŝa z królem niemieckim Ludwikiem bawarskim, a takŝe obejmowania Marchii Brandenburskiej przez małoletniego i pozostającego długo pod kuratelą regentów syna królewskiego Ludwika oraz wypierania Gryfitów z zajętych wcześniej (po 1319 r.) części Marchii, zwłaszcza z Nowej Marchii, pozostającej w diecezji kamieńskiej. Fryderyk jako prepozyt w imieniu własnym i kapituły dysponował 18 stycznia 1326 r. dobrami kościelnymi, uŝywając tytułu wikariusza kapituły i elekta (gerens vices capituli [...] et electi), podobnie 1 września 1326 r., powołując na świadków czynności ośmiu kanoników 67. Był więc ewentualnie wikariuszem wybranego przez część kapituły w 1324 r. biskupa elekta Jana Hackego z Getyngi i po jego wycofaniu się, wobec nieuznania papieskiego, powołanego ok r. Ludwika, urodzonego ok r. syna Bertolda VII hr. Hennebergu, wtedy kuratora margrabiego Ludwika 68. PapieŜ Jan XXII od 14 listopada 1324 r. forsował swego nominata Arnolda, nieprzyjmowanego w diecezji. 13 stycznia 1326 r. posłał bullę do arcybiskupa Kolonii i biskupa z Osnabrück z nakazem wprowadzenia Arnolda siłą przeciwko partii Fryderyka, podobne bulle słał 26 stycznia do ksiąŝąt Warcisława IV, Ottona I i Barnima III, ksiąŝąt meklemburskich oraz głównych miast pomorskich oraz przeciw margrabiemu 69 Ludwikowi i jego poddanym w Nowej Marchii z rodu von Wedel. Arnold dopiero w 1327 r. mógł przybyć do diecezji. Prepozyt, wspierany przez kanoników: Fryderyka von Eickstedta Młodszego, Mikołaja von Schwanebecka, Wisława z Karnic, Henryka Wisbekego oraz przez miasto Koszalin i część rycerstwa wasalnego, toczył z nim wojnę domową. W początkach lutego 1328 r. w źródłach wystąpił pewien Jan, oficjał Fryderyka. 8 sierpnia 1328 i 24 sierpnia 1329 papieŝ znów zlecał arcybiskupowi Bremy ekskomunikowanie przeciwników Arnolda, nieuznawanego przez połowę diecezji. 66 Prepozytem juŝ od 1323 r. czyni go Kücken, s. 213, natomiast za źródłami Klempin, s. 427, tylko od 1326 r.; zob. ostatnio E. Rymar, Wzrost roli Koszalina w okresie wojny z biskupem kamieńskim i Kołobrzegiem ( /30). Rocznik Koszaliński (w druku). 67 PUB VII, nr 4146, 4224; M. Wehrmann, Bischof Arnold zu Camin Zeitschrift für Kirchengeschichte 29 (1899), s E. Rymar, Biskupi..., s. 30, 31 i n. 69 PUB VII, nr 4323, 4324.

17 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci 19 Zamiast wymienionych juŝ kanoników i Stolberga powołał nowy skład kapituły 70. Uwięziony w toku wojny klasztoru w Białobokach z Gryficami prepozyt kapituły kamieńskiej Fryderyk de Stolberg i przeciwnik biskupa Arnolda miał być zwolniony 16 sierpnia 1329 r. Rajcy Trzebiatowa i Wolina jako mediatorzy, wstawiając się za Gryficami, zapewniają 20 sierpnia 1329 r. kapitułę kamieńską (archidiakona dymińskiego Barnima de Verla, kustosza Mikołaja de Schwanebecka, archidiakona szczecińskiego Wisława de Carnitze, kantora Jan Roghena, scholastyka Gerarda de Botzem i pozostałych kanoników), Ŝe Gryfice odstawią uwięzionego prepozyta Fryderyka do Kamienia, kiedy tylko dziekan szczecińskiej kolegiaty Mariackiej Giso i gryficcy mieszczanie, uwięzieni w zamku i miasteczku Löcknitz/ Łeknica, bezpiecznie ze swymi towarami i pieniędzmi powrócą do Szczecina 71. De Stolberg wnet utracił stanowisko, bo jego następcą jest wkrótce ów Barnim z Werli, z ksiąŝąt meklemburskich, bliski krewny ksiąŝąt szczecińskich, moŝe juŝ od po Fryderyku von Stolbergu archidiakon dymiński, jeszcze 20 sierpnia 1329 jak wyŝej w tym charakterze, wyprzedzając jednak kanoników: kustosza, archidiakona szczecińskiego Wisława z Karnic, kantora, scholastyka, reprezentując opcję papieską w kapitule i po zmianie w jej składzie przez papieŝa Jana XXII (gdy stanął na jej czele po ), występując w roli prepozyta przy czynności biskupa Arnolda 8 stycznia 1330 r Barnim de Werle syn księcia meklemburskiego na Orlach (Werle), Henryka II, wygnanego z kraju za zabójstwo ojca w 1291 r., i Beatrycze, córki księcia pomorskiego Barnima I, po którym otrzymał imię. Wychowywany z siostrą Matyldą na dworze pomorskim, jak ona z powodu grzechu ojca skierowany do stanu duchownego 73. Wobec zgonu (po ) Hildebranda, wieloletniego kapelana księcia szczecińskiego Ottona I i prepozyta kolegiaty Mariackiej w Szczecinie, prepozyta kamieńskiego, ksiąŝę Otton juŝ 28 lutego 1317 r. wprowadza do kapituły kamieńskiej w jego miejsce kolejnego swego faworyta, Barnima, dotąd kanonika kołobrzeskiego, przekazując mu w doŝywocie pre- 70 E. Rymar, Biskupi..., s ; Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches Ein biographisches Lexikon. Hrsg. v. E. Gatz unter Mitwirkung v. C. Brodkorb. Berlin 2001, s PUB VII, nr Więcej zob. E. Rymar, Wzrost roli... (w druku). 72 PUB VII, nr , 4604; VIII, nr E. Rymar, Rodowód..., s. 164 i n.

18 20 Edward Rymar bendę specjalnie utworzoną w uzgodnieniu z biskupem Henrykiem w postaci wsi Sommersdorf koło Szczecina (w ziemi wkrzańskiej). Barnim zarazem zapewne od 1321 r. był prepozytem kościoła kolegiackiego NMP w Szczecinie 74. PoniewaŜ prepozyturę ową piastował 23 kwietnia 1324 r., ktoś inny, widocznie Barnim, moŝe juŝ od po Fryderyku von Stolbergu był archidiakonem dymińskim, ale dopiero 20 sierpnia 1329 r. jeszcze w tym charakterze, wyprzedzając jednak kanoników: kustosza, archidiakona szczecińskiego Wisława z Karnic, kantora, scholastyka, przy czynności kapituły kierowanej przez uwięzionego prepozyta Fryderyka von Stolberga, reprezentując opcję papieską w kapitule, i po zmianie w jej składzie, dokonanej przez papieŝa Jana XXII, stanął na jej czele po 24 sierpnia 1329 r., występując w roli prepozyta przy czynności biskupa Arnolda 8 stycznia 1330 r. i jeszcze 10 marca 1333 r. 75 Ustąpił przed 6 czerwca tegoŝ roku, gdy znamy jego następcę. KsiąŜę szczeciński 24 czerwca 1335 r. przeniósł jego prebendę w kościele katedralnym na kapitułę, chociaŝ to beneficjum miał nadane w doŝywocie. Zapewne juŝ wtedy był cystersem w Kołbaczu. Jego pobyt tutaj potwierdza dokument Barnima III z 9 czerwca 1339 r. Nie jest źródłowo potwierdzona informacja Tomasza Kantzowa, jakoby był tam równieŝ opatem Magister Konrad (III) z Gryfii zwany de Gripeswalde/wold, zatem to nazwisko odmiejscowe, moŝe przedstawiciela patrycjatu z tego miasta, moŝe to więc Konrad prepozyt kolegiaty św. Mikołaja w Gryfii 7 sierpnia 1294 r., viceprepositus in Griphiswold 17 grudnia 1297 r., kanonik kołobrzeski obecny 16 czerwca 1298 r. przy czynności biskupa Piotra dla parafii w Wusterhausen, kanonik kamieński (magister Konrad) 31 marca 1304 r. i pleban Wusterhausen (k. Greifswaldu) 28 kwietnia 1307 r. Jako pleban tamŝe z konsensem biskupa i kapituły fundował w tym kościele ołtarz św. Jana Chrzciciela, uposaŝając go trzema łanami i wiatrakiem przy drodze do Wołogoszczy, co ksiąŝę Warcisław IV zatwierdził 28 września 1315 r. 77 Przebywał zwykle na dworze ksiąŝęcym 74 PUB V, nr 3049: 1317, gdzie jako avunculus (tu: siostrzeniec) Ottona I szczecińskiego, jako prepozyt , (PUB VI, nr 3592, 3609, 3628, 3662). 75 PUB VII, nr , 4604 (określony jako om, tyle co avunculus, przez Ottona I i Barnima III szczecińskich); VIII, nr PUB VIII, nr 5289, 5751; Th. Kantzow, Pomerania..., s PUB III, nr 1694, 1786, 1855; IV, nr 2153, 2348; V, nr

19 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci 21 jako notariusz Warcisława IV z lat , zarazem prepozyt kolegiaty św. Mikołaja w Gryfii od wiosny 1325 r. 79 PapieŜ Jan XXII nadaje mu 4 grudnia 1330 r. ekspektatywę na prepozyturę w kolegiacie kołobrzeskiej, ale 31 grudnia tegoŝ roku Konrad występuje jeszcze w dawnym charakterze 80. W kierownictwie kapituły w czasach biskupa Fryderyka (1331) 81 przejmuje prepozyturę kołobrzeską najpóźniej 28 grudnia 1331, posiada ją 30 września 1332 r.; widocznie przewidziany do awansu, skoro papieŝ Jan XXII 30 października 1332 r. nadaje ekspektatywę na wielką prebendę w kolegiacie kanonikowi kamieńskiemu Konradowi Schuverowi 82. Prepozyt w Kamieniu (po 10 marca) 6 czerwca 1333 r. Witztum Fryderyk von Stegelitz i scholastyk Konrad testamentem przekazali mu w 1334 r. wieś Dygowo (na płd. wsch. od Kołobrzegu). Zapewne z powodu jego choroby juŝ 7 lutego 1336 r. kapitułę reprezentuje dziekan Jan, ale Konrad wystąpił jeszcze 11 oraz 18 marca 1336 r., gdy testamentem dysponował dochodem z kościoła w Rotchenkirchen na Rugii 83. Zmarł 22 marca (11 kal. Aprilis) 1336 r. 84 Wykonując jego testament, biskup i kapituła 20 maja 1336 r. sprzedają wieś Dygowo w celu zgromadzenia funduszy do wykupienia z zastawu u rycerza Fryderyka Lodego biskupiego zamku Golczewo. Z tych dochodów fundują w intencji Konrada wikarię w kościele katedralnym i dwie w kołobrzeskim kolegiackim Bernard (I) (v.) Behr (łac. Ursi) 86 z wielkiego pomorskiego rodu rycerskiego, syn Lipolda II, pana Pełczyc ok r., i Małgorzaty, wnuk Lippolda I z Pełczyc, brat Dytryka (1334), Jana ( ), Lippolda. PapieŜ Jan XXII, 78 A. Gut, Personel kancelarii ksiąŝąt pomorskich do połowy XIV wieku. Przegląd Zachodniopomorski 1999, z. 4, s. 87. W tym charakterze np , , 25.01, 8.03, 23.04, 5.05, , 1322 (PUB V, nr 3197, 3389; VI nr 3451, 3453, , 3484, 3493, 3623; VII, nr 4783). 79 PUB V, nr 3835, ; VII, nr PUB VII, nr 4602, 4611, PUB VIII, nr 4862, TamŜe, nr 4940, 4987, TamŜe, nr 5069; X, nr , 5348, E. Rymar, Biskupi..., s PUB X, nr 5370; zob. teŝ nr 5379: Prebendy Konrada w Gryfii i Kołobrzegu w 1347 r. przejął Gotfryd de Crempsa (MU nr 18). 86 Dokument z 29 XI 1300 (PUB III, nr 1962), w którym Bernard w roli prepozyta, naleŝy do lat

20 22 Edward Rymar w związku ze skargą biskupa Arnolda przeciw swym oponentom z kapituły, desygnuje do kapituły nowych kanoników, w tym Bernarda plebana z Gützkow/ Chockowa, z zachowaniem przez niego tego beneficjum, i 24 sierpnia 1329 r. poleca arcybiskupowi Bremy wprowadzić to w Ŝycie. Jako pleban w Chockowie Bernard był wystawcą dokumentu z braćmi Lippoldem, Henrykiem, Hennekinem, Dytrykiem 16 stycznia 1334 r. 87 ; jako witztum kamieński od 17 maja 1334 r. i jeszcze 7 lutego 1336 r. przy czynnościach nowego biskupa Fryderyka 88. Prepozyt (po 22 marca) 20 maja 1336 r., jako summus prepositus 8 lipca 1336 r. 89, avunculus (więc wuj lub kuzyn) braci Romele i Betkina von Rahmelów 6 (13?) listopada Zmarł 27 sierpnia (6 Kal. Septembris), testamentem fundując naboŝeństwa Ŝałobne w swej intencji z dochodów we wsi Radzanek (Resel) koło Maszewa 91, zatem w latach , raczej w 1353, a nawet 1354 r., skoro obecnie dopiero z tego roku znamy jego następcę. Jego kamień nagrobny zachowany był w kościele katedralnym Magister Markward de Tralowe od 1339 r. kanonik lubecki, prokurator biskupa kamieńskiego Fryderyka w Awinionie, otrzymuje 22 października 1343 r. archidiakonię dymińską i kanonię kamieńską na prośbę rezygnującego biskupa Fryderyka i elekta Jana 94. W charakterze archidiakona 17 sierpnia 1344 r., wybrany przez kapitułę na prepozyta przed 12 listopada 1354 r., gdyŝ stoi tego dnia na czele kapituły udzielającej konsensu dla czynności biskupa 95. Latem 1363 r. pozostawał w ostrym sporze z ksiąŝętami wołogoskimi o patronat nad kościołem w Gützkow, zapewne na tym tle zawieszony czy usunięty z urzędu, bo juŝ 7 czerwca 1364 r. na czele kapituły widzimy dziekana Hermana z zazna- 87 PUB VII, nr 4509; VIII, nr PUB VIII, nr 5164, 5177, 5244, 5259, 5261; XI, nr PUB X, nr 5370, RBK nr R. Rymar, Biskupi..., s Wieś Radzanek w 1334 r. objęta sprzedaŝą Maszewa dla bp. Fryderyka przez Ludekina z Maszewa (PUB VIII, nr 5198, 5222). s A nie w 1351 r., jak Klempin, s. 413, Kücken, s. 213, R. Walczak, Protocollum..., 93 Kücken, s PUB XI, nr 6170 uw., 6197, 6199; MU nr PUB XI, nr 6310; RBK nr 259. O wyborze powiadamiała papieŝa suplika bp. Jana, dziekana i kapituły, odnotowana (MU nr 47). Wykluczony jest prepozyt Markward de Croko (jak Kücken, s. 213) czy Crockow (jak Wejman, s. 234).

21 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci 23 czeniem: preposito in remotis agente (czyli w zastępstwie nieobecnego) i archidiakona uznamskiego Egharda Manteuffla 96. Z tego powodu dziekan jego macierzystej kapituły lubeckiej, upowaŝniony przez Jana biskupa Hildesheim, interweniował w Kamieniu 24 grudnia 1364 r. z Ŝądaniami finansowymi 97. Wprawdzie 8 stycznia 1368 r. wymieniono go na czele kapituły, ale to nadal pozory, skoro kapitułę wciąŝ reprezentuje nowy dziekan Luder Colner ( równieŝ jako preposito in remotis agente), a po jego zgonie od 1369 r. Wisław Venceslai de Goldbeke ( jako preposito in remotis agente) 98. Praktycznie więc zapewne aŝ do jego śmierci na wygnaniu, moŝe w 1375 r., urząd w kapitule nie był obsadzony Egghard (v.) Manteuffel z wielkiego pomorskiego rodu rycerskiego, kanonik kamieński i najwcześniej od 1353 r. archidiakon Uznamu ( ) 100, pleban Wusterhausen/OstroŜna (1361). Członek najbliŝszej rodziny Konrada (I) Manteuffla z Wlewa i Śliwna, który w 1368 r. z konsensem brata Gerarda i syna Henninga sprzedawał kapitule kamieńskiej swe dobra w Śliwnie. Wtedy za swoją część Śliwna Egghard otrzymał od kapituły 35 grzywien 101. W 1374 r. miał proces z Kołobrzegiem o łąki między Wachholteshagen i jeziorem Wacholten a swoją, Reymara von Wacholza i kapituły wsią Liwia ŁuŜa 102. Kierując od 1363/64 r. kapitułą z dziekanami, na prepozyturę przeszedł w 1375 r., najpóźniej 27 października, sięgając po urząd niewiele wcześniej, bo 26 marca tegoŝ roku stał na czele kapituły jeszcze z tytułem archidiakona. W roli prepozyta znany z licznych czynności kapituły do 7 grudnia 1387 r. Brakuje go na czele kapituły 23 kwietnia (zob. niŝej) i 9 sierpnia 1389 r. 103 widocznie zmarł na początku tego roku. 96 RBK nr 301, , 309, 311, 315, TamŜe, nr TamŜe, nr 321, 323, 330, 342, 376, 381, Klempin, s. 413, datował pełnienie przez niego funkcji do 1368 r.; Wejman, s. 34, nawet do 1374 r. TenŜe oraz Kücken, s. 213, znają tajemniczego dotąd prepozyta Jan Grymmena z 1379 r. 100 Archidiakonem tam jeszcze Reimar de Banis (z Bania) RBK nr 258, 267; RNW nr RBK nr 323, 325, TamŜe, nr 383, 385, TamŜe, nr 422, 427.

22 24 Edward Rymar 18. Filip de Helpte pochodził z mało jeszcze znanej rodziny rycerskiej w zaodrzańskiej części księstwa wołogoskiego 104, zapewne syn Alberta, marszałka księstwa wołogoskiego. W 1373 r. immatrykulowany na uniwersytecie w Pradze 105. Po studiach, widocznie dzięki zasługom ojca i protekcji ksiąŝąt wołogoskich, archidiakon uznamski , potem prepozyt szczeciński; z bratem Hermanem i siostrzeńcem Henrykiem Wussowem 27 lutego 1385 r. przejął od kapituły w zastaw za 4700 grzywien zamek w Golczewie z kluczem dóbr 106. Prepozytem w Kamieniu był juŝ 23 kwietnia 1389 r., skoro tego dnia biskup Jan Brunonis uwaŝał go za swego generalnego wikariusza, prosząc radę miejską Kołobrzegu o jego ochronę. W tym charakterze zarazem jako prepozyt występuje w licznych dokumentach 107. Był w składzie szczecińskiego sądu inkwizycyjnego powołanego do osądzenia sekty waldensów, Wikariusz generalny do spraw zarówno duchownych, jak i świeckich nadal od 1394 r., po powołaniu na stolec biskupi Piasta Jana IV Kropidły, nieuznawanego przez kapitułę. Prepozyt jeszcze 16 grudnia 1400 r., do 1402 r. 109 ; jako były (zmarły) wspomniany 10 marca 1405 r Magister in art., bakałarz teologii Jan (II) Papendorf dziekan kolegiaty św. Mikołaja w Gryfii, archidiakon uznamski, kanonik kolegiaty NMP w Szczecinie, wikary w kościele parafialnym św. Bartłomieja w Barlinku, 104 Henning komturem joannitów w Suchaniu 1361; Albert v. Helpte (Helpede) wystąpił wśród świadków układu ksiąŝąt wołogoskich z ksiąŝętami meklemburskimi, w otoczeniu Warcisława VI, w Stargardzie na akcie podziału księstwa wołogoskiego jako marszałek księstwa wołogoskiego, w 1374 r. otrzymał od ksiąŝąt dochody ze wsi Nonnendorf k. Wołogoszczy, przy czynności rodziny rycerskiej Köllerów na rzecz cysterek w Krumminie RNW nr 36: 1361; UBO II, nr 788, 826, ; APSz, ZSI, nr 11: Regesten zu den Urkunden des Cisterzienser Nonnenklosters Krummin, nr 12; Hg I, s. 556: MoŜe jego synem był Herman v. Helpie, świadek czynności Ludekina Moltzana ze Stavenhagen (UBO II, nr 965). 105 A. Diestelkamp w Baltische Studien 1935, s Klempin, s. 413, 426; A, s. 56; RG II, szp M. Wehrmann, Das Caminer Bistum in den Jahren W: Beiträge zur Geschichte und Altertumskunde Pommerns. Stettin 1898, s. 59, 64 i n.; RBK nr 428, 430, 432, 436; RG II, s. 97, 171, 578, 888; w imieniu biskupa zatwierdzał fundacje ołtarza w Gorzowie (Archiwum Państwowe w Gorzowie Wlkp., Dokumenty pergaminowe, nr 59, 60). s. 78, D. Kurze, Quellen zur Ketzergeschichte Brandenburgs und Pommerns. Berlin 1975, 109 Tak Klempin, s RBK nr 455, 463.

23 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci stycznia 1393 otrzymał wielką prebendę i kanonię w Kamieniu, wakującą po przeniesieniu Filipa de Helpte (Erpt, sic!) na inną kanonię i prebendę 111. Inkwizytor szczeciński , dziekan kolegiaty Mariackiej w Szczecinie jeszcze w 1400 r. 112, zapewne dotąd nieznany prepozyt, więc najwcześniej od 1402 do ok r. Jego beneficjami w związku ze śmiercią dysponowano w 1411/12 r Jan (III) Westphal (Westual, Westfal, Westphali) z rodziny mieszczańskiej Kamienia lub Trzebiatowa, która wydała kilku prałatów, w tym kapituły kamieńskiej 114. Kanonik praski, brat zakonu franciszkańskiego w diecezji kamieńskiej 27 kwietnia 1392 r., rektor kościoła parafialnego w Maszewie 14 czerwca 1399 r., posiadacz kanonii i prebendy w diecezji lubuskiej 20 lipca 1400 r., archidiakonii łuŝyckiej w diecezji miśnieńskiej 115, sekretarz kardynała Landulfa z Carcere (diec. Tuliano), otrzymał ponadto 2 stycznia 1403 r. od Bonifacego IX ekspektatywę na kanonię kamieńską, w kościele kolegiackim NMP w Szczecinie, kolegiacie kołobrzeskiej, w kolegiacie w Güstrow, zachowując beneficja w kościele św. Jerzego w Dąbiu, w kościołach w Białogardzie, Uznamie, Myśliborzu, Kołobrzegu, Kamieniu, kanonię lubuską, archidiakonię 111 RG II, s. 719; zob. teŝ RG III, s D. Kurze, Quellen..., s. 81, 93, 235; Hg II, s RBK nr 463; RG III, szp. 86, Duchowny Gerard obecny przy przesłuchiwaniu waldensów przed sądem inkwizycyjnym w Szczecinie to zapewne Gerard z Trzebiatowa, 1403 (D. Kurze, Quellen..., s. 192; RBK nr 461). Werner, mieszczanin Trzebiatowa, 1404; Markward, mgr prawa kanonicznego, wikary przy ołtarzu św. Michała w kościele parafialnym w Gnoien, prepozyt wiejski we wsi Lewin, 1400, z czego zrezygnował, Ŝeniąc się przed (RBK nr 461: 1404; RG II, s. 847: 1400; IV, szp. 3016: 1420). Jakub, zapewne rodem ze Szczecina, oficjał kamieński, który przed bezprawnie zajął wikarię NMP w kościele św. Jakuba w Szczecinie z pomocą rodowców, braci Eberharda i Gerlacha, jako duchowny kamieński udzielał pomocy w pewnym sporze mieszczanom Złocieńca w diec. poznańskiej, 1432, w 1435 r. pozostawał w sporze o kaplicę św. Gertrudy w Stargardzie (RG IV, nr 2956; V, nr 7016, nr 8926; IV, nr 3674, 2590, 3136, 6219). Walter, wikary w kościele parafialnym w Güstrow, Zajmiemy się w stosownym miejscu teŝ Wawrzyńcem, posiadaczem wielu beneficjów od 1429 r., został on bowiem scholastykiem kamieńskim Z tej rodziny pochodził takŝe duchowny kamieński Heyne (Henryk), znany z lat (RBK nr 606, 707a; Repertorium Poenitentiariae Germanicum. Tübingen 1999, Bd. II, szp. 230, 2050, Bd. III, szp. 63; RG IX, szp. 6004). Paweł, 1450; Michał, kanonik w klasztorze w Białobokach, 1455; Ulryk, duchowny, 1468 (RG II, szp. 788, 1138) oraz Vrolicus, kamieński kantor (1461) i dziekan ( ). 115 RG II, szp. 788, 1138.

24 26 Edward Rymar łuŝycką 116 ; nadal jako sekretarz kardynała, 13 listopada 1404 r. wpłacał w kurii rzymskiej darowiznę biskupa kamieńskiego i opata z Eldeny; bakałarz dekretów, otrzymał 29 czerwca 1411 r. prowizję na parafię wsi Wyszkowo poza murami Trzebiatowa 117. Prepozyt mgr Jan 3 lutego 1408 r., zrezygnował z parafii w Racowe (Rakowo k. Szczecina?) przed 5 lutego 1420 r. 118, prepozyt kamieński 16 września 1421 r.; scholastyk i kanonik szweryński 21 października 1422 r., zachowując kanonię i prebendę wielką NMP w Kamieniu, prebendę w kolegiacie kołobrzeskiej, kaplicę św. Jana w Kołobrzegu; od 7 maja 1423 r. kanonik z wielką prebendą w Lubece, zachowując kaplicę św. Jana, kanonię i prebendę wielką w Kamieniu, wikarię w Pasewalku; od 11 stycznia 1430 r. ponadto wikary w kościele parafialnym św. Mikołaja w Gryfii, 12 lutego 1430 r. otrzymał prowizję na parafię i prepozyturę św. Mikołaja tamŝe; od 31 marca 1430 r. pleban i prepozyt kościoła NMP w Gryfii, w sporze z Mikołajem Wilkinim 119. Łowca beneficjów. Przebywając w kurii rzymskiej przez 8 lat, otrzymał 24 kwietnia 1431 i znów 12 lipca 1432 r. prowizję na wikarię przy ołtarzu św. Piotra i Pawła w kościele NMP w Koszalinie po śmierci Wulharda Cossebadego; będąc o nią w sporze 11 września 1432 r., otrzymał 30 września 1435 r. ekspektatywę na beneficjum w kolegiatach NMP w Szczecinie i Kołobrzegu, zachowywał kaplicę św. Jerzego w Dąbiu, 26 stycznia 1436 r. zrezygnował z parafii (prepozytury) św. Mikołaja w Gryfii 120. Prepozyt kamieński 13 lutego 1436 r. 121, do 20 czerwca 1446 r. 122, a juŝ 16 lipca na czele kapituły dziekan Wedego z Rammin, który wnet zostaje prepozytem TamŜe, szp TamŜe, szp. 1279; III, szp RBK nr 468; RG IV, nr RG IV, szp RG V, nr 9513, 5982, TamŜe, nr Nie był zmarłym przed (tamŝe, nr 769) ani przed , gdy po jego śmierci prepozytem Henning v. Blankenburg (tamŝe, nr 2564), bo był prepozytem (tamŝe, nr 6963). 122 RBK nr 596; Kücken, s. 213; Klempin, s. 413; Wejman, s RBK nr 597. Sprawę Jana komplikuje istnienie jak gdyby dwóch osób tego miana w tej dobie. Po śmierci Jana Westuali alias d. Winterfelt parafia św. Piotra i Pawła w Szczecinie przeszła na Henryka Reinstorpa (RG IV, s. 1255).

25 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci Henning (I) (Jan IV?) von Blankenburg z wielkiego rodu rycerskiego, zwłaszcza we władztwie biskupów od XIII w. Dotąd nie był znany jako prepozyt. Bakałarz dekretów, wikariusz i kanonik kamieński (1432), scholastyk (1446). Prepozyt po śmierci Jana Westfala 3 lutego 1448 r. 124 Tego dnia prebendę i kanonię scholasterską, wakującą przez objęcie prepozytury przez Henninga, otrzymał Jan Borko. Po zmarłym Janie Westfalu 20 maja 1448 r. otrzymał kanonię kołobrzeską 125. JuŜ 7 stycznia 1449 r. wpłynęła do kurii rzymskiej prośba ksiąŝąt wołogoskich i biskupa o skasowanie prowizji na prepozyturę, moŝe w związku z chorobą. Jako prepozyt udziela 4 marca 1449 r. prowizji Henninga na prepozyturę kołobrzeską i juŝ 12 marca 1450 r. prowizję otrzymał następca, przy czym spór rozstrzygnął zgon, bo po jego śmierci prowizję na kanonię i prebendę scholasterską otrzymał 12 marca 1450 r. Adam de Dow, a wikarię w kościele św. Jana i Cecylii w Ostrowie, zwolnioną przez jego śmierć, przekazywano 17 marca 1450 r Wedego de Rammin z wielkiej rodziny rycerskiej, duchowny znany z 1429 r. 127, dziekan kamieński Prepozytem był moŝe juŝ 16 lipca 1446 r., w tym charakterze 11 sierpnia 1448 r. wystąpił w Białobokach przy czynności księŝnej Marii słupskiej 128, zatem był w opozycji wobec Blankenburga! Kanclerz ksiąŝąt wołogoskich Warcisława IX i Barnima VII. Kuria rzymska 7 stycznia 1449 r. otrzymała prośbę ksiąŝąt i biskupa Henninga o skasowanie prowizji Blankenburga na rzecz prepozytury dla Rammina. JuŜ 14 lutego 1450 r. nowy dziekan Gaspar von Eickstedt otrzymał prebendę wakującą po przeniesieniu Rammina na prepozyturę. Prowizję otrzymał dopiero 12 marca 1450 r. 129 Prepozytem był jeszcze 27 grudnia 1456 r. i zmarł w 1457 r., długo przed 124 RG VI, nr 2607, zatem błędna musi być datacja na początku jego prepozytury po śmierci Wesftala (RG V, nr 2564)! 125 RG VI, nr 2626, Kanonik 20 I 1449 (RK, s. 40). 126 RG V, nr 5723, 5461, 9, RG IV, szp APSz, ZSI, nr 1123: Regesten zu den Urkunden des Prämonstratenser Klosters Belbuck, nr RG VI, nr 629; V, nr Zatem nie pełnił urzędu od 1448 r., jak piszą Kücken, s. 213 i Wejman, s. 234.

26 28 Edward Rymar 17 października i przed 17 listopada, gdy po nim wikarię w Maszewie przekazywano Szymonowi Stenenowi Henning (II) Cossebade pochodził z rodziny rycerskiej, ale osiadłej w Koszalinie 131. Początki kariery zawdzięczał być moŝe Henrykowi Cossebade, przed 30 grudnia 1432 r. wikaremu w kościele parafialnym w Koszalinie, oraz Wulhardowi z tej rodziny, wikaremu przy ołtarzu św.św. Piotra i Pawła w Koszalinie, zmarłemu przed 12 lipca 1432 r., skoro tamtejszy rajca Herman 11 listopada 1495 r. twierdził wobec kapituły kamieńskiej, Ŝe zgodnie z testamentem prepozyta Henninga była fundowana wikaria w kościele katedralnym marca 1450 r. Henning otrzymał nową prowizję na kanonię i wielką prebendę w kościele kolegiackim NMP w Kołobrzegu po śmierci Wernera Gripera, będąc o nią w sporze z Piotrem Sleffem. Zachowując ją, otrzymał 18 września 1451 r. papieską prowizję na wikariat św.św. Agnieszki i Barbary w kościele parafialnym w Pasewalku (ponowioną ); 21 listopada 1452 r. prowizję na archidiakonat uznamski i kanonię w kolegiacie NMP w Szczecinie; 26 lipca 1452 r. na kanonię w Güstrow; 26 lipca 1454 i ponownie 9 stycznia 1455 r. ekspektatywę na kanonię w kościele NMP w Szczecinie i kościele św.św. Jana i Cecylii w Güstrow; ponownie 20 listopada 1453 r. prowizję na kanonię i prebendę w kościele kolegiackim w Kołobrzegu 133. Doktor dekretów, jako wikary w Gryfinie i kanonik kołobrzeski, sekretarz księcia Eryka II ( ), został 17 października 1457 r. prepozytem kamieńskim 134, zarazem kanonik i prebendariusz kościoła NMP w Hamburgu 21 listo- 130 Do 1456 r. (RBK nr 651; Klempin, s. 413), do 1457 r. (RG VII, nr 2592; Kücken, s. 213). Zaskakujący jest prepozyt Ludwik z 1469 r. (Kücken, s. 213; Wejman, s. 234), widocznie v. Everstein, hrabia nowogardzki. 131 Herman w 1360 r. świadkiem przywileju Warcisława V dla cystersów z Eldeny (APSz, ZSI, nr 1134: Regesten zu den Urkunden des Cisterzienser Klosters Eldena, nr 116: 1360); Henning wśród rycerstwa Warcisława VI w 1369 r.; Arnold przy układzie rady miejskiej Malchin z Moltzanami w 1386 r. (UBO I, nr 909: 1386); Andrzej, rajca Koszalina w 1432 r.; Drewes, skarbnik miejski Koszalina w 1441 r.; Herman, rajca Koszalina w 1450 r. (tamŝe, nr 827A: 1369; APSz, ZSI, nr 1132: Regesten zu den Urkunden des Cisterzienserklosters in Köslin, nr 187: 1432; nr 196: 1441; nr 200: 1450). 132 RG V, nr 8941, 2121, 5982, 9513; RBK nr RG VI, nr 1722; V, nr RG VII, nr 845. W tym charakterze teŝ w kurii rzymskiej (RG VIII, nr 1684), a nie dopiero (Wejman, s. 234; Kücken, s 213: Costebad) czy od 1460 (bo w aktach kamieńskich w tym charakterze , RBK nr 677) do 1474 r. (Klempin, s. 413).

27 Prałatura kapituły kamieńskiej... Część I: Prepozyci 29 pada 1464 r., wikary w kościele NMP w Stargardzie 29 marca 1468 r. (z wikariatu tego zrezygnował ) 135. Kanonik w Kołobrzegu, 10 maja/ 1 września 1468 r. otrzymał kanonię i wielką prebendę w Lubece, archidiakonat w Rostoku, 13 grudnia 1468 r. prowizję na prebendę w kościele Mariackim w Szczecinie i wikariat w kościele parafialnym św. Mikołaja tamŝe; beneficjum w kościele parafialnym w Güstrow, kościele parafialnym i kościele św. KrzyŜa w Rostoku 16 listopada 1470 r. 136 Prokurator księcia Magnusa II meklemburskiego przy kurii rzymskiej w czerwcu 1470 r., zarazem dziekan kołobrzeski 23 kwietnia 1474 i 23 sierpnia 1479 r. 137 Patrycjusz Koszalina Andrzej Kossebade prezentuje w 1472 r. magistra Henninga Cossebadego na kanonię kamieńską 138, zatem juŝ innego z tej rodziny. Ostatni raz prepozyt wystąpił 23 sierpnia 1479 r., a zmarł przed 11 grudnia, bo tego dnia kapitułę reprezentuje dziekan Vrolicus Westfal 139. W latach na czele kapituły stał dziekan Westval Doktor dekretów Bernard (II) Eggebrecht (Egbrecht) wikariusz w kościele parafialnym w Gryficach (1492), rodem z Darłowa 141. TakŜe kanonik kołobrzeski i kolegiaty Ottońskiej w Szczecinie, administrator biskupa Benedykta (1486), wybrany na prepozyta 22 listopada 1486 r., ostatni raz w tym charakterze 24 sierpnia 1489 r. 142 i potem, od 1490 do 1493 r., znów kapitułę reprezentuje dziekan, w takim razie moŝe wskutek nieobecności prepozyta w diecezji. Bernard znów prepozytem od 1 maja 1493 do 5 stycznia 1523 r., a juŝ 20 kwietnia 1523 r. kapitułę reprezentują kantor Przybysław von Kleist i inni 143. W latach z księciem Boguslawem X brał udział w podróŝy 135 RG IX, nr 1790, 2410, TamŜe, nr TamŜe, nr 4334; RBK nr 752, Regesten... Köslin, nr RBK nr 777, TamŜe, nr Bo tam Taleka, wdowa po Drewsie, patronka wakującej wikarii, prezentowała prepozytowi Bernardowi w 1492 r. na wikarego Andrzeja Eggebrechta (Klempin, s. 78, nr 658; s. 83, nr 701), widocznie jego krewnego. 142 RBK nr 829, TamŜe, nr 935, 1349, Zatem nie pełnił urzędu tylko do 1522 (jak Klempin, s. 413) ani 1524 r. (Kücken, s. 213; Wejman, s. 234).

28 30 Edward Rymar do Ziemi Świętej i Rzymu 144. W czasach prepozytury Bernarda przedstawiciele jego mało dotąd znanej rodziny robili kariery Wolfgang hr. Everstein z hrabiów nowogardzkich od 1524 r., współwystawca dokumentu z biskupem 22 lipca 1526 r. 146, zarazem dziekan kamieński w 1530 r., 11 kwietnia 1531, 25 stycznia 1532 r. 147, tylko prepozyt 1 stycznia 1533 r. Biskup Erazm 4 marca 1534 r. dokonuje czynności prawnej z kapitułą po jego śmierci, zarazem i archidiakona Dymina 148. W zreformowanej od 1534 r. kapitule ewangelickiej: 26. Ludwik hr. Everstein juŝ 23 kwietnia 1534 r., rezygnuje 20 kwietnia 1586 r., zmarł 25 marca 1590 r. 27. Jerzy Kaspar hr. Everstein syn poprzedniego, od 20 kwietnia 1586 r., zmarł w 1629 r Wilhelm ks. Kurlandii z rodu Kettlerów, zmarł w 1640 r. 29. Ernest Bogusław ks. Croy siostrzeniec ostatniego Gryfity, E. Rymar, Wielka podroŝ wielkiego księcia. Wyprawa Bogusława X pomorskiego na niemiecki dwór królewski, do Ziemi Świętej i Rzymu ( ). Szczecin 2004, s. 36, Andrzej i Henryk z tej rodziny przy czynności dotyczącej kapituły kamieńskiej (RBK nr 998); Jakub, dziekan kolegiaty gryfijskiej od 1501 do , gdy zamienia dziekanię na parafię w Altefähr (Hg I, s. 607); mgr Jakub, notariusz i kleryk kamieński, sporządzał w Szczecinie dokument Bogusława X (RBK nr 1014), prokurator kapituły (tamŝe, nr 1022), kanonik kamieński (RKK nr 288), dziekan kolegiaty ottońskiej , zmarły przed (RMO nr 130, 131, 132; RBK nr 1392a), a kapituła kamieńska regulowała sprawy finansowe z braćmi Ewaldem i Joachimem Egbrechtami w związku ze zgonem Jakuba (RBK nr 1405). 146 RBK nr Klempin, s. 415; RBK nr 1392, RDK, nr 91; RBK nr Klempin, s. 413; Kücken, s. 213; E. Rymar, Eversteinowie pomorscy na Nowogardzie i Maszewie Podsumowanie badań genealogicznych. Przegląd Zachodniopomorski 1998, z. 4, s Kücken, s. 213; Klempin, s. 415.

29 P R Z E G L Ą D Z A C H O D N I O P O M O R S K I TOM XXIV (LIII) ROK 2009 ZESZYT 1 R O Z P R A W Y I S T U D I A ALICJA BIRANOWSKA-KURTZ Szczecin ROZWÓJ PRZESTRZENNY MIASTA PŁOTY DO KOŃCA XX WIEKU Miasto Płoty rozlokowało się prawie na samym styku trzech regionów geograficznych Niziny Szczecińskiej, PobrzeŜa Słowieńskiego i północno-zachodnich krańców Pojezierza Drawskiego. Teren jest tutaj urozmaicony licznymi morenami (najwyŝsze wyniesienie istniejące w zachodniej partii miasta sięga 31 m n.p.m.) oraz poprzecinany wodami Regi wraz z jej dopływami. Rzeka pętlą otacza miasto, chroniąc je od południa, wschodu i północy. Po stronie zachodniej w kierunku miasta i rzeki płyną dwa strumienie: Rękowa wpadająca do głównego nurtu od strony północno-zachodniej oraz Bytlica dopływająca do południowo-zachodnich partii Regi. W ten sposób teren otoczony jest zewsząd wodami, a samo miasto wykorzystywało kiedyś obszar zbliŝony do rozległej wyspy. Dawniej tereny bagienne zajmowały najniŝsze partie tarasu przylegającego do rzeki i rozciągającego się po obydwu stronach jej głównego nurtu. Szczególnie szeroki pas mokradeł istniał we wschodnich partiach rzeki, tworząc naturalną ochronę późniejszej zabudowy miejskiej. Nieuporządkowany uprzednio drzewostan bagienny, porastający dolne obszary tarasu, po regulacji i zagospodarowaniu Regi włączono w obręb utworzonego tutaj parku, z czasem zamieniając go na drzewa szlachetnych gatunków. Podmiejski teren połoŝony na zachód pomiędzy Rękową a Bytlicą zawsze był wyniesiony oraz suchy i jedynie przy samych brzegach strumieni mogły występować pasma podmokłych łąk. Teren ten obniŝał się jednak dość znacznie ku zachodowi, w niŝej połoŝonych partiach przechodząc w mokre łąki i trzęsawiska. Niewykluczone, Ŝe w tym miejscu mógł kiedyś istnieć jakiś zbiornik wodny.

30 32 Alicja Biranowska-Kurtz Przez ziemię gryficką prowadziła stara droga do Polski. Między innymi łączyła ona Płoty z Reskiem. Od XVI w. zaczęła stopniowo tracić na swoim znaczeniu, lecz mimo to funkcjonowała aŝ do XIX w. 1 Współczesne Płoty są waŝnym węzłem komunikacyjnym, łączącym miasto w czterech kierunkach: na północ z Gryficami i wybrzeŝem; na północny wschód z Kołobrzegiem i Koszalinem; na południowy wschód przez Resko i Piłę z Poznaniem i Bydgoszczą; na południowy zachód przez Nowogard, Goleniów ze Szczecinem. Połączenie prowadzące ze Szczecina do Gdańska przez Płoty stanowi wycinek trasy szybkiego ruchu tej magistrali. Okres średniowiecza Badania archeologiczne potwierdziły w okolicy Płotów istnienie licznych stanowisk osadniczych. Datowane są one od epoki kamienia aŝ po czasy nowoŝytne 2. Geneza miasta sięga natomiast grodów istniejących w pętli rzeki, które we wczesnym średniowieczu broniły naturalnych brodów istniejących na Redze 3. Jeden z nich znajdował się w północnej, drugi w południowej części późniejszego obszaru miejskiego, wyznaczonego przez rzekę i jej dopływy (ryc. 1). Teren po północnym grodzie, zajmujący przestrzeń pomiędzy Regą a Rękową, uwzględnia jeszcze mapa sztabowa wykonana w skali 1 : W 1891 r. istniało tutaj wyniesienie terenu otoczone dwoma liniami skarp, przy czym zewnętrzna nie tylko opadała szerokim pasmem w stronę miasta, ale dochodziła do samej rzeki, urywając się bezpośrednio przy obecnej ul. I Armii Wojska Polskiego. Autorzy historii Płotów uwaŝają Ŝe gród ten miał fosę broniącą go od południowego wschodu, ponadto zaś wysoki, nasypowy wał ziemny, zabez- 1 S. Rzeszowski, WaŜniejsze momenty dziejów Gryfic. Szczecin 1962, z. 9 10, s. 22; A. Biranowska-Kurtz, Rozwój przestrzenny Reska do XX wieku. Przegląd Zachodniopomorski 2007, z. 4, s H.J. Eggers, Die wendischen Burgwälle in Mittelpommern. Baltische Studien, Neue Folge 47 (1960), s Archiwum Państwowe Szczecin (dalej APSz), Rękopisy i Spuścizny, sygn Publikacja Miasta polskie w Tysiącleciu. T. II. Warszawa 1962, s , podaje, Ŝe były to grodziska stoŝkowe, a Płoty we wczesnym średniowieczu stanowiły czoło opola. 4 APSz, Zbiór Kartograficzny (dalej Zb. Kart.), 1 : /774. Rok 1891.

31 Rozwój przestrzenny miasta Płoty pieczony ostrokołem utoŝsamianym z płotem, od którego nazwę mogła przejąć osada wczesnodziejowa Płoty. Okres przedlokacyjny z hipotetycznym zasięgiem osady wczesnośredniowiecznej (Stare Miasto). 1 Rega z dopływami; 2 tereny bagienne; 3 hipotetyczny zasięg osady wczesnośredniowiecznej; 4 gród północny; 5 gród południowy (oprac. A. Biranowska-Kurtz) 5 Płoty. Dzieje miasta. Red. L. Turek-Kwiatkowska. Słupsk 1991, s. 17.

32 34 Alicja Biranowska-Kurtz Południowy gród, uwaŝany za młodszy 6 (pod względem czasu powstania), zajął obszar pomiędzy Regą a Bytlicą miejsce, w którym później wzniesiono istniejący do dzisiaj zamek średniowieczny, przekształcony w dobie renesansu. Autorzy historii Płotów uwaŝają 7, Ŝe ok. XIII w. uformowano tutaj kwadratowy gród z zaokrąglonymi naroŝnikami, potwierdzony następnie znaleziskami kultury materialnej, wpisany do literatury przedmiotu jako Stare Miasto 8. Nazwa ta utrzymała się aŝ do XVIII w. UwaŜają równieŝ, Ŝe naprzeciwko obecnego mostu kolejowego na Redze istniał kolejny gród, tzw. Wał słowiański, oraz Ŝe na terenie dzisiejszego parku znaleziskami kultury materialnej potwierdzono osadnictwo słowiańskie. Z biegiem czasu obok południowego grodu, utoŝsamianego z castrum, rozwinęła się osada wczesnodziejowa, która z racji połoŝenia w miejscu naturalnej przeprawy przez Regę czerpała z niej profity i miała dogodne warunki rozwojowe. Była na tyle rozwinięta gospodarczo i przestrzennie, Ŝe posłuŝyła do lokacji miasta na prawie lubeckim 9, wzorowanego na Greifswaldzie. Nastąpiło to 8 czerwca 1277 r., a zasadźcą był Dobiesław Wotuch (v. Woedtke) z Otoka. Tytułem uposaŝenia miasto otrzymało160 łanów ziemi, ponadto zwolnienie od podatku na przeciąg dwunastu lat, prawo wyrębu lasu, rybaczenia i polowań w lasach pańskich oraz na polach. Od właścicieli miasta Hildebranda i Zygfryda mieszczanie dostali zapewnienie poniesienia kosztów przy wznoszeniu ewentualnych obwarowań; Hildebrand i Zygfryd pozostawili sobie 36 łanów ziemi oraz dochody w wysokości jednej trzeciej od istniejących juŝ młynów, jak równieŝ od tych, które zamierzano wybudować. Kościół otrzymał uposaŝenie w wysokości czterech łanów ziemi 10. W sensie przestrzennym miasto otrzymało nietypowy układ (ryc. 2). Osią stała się ulica główna w linii prostej na północ, wyprowadzona od północnego naroŝnika terenu zamkowego (Schloss-Str.), poprzez podzamcze rozciągające się pomiędzy fosą zamkową a rynkiem oraz przez niewielki rynek z bryłą ko- 6 Miasta polskie..., s Płoty. Dzieje..., s Plathe in Pommern. Die Geschichte. Hamburg 1963, s. 30; H.J. Eggers, Die wendischen..., s G. Kratz, Die Städte der Provinz Pommern. Berlin 1896, s. 296; E. Keyser, Deutsches Städtebuch. Berlin b.r.w. [1939], s G. Kratz, Die Städte..., s. 296; Plathe..., s. 16.

33 Rozwój przestrzenny miasta Płoty ścioła, cmentarzem przykościelnym i być moŝe ratuszem na środku placu 11. Pierwotnie rynek był większy, prostokątny; pomniejszono go przed 1740 r., wraz z nową zabudową powstałą w miejscu cmentarza (wyprowadzonego poza miasto dopiero w 1737 r.) 12. Regularne, prostokątne bloki zabudowy o zróŝnicowanej wielkości zgrupowano po obydwu stronach głównej ulicy. Wjazdy do miasta wprowadzały komunikację do rynku z trzech kierunków: od południowego zachodu ze Szczecina, od południowego wschodu z Reska i od północy z Kołobrzegu, prowadząc ją pierwotną starą drogą nadzorowaną kiedyś przez dawny gród północny. Na granicy z zabudową 13 wjazdy miejskie otrzymały odpowiednio zamykane szlabany, umownie nazywane bramami, Płoty bowiem nie miały ani wałów, ani murów, ani baszt. Nie były jednak miastem otwartym, gdyŝ poza doskonałą lokalizacją w terenie dysponowały wymienionymi zamknięciami, które w literaturze przedmiotu odnotowano umownie jako bramy: Gryfińską, Stargardzką i Młyńską 14. Od strony północno-wschodniej Stare Miasto zamknął strumień 15 płynący po zewnętrznych granicach posiadłości naleŝącej do późniejszego nowego zamku Ostenów, a potwierdzony graficznie jeszcze w 1740 r E. Keyser, Deutsches..., s Tak wczesne istnienie ratusza jest problematyczne, tym bardziej Ŝe do XVIII w. Płoty były miastem prywatnym, z samorządowością ograniczoną do minimum. 12 TamŜe. 13 W: Płoty. Dzieje..., s. 28, podano charakterystykę lokacyjnego miasta, opierając się na źródłach. Wymieniają 60 domów, młyn nad Regą, stodoły za rzeką i kościół istniejący w centrum załoŝenia. 14 E. Keyser, Deutsches..., s Trudno jednoznacznie określić znaczenie oraz czas powstania tego cieku. W dawnej literaturze przedmiotu nie znajdujemy na niego określenia, natomiast autorzy opracowania Płoty. Dzieje... (s. 18) uwaŝają, Ŝe w tym miejscu przekopano fosę oblewającą nowo zrealizowany obiekt architektoniczny. W tym artykule posługiwać się będę określeniem strumień-fosa zamkowa. 16 Plan zamków z 1740 r. Oryg.: Archiwum Fotograficzne Muzeum Narodowego w Szczecinie (dalej AF MNS), sygn. F.XVI/1339. W: Płoty. Dzieje..., s. 18, podano, Ŝe jeszcze w XIX wieku istniały obwałowania i fosy, idące od strony zachodniej w kierunku wschodnim, w kształcie sierpa, którego rogi wyznaczały granice pierwszego przedlokacyjnego miasta. Autorzy nie przybliŝają czasu powstania tych umocnień.

34 36 Alicja Biranowska-Kurtz 2. Płoty. Układ miasta w okresie średniowiecza. 1 Rega z dopływami; 2 tereny bagienne; 3 adaptacja Starego Miasta na potrzeby lokacyjne; 4 folwark zamkowy; 5 w miejscu południowego grodu zamek Blücherów; 6 rynek staromiejski z kościołem i cmentarzem przykościelnym; 7 hipotetyczna lokalizacja zamknięcia nazywanego Bramą Szczecińską; 8 hipotetyczna lokalizacja zamknięcia nazywanego Bramą Gryfińską; 9 hipotetyczna lokalizacja zamknięcia nazywanego Bramą Młyńską; 10 lokalizacja najstarszych młynów; 11 strumień-fosa zamkowa; 12 teren po grodzie północnym (oprac. A. Biranowska-Kurtz)

35 Rozwój przestrzenny miasta Płoty Wydaje się, Ŝe regularność średniowiecznego układu miejskiego była wynikiem adaptacji i regulacji wcześniej istniejącego w tym miejscu podgrodzia lub osady wczesnodziejowej, natomiast sama lokacja objęła wyłącznie zagadnienia prawne obejmujące zaistniałe juŝ fakty przestrzenne. Dopiero od chwili lokacji wcześniejszy zespół przestrzenny moŝna utoŝsamiać z miastem; przedtem była to jedynie osada wczesnośredniowieczna. Dotyczy to równieŝ przeniesienia nazwy Stare Miasto na cały adaptowany obszar, a nie, jak przyjmowano dotychczas, jedynie na teren pierwotnego południowego grodu i jego majdanu gospodarczego. Przekształcenia układu komunikacyjnego, czytelne w obszarach Starego Miasta w późniejszych kartogramach, są juŝ wynikiem dziewiętnastowiecznych zmian obejmujących budowę nowej szosy relacji Szczecin Gdańsk oraz przesunięcia komunikacji drogowej w kierunku nowych mostów na Redze, wzniesionych u schyłku XIX stulecia 17. Niewykluczone, Ŝe w dziewiętnastowiecznych przekształceniach układu komunikacyjnego zaadaptowano równieŝ część pierwotnego traktu prowadzącego niegdyś do starego brodu, przez naturalny wąwóz wykształcony w północnej części miasta i rzeki. Jako Ŝe w momencie lokacji miasta Pomorze było juŝ katolickie, Płoty miały juŝ kościół, przypuszczalnie drewniany. Z dokumentu lokacyjnego wynika, iŝ uposaŝono go czterema łanami ziemi wraz z naleŝnymi dziesięcinami 18. Ustalenia terenowe dowiodły, Ŝe najstarszy kościół był wolno stojącą realizacją wzniesioną na płycie rynku 19. Przypuszczalnie był późnogotycką, jednonawową świątynią, z trójbocznym zamknięciem od wschodu i kwadratową w rzucie wieŝą od zachodu 20. Po poŝarze w 1612 r. został odbudowany, następnie przebudowano go i obudowano od strony północnej, tak Ŝe w 1740 r. bezpośrednio przylegała do niego zabudowa mieszczańska 21. Spowodowało to znaczące zmiany przestrzenne, gdyŝ nie tylko bardzo uszczuplono powierzchnię płyty rynko- 17 W 1621 r. na Redze lody zniszczyły dotychczasowe mosty, młyny i groble. G. Kratz, Die Städte..., s TamŜe. 19 Badania wykonał inŝ. arch. Stefan Kwilecki, przygotowując materiał do powojennej rekonstrukcji i odbudowy zamku Blücherów; nie został on jednak opracowany i opublikowany. Dzięki uprzejmości autora wyniki przekazano mi do późniejszego wykorzystania w publikacjach. 20 M. Słomiński, Kościół parafialny. W: Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Szczecin Oryg.: Biuro Dokumentacji Zabytków, Szczecin. 21 Plan zamków z 1740 r.

36 38 Alicja Biranowska-Kurtz wej, ale radykalnie zmieniono teŝ dotychczasowy kontekst wolno stojącej bryły świątyni, wbudowując ją w przestrzeń bloku urbanistycznego. W 1367 r. wspomniano o szpitalu miejskim św. Jerzego, lokalizując go na zewnątrz Bramy Stargardzkiej. W okresie lokacji został uposaŝony dwoma morgami ziemi ornej i łąką. Początkowo był przytułkiem dla biednych i trędowatych; w XVIII w. oddano go pod zarząd magistratu. Do szpitala naleŝały budynek z ośmioma pomieszczeniami, stodoła i ogród warzywny Część dochodów uzyskiwanych z posiadłości szpitalnych przeznaczano dla biednych (1770). Szpital został spalony w czasie wojny siedmioletniej. Łącznie z osadą wczesnośredniowieczną w XIII w. cytowano castrum 22 utoŝsamiane z południowym grodem. Po lokacji w jego miejscu wzniesiono zamek. W pierwszym etapie budowy na wzgórzu wymurowano wieŝę mieszkalną stojącą na dziedzińcu otoczonym zapewne palisadą. WieŜę zbudowano na planie zbliŝonym do prostokąta (12,7 x 16,9 m), w dolnych kondygnacjach z kamienia narzutowego, w wyŝszych z cegły o wiązaniu wendyjskim. Przypuszczalnie miała cztery jednoprzestrzenne kondygnacje, połączone schodami umieszczonymi w grubości ściany północnej. Prowizoryczne umocnienia zastąpiono murem obwodowym dostawionym do wieŝy i będącym przedłuŝeniem jej ściany wschodniej. Na reliktach tego muru widoczne są kolejne fazy budowy, jak równieŝ zmiana koncepcji przestrzennej, znacznie powiększającej pierwotnie niewielki dziedziniec. Dalsza rozbudowa doprowadziła do powstania zamku na planie prostokąta o wymiarach 43 x 28 m, otoczonego murem obwodowym dochodzącym do 6 m wysokości, z obronną wieŝą mieszkalną zlokalizowaną przy wschodnich partiach muru (od strony rzeki). Wjazd do zamku prowadził przez bramę północną i przez przedzamcze z jego folwarkiem, rozlokowane pomiędzy zamkiem a rynkiem 23. Mocno wyniesione ponad teren wzgórze zamkowe, prostokątne, z lekko zaokrąglonymi naroŝnikami, otoczono głęboką fosą zaopatrzoną w most. Jeszcze w 1740 r. czytelne były wszystkie wymienione elementy przestrzenne kształtujące charakter wzgórza, wraz ze stawem na Bytlicy, usytuowanym od południowego zachodu i podchodzącym bezpośrednio pod skarpę i fosę zamkową. 22 E. Keyser, Deutsches..., s B. Guerquin, Zamki w Polsce. Warszawa 1984, s Rekonstrukcja poszczególnych etapów rozbudowy zamku: Z. Radacki, Zamek w Płotach. W: Ziemia Gryficka ( ). Red. T. Białecki. Szczecin 1973; tenŝe, Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego. Warszawa 1976.

37 Rozwój przestrzenny miasta Płoty W okresie lokacji, a później w pełnym średniowieczu, miasto odsunęło się od pierwotnego grodu północnego i związało się z grodem południowym, który aŝ do epoki nowoŝytnej pełnił funkcje rezydencjonalno-obronne dla całego załoŝenia miejskiego. Same Płoty były niewielkim miasteczkiem prywatnym 24 o słuŝebnej roli wobec feudałów i być moŝe w średniowieczu było jedynie dodatkiem do zamku. Nie wiemy natomiast, jak potoczyły się losy pierwotnego grodu północnego oraz czy i ewentualnie jakim przemianom uległ on zaraz po lokacji miasta. Płoty otrzymały prawa lubeckie, a zatem dalszy rozwój ośrodka wiązano z funkcjami wynikającymi z tego prawodawstwa. Nowe, niezwykle atrakcyjne perspektywy, dające ogromne moŝliwości rozwoju gospodarczego, związane były z uaktywnieniem handlu, wymianą towarową oraz z koniecznością prowadzenia Ŝeglugi wodami Regi, aŝ do brzegów morza. PoniewaŜ południowe tereny miejskie oddzielała od rzeki wysoka skarpa zamkowa, jedyne miejsce, gdzie moŝliwe było przystosowanie terenu do funkcji przeładunkowo-handlowych, znajdujemy na obszarze częściowo zainwestowanego juŝ pierwotnego grodu północnego. Być moŝe z tym terenem naleŝałoby wiązać funkcje portowo- -przeładunkowo-handlowe, jednak dla średniowiecza nieustalona jest spławność Regi na odcinku Płoty Gryfice. Do końca XIX w. obszar dawnego grodu północnego był niezabudowany, otoczony skarpami i znacznie wyniesiony ponad otoczenie; dodatkowo opisywano go jako Schloss B. Taki obraz prezentują mapy z tego okresu Miasto naleŝało kolejno do Wedlów, Haydebrecków, od 1377 r. do Ostenów, do 1731 r. do Blücherów. W 1731 r. Chrystian Ludwik von Blücher sprzedał miasto wraz z całym zamkiem Matiasowi Konradowi von der Osten. G. Kratz, Die Städte..., s. 297; E. Keyser, Deutsches Mapa miasta z 1890 r. Repr. w: W. Witek, Płoty, woj. zachodniopomorskie. Studium wartości kulturowych. Szczecin Autor nie przytoczył pełnych danych dotyczących tego kartogramu, toteŝ trudno sprawdzić zasadność datowania. Cytowany wyŝej plan miasta w skali 1 : datowany został na rok Porównując te dwa kartogramy, trudno się zgodzić z niezwykłym przyrostem tkanki miejskiej, który miałby nastąpić w latach Niespotykany byłby równieŝ fakt błyskawicznego utrwalenia tego zdarzenia przestrzennego w przekazie graficznym rysunkowym. Dla tej mapy bardziej zasadne jest datowanie na połowę XIX w., tym bardziej Ŝe w przytoczonym przez W. Witka planie miasta w północnych partiach Płotów występują jeszcze duŝe partie wolnej przestrzeni, niepokrytej tkanką miejską; niewykształcony jest teŝ w pełni układ przestrzenny całego załoŝenia, zieleń parku porasta jedynie południowo-wschodnie partie tarasu, a zabudowa mieszczańska Nowego Miasta nie wyszła poza wcześniejszą, częściową obudowę dwóch ulic (Jedności Narodowej i I Armii Wojska Polskiego). Posiłkując się kartogramem przywołanym przez W. Witka, na potrzeby niniejszej pracy datowanie przesunęłam na połowę XIX w.

38 40 Alicja Biranowska-Kurtz Okres nowoŝytny W 1448 r. Płoty podzielono pomiędzy dwóch Ostenów: Wedigo otrzymał: jedną czwartą zamku, jedną ósmą miasta, podwórzec przed zamkiem, połowę naleŝności od młyna i posiadłości majątkowych; Dennies zamek w Dąbiu Łobeskim, jedną ósmą Płotów wraz z połową naleŝności z młyna i od poddanych zamieszkujących okoliczne wsie 26. Udzielenie poparcia jednego z właścicieli w sporze toczonym między miastem Kołobrzeg a jego katedrą doprowadziło w 1465 r. do zbrojnej napaści mieszczan kołobrzeskich na Płoty, spalenia Starego Miasta i zrujnowania zamku 27. Nie wiemy nic o sposobie odbudowy miasta; w miejscu zniszczonego zamku wybudowano nową bryłę, nadając jej charakter obronny. Zamek został przebudowany ponownie w epoce renesansu (1540) przez Ostenów. Obok wieŝy powstał wówczas trzykondygnacyjny dom mieszkalny zajmujący północno-wschodni naroŝnik dziedzińca. Na parterze umieszczono salę ze sklepieniem wspartym na jednym słupie; od strony zewnętrznej drugiego piętra i od podwórza na wszystkich kondygnacjach wprowadzono kluczowe strzelnice. Okna ozdobiono obramieniami o wykrojach kotarowych, a od strony północnej dodano wykusz 28. W 1577 r. Wedigo von Osten sprzedał rodzinie Blücherów swoją część miasta 29 wraz z zamkiem, który Blücherowie w kilka lat później przebudowali, niszcząc przy tym bryłę pierwotnej wieŝy mieszkalnej przez dodanie zewnętrznej klatki schodowej 30. W tym samym czasie, w wyniku mariaŝu pomiędzy rodzinami dotychczasowych właścicieli, Płoty stały się wspólną własnością połączonych ze sobą rodów Blücherów i Ostenów. 26 Płoty. Dzieje..., s G. Kratz, Die Städte..., s B. Guerquin, Zamki..., s W tym czasie dobra Blücherów składały się z domu mieszkalnego, browaru, wieŝy, sześciu zabudowań gospodarczych. Płoty. Dzieje..., s UwaŜa się, Ŝe przyczyna sprzedaŝy zamku kryła się równieŝ w bankructwie Ostenów, wywołanym krachem finansowym bankiera Hansa Loitza ze Szczecina. Niepłacenie i zablokowanie długów zaciągniętych przez Zygmunta Augusta, króla polski, spowodowało, Ŝe ogłoszone w 1572 r. bankructwo Loitzów objęło teŝ moŝne rody pomorskie, nie otrzymały one bowiem zwrotu swoich depozytów pienięŝnych ulokowanych w bankach Loitzów. Zbankrutowali równieŝ Ostenowie. B. Lemańczyk, Płoty Ostenów. Kurier Szczeciński, B. Guerquin, Zamki..., s. 238.

39 Rozwój przestrzenny miasta Płoty Po sprzedaŝy starego zamku Wedigo von Osten pozostał w mieście. W latach wybudował nową siedzibę, tzw. mniejszy lub nowy zamek, lokalizując ją w oddaleniu ok. 200 m na południowy wschód od pierwotnego obiektu. Najstarszą bryłę zamku, załoŝeniem zbliŝoną do rodzinnego pierwowzoru, z późniejszym opracowaniem stylistycznym 31, wkomponowano pomiędzy zabudowę mieszczańską, Regę a strumień-fosę zamkową, wyznaczający północną granicę średniowiecznego miasta. Równocześnie z zamkiem wzniesiono bramę wjazdową ulokowaną od strony miasta. Maciej Słomiński pisze 32, Ŝe projekt budowli przypisuje się Wilhelmowi Zachariaszowi budowniczemu Starego Zamku w Płotach oraz skrzydeł północnego i zachodniego Zamku KsiąŜąt Pomorskich w Szczecinie. Przed 1740 r. nastąpiły duŝe przekształcenia, gdyŝ plan z tego czasu 33 prezentuje rozległe juŝ załoŝenie pałacowe, z dobudowanymi dwoma skrzydłami bocznymi, z których południowe otrzymało paradne barokowe schody z biegami rozchodzącymi się na dwie strony i powiązanymi z niewielkim ogrodem ozdobnym. Do północnej strony bramy przejazdowej dostawiono budynek gospodarczy (chlewnię), a z końcem XIX w. były juŝ tutaj kolejne oficyny łączące się z sobą i wraz z bramą mające obrys w kształcie litery Z. W zakolu rzeki prowadzono planową gospodarkę, wprowadzając w miejsce nadrzecznych łęgów cztery rzędy regularnych nasadzeń drzewnych, a powyŝej nich prostokątne kwatery ogrodowe (?) okolone alejami. Zapewne juŝ w połowie XVIII w. tymi działaniami moŝna potwierdzić prace nad samym parkiem a być moŝe nad starym zwierzyńcem? Tym bardziej zastanawiający jest fakt, Ŝe cytowane juŝ plany miasta z połowy i końca XIX w. pokazują udziwniony rzut zamku, czterokrotnie łamiącego się pod kątem prostym i w przybliŝeniu tworzącego załoŝenie zbliŝone do trzech stopni schodów. Podobnie nierealne jest otoczenie zamku, z wysoką skarpą sypaną od strony rzeki i wzdłuŝ strumienia-fosy zamkowej, nadając jej charakter bardzo wysokiego nasypiska. 31 U.Z. Maciejewska, Rezydencja rodziny Bismarck-Osten w Płotach. Poznań 1984 (praca magisterska napisana pod kier. dr. J. Skuratowicza, Biblioteka Instytutu Historii Sztuki UAM w Poznaniu), s M. Słomiński, Nowy zamek. Karta ewidencyjna Oryg.: Państwowe SłuŜby Ochrony Zabytków, Szczecin. 33 Plan zamków z 1740 r.

40 42 Alicja Biranowska-Kurtz 3. Płoty. Układ miasta w okresie nowoŝytnym. 1 Rega z dopływami; 2 tereny bagienne; 3 lokacyjne Stare Miasto z rynkiem, kościołem i cmentarzem przykościelnym; 4 zamek Blücherów z zachowanymi nasypami ziemnymi i fosami (umocnienia po grodzie południowym) wraz z terenem zamkowym i z przejazdem bramnym; 5 Nowe Miasto, przybliŝony zasięg pierwotnej zabudowy z rynkiem nowomiejskim oraz starą drogą do Kołobrzegu (przed regulacją); 6 kompleks przestrzenny zamku Ostenów; 7 strumień-fosa zamkowa; 8 początki parku zamkowego; 9 lokalizacja najstarszych młynów i foluszy; 10 czytelne wały po grodzie północnym (oprac. A. Biranowska-Kurtz)

41 Rozwój przestrzenny miasta Płoty Zasoby mieszkaniowe miasteczka musiały być niezwykle skromne, gdyŝ w 1612 r. spłonęło ono całkowicie. 34 Na styku ze Starym Miastem utworzono Nowe Miasto 35 z rynkiem i ratuszem 36, z południową pierzeją nowomiejskiego rynku przyległą do strumienia-fosy zamkowej i staromiejskiej substancji mieszkaniowej. Koncepcja odbudowy Płotów przesunęła nowe realizacje na wschód od głównej północnej arterii (Wilhelm-Str. dziś ul. Jedności Narodowej; Landwehr-Str.), a jednocześnie powyŝej terenów przeznaczonych pod mniejszy zamek, wypełniając sobą przestrzeń połoŝoną pomiędzy nurtem rzeki a średniowieczną trasą przelotową. Najwcześniejsza zabudowa pomału zaczęła tworzyć południową pierzeję ulicy (w 1939 r. Adolf-Hitler-Str., obecnie ul. I Armii Wojska Polskiego) 37, nie mniej całkowite jej wypełnienie nastąpiło dopiero około połowy XIX w. 38 Ekstensywna zabudowa nowomiejskiej części, powstająca na obszernych działkach siedliskowych, pozwalała na ciągłe przekształcenia i modernizowanie odcinków planu oraz wprowadzanie w przestrzeń miejską nowych realizacji oraz ulic. Były one moŝliwe do wykonania, gdyŝ pomiędzy średniowieczną zabudową miejską a Regą, od północy, pozostawały ogromne, wciąŝ niezabudowane przestrzenie, które naleŝało traktować jako miejskie rezerwy budowlane do późniejszego wykorzystania. Wielkość posesji przy nowych ulicach określały bądź to naturalne warunki topograficzne, bądź głębokość typowych działek siedliskowych wyznaczanych dla tworzonej zabudowy. W końcu XIX w. wielkości i głębokości działek pozwoliły na kolejne podziały i wytyczenie dalszych, nowych ulic (Linden-Str. dziś ul. Kościuszki; Rudolf- -Otto-Str. Piastowska; Schul-Str. Przechodnia; Ring-Str. Grunwaldzka). 34 G. Kratz, Die Städte..., s. 297; H. Berghaus, Landbuch von Pommern und Rügen. Berlin 1883, s. 559; B. Guerquin, Zamki..., s. 238; Płoty. Dzieje..., s. 29 i in. 35 L.W. Brüggemann, Ausführliche Beschreibung des Königl. Preuss. Herzogthums Vorund Hinterpommern. Stettin 1800, s. 363 i Płoty. Dzieje..., s W niemieckiej dokumentacji fotograficznej zachowanej w zbiorach AF MNS ulica ta nazywana jest Körlinerstrasse (np. sygn. F.XVI/1336), natomiast F.R. Barran w swoim opracowaniu (Städte-Atlas...) posiłkuje się nazewnictwem zaczerpniętym bezpośrednio z lat poprzedzających drugą wojnę światową. 38 Cyt. mapa z poł. XIX w. Autorzy publikacji Płoty. Dzieje... (s ) uwaŝają, Ŝe jeszcze w XIX w. miasto miało tylko trzy ulice bez nazwy. Jedyną nazwaną ulicą była Pocztowa, z racji zajazdu pocztowego z nią związanego. Nazwy oraz numerację domów wprowadzono dopiero w XX w.; wcześniej w całej miejscowości posługiwano się tylko numerami hipotecznymi.

42 44 Alicja Biranowska-Kurtz Po poŝarze z 1612 r. w średniowiecznej przestrzeni rozpoczęto odbudowę najwaŝniejszych budynków, w tym kościoła 39, jednak wypełnienie zabudową całego Starego i Nowego Miasta naleŝy przesunąć na lata po zakończeniu wojny trzydziestoletniej i znacznie późniejsze na czas względnego spokoju i stabilizacji. Kościół oddano do uŝytku w 1617 r., z prowizorycznie nakrytym dachem 40. Przyjmuje się, Ŝe wojna trzydziestoletnia ( ) dotkliwie uszczupliła zasoby miasta i bardzo nadweręŝyła jego kondycję. W 1621 r. wielka powódź zniszczyła wszystkie młyny, mosty i groble istniejące na rzece 41. Ciągle przemieszczające się wojska, kwaterunki, liczne poŝogi doprowadziły do ogromnego zuboŝenia wielu dziedzin Ŝycia. W samym 1628 r. wskutek przemarszu wojsk cesarskich zginęło wielu mieszczan oraz spłonęły aŝ 64 domostwa 42. W spisie z tego samego roku wykazano 33 całe dziedzictwa opodatkowane na pół florena, 18 średnich po 8 groszy i 57 półdziedzictw po 4 grosze, dysponujących łącznie areałem 111,5 łana ziemi 43. W szalejących zarazach ( ) Ŝycie utraciło dwustu mieszkańców. Zginęło równieŝ całe pogłowie bydła i trzody chlewnej 44. Kontrybucje, zarazy, zniszczenia doprowadziły do tego, Ŝe cała Ŝyjąca ludności Płotów schroniła się w lasach przed przechodzącymi tutaj w 1648 r. wojskami cesarskimi 45, pozostawiając cały swój dobytek na pastwę Ŝołdactwa. Przy tak niesprzyjających warunkach odbudowę miasta moŝna było podjąć dopiero po 1648 r., mimo Ŝe w 1649 r. inwentarz zamkowy w dalszym ciągu wykazywał ogromne braki w uposaŝeniu folwarku: Był tu jeden wóz, ale zabrali go Ŝołnierze; pozostały cztery stare klacze, dwie z nich 39 E. Keyser Deutsches... Do jego odbudowy przystąpiono w 1619 r. 40 M. Słomiński, Kościół... W 1730 r. dostawiono dwie poprzeczne przybudówki, tworząc (wraz z korpusem budowli) plan krzyŝa. W północnej przybudówce umieszczono grobowiec rodziny von der Osten. W 1735 r. zamiast prowizorycznego dachu wprowadzono nowe zwieńczenie, wzniesione według projektu konduktora budowlanego Krüppela; podwyŝszono mury wieŝy do wysokości 54 stóp, a na murowanym trzonie umieszczono ryglową kondygnację wieŝy o wysokości 51 stóp. Całość nakryto barokowym prześwitującym hełmem. W 1771 r. hełm zastąpiono ozdobną kopułą. W XIX w. kościół groził zawaleniem, toteŝ w latach przeprowadzono kolejny remont pod kierunkiem mistrza budowlanego Horna. Kolejne remonty: , 1880; rozebrany w 1904 r. Widok kościoła sprzed rozbiórki w: W. Witek, Płoty..., pocztówka. 41 G. Katz, Die Städte..., s. 297; L.W. Brüggemann, Ausführliche Beschreibung..., s Płoty. Dzieje..., s. 31. W. Witek (Płoty..., s. 15) podaje, Ŝe w 1638 r. miasto zostało całkowicie wypalone. 43 G. Kratz, Die Städte..., s TamŜe; H. Berghaus, Landbuch..., s Płoty. Dzieje..., s. 32.

43 Rozwój przestrzenny miasta Płoty niedługo zdechły; były cztery krowy, ale dwie zabrali Ŝołnierze; są tylko dwa cielęta, cztery stare świnie i siedemnaście prosiąt 46. Miasto ponownie zostało doszczętnie zniszczone przez wojska rosyjskie i pruskie w trakcie działań wojny północnej ( ) i siedmioletniej ( ). Jako kwatera główna rosyjskiego generała von Berga 47 czterokrotnie przechodziło z rąk do rąk 48. Ze względów strategicznych spalono teŝ wszystkie stodoły połoŝone po drugiej stronie Regi 49. Najstarsze wizualizacje miasta pochodzą z 1740 r. 50 Zarówno plan, jak i panorama (ryc. 4 i 5) prezentują wybrane partie struktury miejskiej. W dalszym ciągu istniały fosy starego obiektu i wały wynoszące zamek ponad zabudowę miasteczka. Na pokaźnym obszarze pomiędzy zamkiem a rynkiem był folwark z wolno stojącą zabudową zlokalizowaną w róŝnych miejscach majdanu oraz budynek bramny 51 rozdzielający przestrzeń rynkową od zabudowań gospodarskich. Folwark ciągle jeszcze nazywano Starym Miastem 52, chociaŝ, jak wyŝej wykazano, w czasie lokacji nazwą tą objęto równieŝ adaptowaną przestrzeń miejską. W XVIII w. zburzono południową partię wieŝy mieszkalnej tak, Ŝe zamek przekształcił się w nowoŝytną rezydencję 53 (ryc. 6). Po wojnie siedmioletniej zrezygnowano z uŝytkowania starego zamku. W XIX w. wykorzystywano jego go jako szkołę z internatem dla dzieci trudnych i opuszczonych, jednak w 1860 r. poŝar wypalił budynek aŝ do parteru; w formie ruiny 54 zamek przetrwał do 1956 r. 46 TamŜe. 47 E. Keyser, Deutsches..., s W czasie wojny siedmioletniej w starym zamku w Płotach główną kwaterę mieli ksiąŝę Wołkoński i carski generał von Berg. Po wojnie von Ostenowie zrezygnowali z uŝytkowania tego zamku. 48 Płoty. Dzieje..., s TamŜe. 50 Są nimi: wspomniany plan zamków z 1740 r. oraz panorama miasta wg Knüppela. Repr. w: H. Lemcke, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin. H. 10. Stettin 1912, ryc B. Guerquin (Zamki..., s. 238) podaje, Ŝe w XVII w. w fosie od strony miasta zbudowano budynek bramny. 52 L.W. Brüggemann, Ausführliche Beschreibung..., s. 363; Th. Kantzow, Pomerania oder Urspruck, Altheit und Geschichte der Völker und Lande Pommern, Cassuben, Wenden, Stettin, Rügen in vierzehn Büchern beschreiben. Greifswald 1817, s. 111; G. Kratz, Die Städte..., s Z przekazów tych nie wynika bardziej precyzyjna lokalizacja tego folwarku. 53 B. Guerquin, Zamki..., s. 238; Zamek Blücherów (stary) wg litografii E. Sannego z ok r. Oryg. AF MNS, sygn. F.XVI/ Widok starego zamku wg litografii Thiedego (XIX w.). Oryg.: AF MNS, sygn. F.XVI/1335.

44 46 Alicja Biranowska-Kurtz 4. Płoty. Plan zamków, Oryg.: AF MNS, sygn. F. XVI/1339 (plan zreprodukowano w ustawieniu zgodnym ze stronami świata) 5. Płoty. Widok miasta wg Knüppela z 1740 r. Repr. z: H. Lemcke, Die Bau- und Kunstdenkmäler..., ryc. 6

45 Rozwój przestrzenny miasta Płoty Płoty. Zamek Blücherów ok r. wg litografii E. Sannego. Oryg.: AF MNS, sygn. F. XVI/1341 Panorama z 1740 r. daje nam wgląd w rozbudowany juŝ kompleks przestrzenny nowego zamku Ostenów, wraz z nasadzeniami drzew szlachetnych wprowadzonymi w taras nadrzeczny, dającymi początek późniejszemu parkowi o cechach załoŝenia angielskiego. JeŜeli w połowie XVIII w. ten obszar Płotów wciąŝ nazywano Starym Miastem, naleŝy wnosić, iŝ w przestrzeni miejskiej funkcjonowało juŝ inne nowoŝytne załoŝenie. Na północ od średniowiecznego strumienia-fosy zamkowej prowadzona była juŝ planowa gospodarka przestrzenna, wyraŝająca się istnieniem prostokątnego placu oraz regularnymi nasadzeniami zieleni wysokiej, odcinkami prowadzonymi równolegle do Regi i wymienionego cieku. W panoramie miasta niemoŝliwe jest wyodrębnienie nowoŝytnego zespołu urbanistyczno-przestrzennego, prezentuje ona bowiem tereny widziane od południowego wschodu, rozciągające się pomiędzy obydwoma zamkami. Nad miastem góruje pokaźna bryła starego zamku, kościół z wieŝą pochodzącą z 1736 r. i jakiś bliŝej niesprecyzowany, wysoki prostokątny budynek, mogący istnieć w miejscu nowego zamku. Poza murowanymi zamkami, całą pozostałą zabudowę wzniesiono w konstrukcji ryglowej, łącznie

46 48 Alicja Biranowska-Kurtz z wieŝą kościoła zakończoną barokowym hełmem oraz ze stodołami zlokalizowanymi po zewnętrznej stronie rzeki 55. Zabudowa mieszczańska nie przekraczała dwóch kondygnacji, domy miały wysokie dwuspadowe dachy, kalenicami ustawione do ulic. Wydaje się, Ŝe większość domów była juŝ realizacjami szerokofrontowymi. Miasto liczyło 101 budynków krytych dachówkami, z czego jeden był pod strzechę 56. Zamieszkiwało je sześciuset mieszkańców 57. W 1762 r. zniszczono zabudowania dworskie oraz mosty 58, chcąc utrudnić wojskom rosyjskim wyprawę na Kołobrzeg 59. Natychmiast przystąpiono do budowy nowych przejść, przesuwając je w stosunku do wcześniejszej lokalizacji. Nowy most miał 168 m długości i 18 stóp szerokości. W 1822 r. zaniechano pobierania cła mostowego 60. W drugiej połowie XVIII w. ulice miasta otrzymały nowe nawierzchnie wykonane z tłuczonego kamienia ukształtowanego w kostkę 61. W końcu XVIII w. do zasobów Płotów naleŝały: 103 domy z ceglanymi dachami, 45 stodół (w tym dwie pod ceramicznym dachem) i kościół luterański. Miasto zamieszkane było przez 628 mieszkańców 62, a cała substancja budowlana (w swej zasadniczej bryle) mieściła się w obszarze pomiędzy dwoma zamkami oraz przy Nowym Rynku. 55 Wprowadzony w 1730 r. tzw. Baureglement wprowadzał jednoznaczny zakaz wznoszenia nowych budynków gospodarskich, zwłaszcza stodół, w obrysie murów miejskich lub w innej przestrzeni określającej zasięg miasta. A. Biranowska-Kurtz, Stodoły w miastach Pomorza Zachodniego. W: Materiały konferencyjne II Polsko-Niemieckiej Konferencji Architektura ryglowa wspólne dziedzictwo. Szczecin 2001, s Płoty. Dzieje..., s G. Kratz, Die Städte..., s Od tego czasu nieprzerwanie powiększa się liczba mieszkańców, aby w 1861 r. osiągnąć wielkość 2227, z czego jedynie trzy osoby wyznawały wiarę katolicką, a 58 mojŝeszową. 58 Płoty. Dzieje..., s. 35. Dokonały tego wojska rosyjskie stacjonujące w mieście. 59 Plathe..., s Płoty. Dzieje..., s. 76. Płoty miały dwa mosty: miejski i prywatny, naleŝący do Ostenów, zlokalizowany na Redze, powyŝej miasta. Trzecim jest kratownicowy most kolejowy. 61 L.W. Brüggemann, Ausführliche Beschreibung..., s Charte von dem Herzogthum Pommern, sowohl Schwedisch- als Preussischen Theils, nach den bewährtesten Hülfsmitteln an gestochenen und gezeichneten Charten, der Brüggemannischen u. Gadebuschi. Beschreibung, ing. den neuesten astronomi. Beobachtungen entworfen von F.L.G. Nürnberg bey den Hom. Erben Mit Röm. Kayserl. allergn. Freyheit. Mapa drukowana, wielobarwna o wymiarach 100 x 57,8 cm. Oryg.: APSz, Zb. Kart., Rep. 44, nr 14, nr inw. 76.

47 Rozwój przestrzenny miasta Płoty Do XVII w. nie stosowano w Płotach Ŝadnego prawodawstwa statutowego, posługiwano się prawem zwyczajowym (lubeckim) 63. Powołana w 1713 r. rada miejska załatwiała jedynie drobne sprawy. Niektóre z nich dotyczyły zagadnień budowlanych oraz sposobu regulowania sporów granicznych lub uŝytkowania gruntów miejskich. RozwaŜano teŝ sprawy bardziej szczegółowe, np., który z sąsiadów ponosi koszty załoŝenia rynien spustowych pomiędzy ścianami szczytowymi istniejącego budynku a nowo wznoszoną realizacją 64. W latach trzydziestych XVIII w. zaczęto wprowadzać rygorystycznie przestrzegane przepisy przeciwpoŝarowe, opracowane przez władze pruskie. Przepisy z 1726 r. 65 zalecały wznoszenie budownictwa trwałego, za jakie wówczas uwaŝano konstrukcje szachulcowe. Odbudowywane zgodnie z tymi załoŝeniami miasto w 1773 r. ubezpieczono na sumę talarów w Pomorskim Towarzystwie Ubezpieczeniowym, rozpoczynając jednocześnie kompletowanie niezbędnego sprzętu przeciwpoŝarowego. Płoty dysponowały wówczas: 322 wiadrami, 352 drabinami, 112 bosakami oraz 22 konwiami na wodę, lecz mimo to ochotnicza straŝ poŝarna zaczęła działać dopiero w 1849 r. 66 Od drugiej połowy XIX w. coraz częściej wprowadzane są w Ŝycie zalecenia nadzoru budowlanego, tym waŝniejsze, Ŝe miasto zaczyna się wówczas coraz bardziej rozrastać przestrzennie. Z polecenia tego nadzoru w Płotach działała komisja budowlana, w której uczestniczyli zawsze miejscowi specjaliści 67. Okres XIX i XX wieku Początek XIX w. to kolejne zmagania wojenne, w których przechodzący przez Płoty ponadregionalny trakt komunikacyjny szczególnie często wykorzystywany był przez róŝne przemieszczające się wojska. Zimą 1806 r. pomiędzy starym a nowym zamkiem rozłoŝyli się obozem Francuzi, Ŝądając od mieszczan spełniania coraz to większych powinności. W konsekwencji cała ludność wraz z wójtem i właścicielem uciekła z miasta, pozostawiając je po raz kolejny na 63 E. Keyser, Deutsches Płoty. Dzieje..., s TamŜe, s TamŜe, s. 39, H. Berghaus, Landbuch..., s. 569.

48 50 Alicja Biranowska-Kurtz pastwę Ŝołdactwa. W 1807 r. przeciągnęła przez Płoty czterotysięczna armia, zostawiając na stałych kwaterunkach stuosobową grupę wojska. Poza jej utrzymaniem mieszczanie musieli dostarczyć 6000 bochnów chleba na rzecz armii stacjonującej w Trzebiatowie. Wycofująca się po klęsce armia francuska wykorzystała Płoty jako czasowy lazaret, rozkładając się tutaj na dłuŝszy czas z rannymi Płoty. Wycinek mapy sztabowej 1 : , ok. poł. XIX w. Repr. z: W. Witek, Płoty Płoty. Dzieje..., s. 49.

49 Rozwój przestrzenny miasta Płoty Na początku XIX w. miasto liczyło 200 domów, które nie zaspokajały potrzeb lokalowych mieszkańców, tym bardziej Ŝe rozpoczął się wzmoŝony proces napływu ludności wiejskiej. Pod zabudowę przeznaczano kolejne tereny, znacznie rozszerzając granice miasta, a niektóre enklawy zabudowy zaczęto lokalizować juŝ w dość znacznym oddaleniu od dotychczasowego centrum (ryc. 7). Mieszkańców nowych osiedli obowiązywały prawa naleŝne staromiejskim obywatelom. Na lewym brzegu rzeki, przy drodze do Lisewa, w 1839 r. szynkarz Wilcke załoŝył enklawę Wilckesfreude z siedmioma domami 69 ; w 1837 r. w sąsiedztwie młyna (przy drodze prowadzącej do Reska) karczmarz Roloff pobudował folwark 70 wraz z karczmą-zajazdem; w 1844 r. na zewnątrz miasta wzniesiono 13 domów; w 1851 r. przy wapiennikach zlokalizowanych na zachód od miasta oraz przy drodze do Markowic powstała kolejna zabudowa. Autorzy monografii Płotów 71 wiąŝą te działania z podziałem gruntów pomiędzy Ostenami a miastem, usankcjonowanym w 1866 r., kiedy wcześniejsze nieuŝytki rolne przeznaczono do zagospodarowania. Podają równieŝ, Ŝe wszystkie projekty budowlane zostały przygotowane i były konsekwentnie i z wielką rozwagą realizowane przez miejskie przedsiębiorstwo budowlane, toteŝ nowe enklawy przestrzenne oraz poszczególne realizacje budowlane stanowiły wzór dla innych miast pomorskich. Skoro działania te znalazły odzwierciedlenie w naturze i literaturze przedmiotu, to dziwi odnotowana w 1867 r. liczba domów (199), z której wynika, Ŝe utrzymała się ona na tym samym poziomie od początku tego stulecia (200). W historii miasta nie odnotowano jednak w tym czasie Ŝadnego większego kataklizmu. Waldemar Witek pisze, Ŝe juŝ w 1866 r. pojawiły się zaczątki przedmieścia nowogardzkiego oraz innego kształtującego się wzdłuŝ drogi do Gryfie, przy nowo wytyczonym połączeniu do Karlina. W następnym akapicie autor sugeruje, iŝ po I wojnie światowej [...] po zamianie gruntów między miastem a zamkiem [...] przy szosie do Gryfie ulokowano zwarte osiedle domów o zróŝnicowanych formach architektonicznych, tym samym przesuwając początek tego zespołu na czas po 1918 r Nazwa tej enklawy zatwierdzona została przez króla w 1834 r. 70 Zajmował powierzchnię 250 mórg. Zabudowania: dom mieszkalny, stodoła, dwie obory, gorzelnia. Jego karczma była niezwykle uczęszczana i zaliczano ją do najbogatszych obiektów mieszczańskich; obok niej prowadziła droga pocztowa. 71 Płoty. Dzieje..., s. 60, 61, W. Witek, Płoty..., s. 16.

50 52 Alicja Biranowska-Kurtz Z podziałem gruntów miejskich związana była równieŝ posiadłość zamkowa, wcześniej wyłączona spod jurysdykcji miejskiej tzw. mały folwark zamkowy, od 1866 r. podzielony na teren miejski i zamkowy. W 1803 r. w skład tej posiadłości wchodziły obydwa zamki, kościół parafialny, wielka owczarnia (tzw. stara), młyn wodny o czterech cięgach, tartak, oberŝa, leśniczówka, komora celna na Redze, kuźnia i 14 budynków na terenie tzw. wolności zamkowej 73. Mały folwark istniał na niewielkim obszarze pomiędzy mostem południowym na Redze a starym zamkiem. W drugiej połowie XVIII w. były tam trzy młyny wodne do przemiału zboŝa i kaszy oraz tartak. Łącznie w Płotach było osiem młynów, w tym trzy nad Regą. Geneza tych ostatnich sięga średniowiecza, kiedy mieszczanie otrzymali prawo ich zakładania na wszystkich wodach wokół miasta, pod warunkiem przekazywania właścicielowi Płotów naleŝnych dochodów. W drugiej połowie XIX w. Gustaw Hirsch występuje jako właściciel dwóch młynów wodnych, tartaku i olejarni (zabudowania w konstrukcji ryglowej). Brakuje szerszych wiadomości o foluszu, jednak cytowanie go wraz z owczarnią poświadcza fakt wykonywania w Płotach zawodów sukienniczych. Najwcześniej na przedmieściu nowogardzkim pojawił się zespół cmentarny, ukształtowany ok r. 74 W tymŝe roku zaprzestano pochówków w średniowiecznym zespole przykościelnym na Starym Rynku, a teren po nim przeznaczono na Nowy Rynek. Wydaje się jednak, Ŝe poszerzono wówczas jedynie płytę tego rynku, poniewaŝ pierwotnego jego ukształtowania naleŝy poszukiwać ok r. lub niewiele później. Nowy cmentarz zlokalizowano przy drodze wylotowej do Nowogardu i Szczecina 75. MoŜliwe, Ŝe do połowy XIX w. został rozszerzony, o czym świadczą nieregularnie poprowadzone jego północno-wschodnie granice. Pomiędzy połową wieku, a przed rokiem 1891, utworzono dalszą partię, lokalizując nową część od strony południowo-wschodniej. Obydwa człony rozdzielono ogólnodostępną ulicą miejską. Po pierwszej wojnie światowej nastąpiło dalsze posze- 73 APSz, Rejencja Szczecińska, Wydział Prezydialny, sygn Zazwyczaj likwidacja starego cmentarza poprzedzona była budową nowego zespołu w zmienionej lokalizacji. Z tych powodów powstanie nowego cmentarza na przedmieściu przesunęłam, datując je przed 1737 r. Brakuje równieŝ przekazów, czy zespół przykościelny całkowicie zlikwidowano w 1737 r., czy teŝ wzorem innych miast pomorskich funkcjonował jeszcze jakiś czas, jedynie w celu pielęgnacji grobów (np. Resko, Nowe Warpno i in.). A. Biranowska-Kurtz, Resko..., s Potwierdzony mapą z połowy XIX w.

51 Rozwój przestrzenny miasta Płoty rzenie cmentarza 76. Do 1945 r. te zespoły cmentarne słuŝyły ewangelikom, gdyŝ liczba katolickiej ludności miasta nie przekroczyła dziesięciu osób 77. Od 1812 r. stale powiększała się liczba ludności wyznania mojŝeszowego, a w połowie XIX w. gmina była najsilniejsza. Jej zasoby pozwoliły na wzniesienie niewielkiego kirkutu, zlokalizowanego po zachodniej stronie staromiejskiej części miasta, pomiędzy strumieniem Bytlica a linią kolejową. Nie znamy daty jego realizacji; został zniszczony w okresie międzywojennym. Pomiędzy cmentarzem ewangelickim a Regą znajdował się znaczny teren zieleni liściastej (być moŝe łęgi nadrzeczne lub ogród) ze strzelnicą usytuowaną równolegle do wysokiego brzegu rzeki. Teren naleŝał do bractwa kurkowego, działającego do 1914 r., a wywodzącego się z XVII w. W wieku XVIII przez dłuŝszy czas działalność bractwa była zawieszona. NaleŜała do niego większość męŝczyzn mieszkających w mieście. Strzelnica pozwalała na prowadzenie ćwiczeń w strzelaniu do kurka. Bezpośrednio przy rzece, w obszarze południowowschodnim, takŝe naleŝącym do bractwa, funkcjonowało kąpielisko miejskie. Zabudowa mieszkaniowa przedmieścia nowogardzkiego pojawiła się najpierw wzdłuŝ Post Strasse (dziś ul. Pocztowa), aby przed 1939 r. rozciągnąć się po obydwu stronach tej ulicy i przy powstających bocznych jej odgałęzieniach. Im dalej od centrum, tym działki były większe, a zabudowa bardziej ekstensywna 78. W 1859 r. oddano do uŝytku prowadzącą przez Płoty linię kolejową relacji Stargard Szczeciński Koszalin, w 1891 r. linię łączącą Wysoką Kamieńską z Płotami 79, a od 1900 r. Szczecin Dąbie i Kołobrzeg. KrzyŜowanie się tras Ŝelaznych w Płotach spowodowało, Ŝe miasto podniesiono do rangi waŝnego węzła kolejowego, a zabudowania dworcowe były uznawane za najnowocześniejsze pomorskie rozwiązania tego typu. Kolej wybudowała dąbsko-kołobrzeska spółka kolejowa, wznosząc w latach budynki dworcowe składające się z dworca, wieŝy ciśnień i nastawni. Nadano im formy charaktery- 76 W Witek, Płoty..., s Dane demograficzne na podst.: G. Kratz, Die Städte...; E. Keyser, Deutsches... Rok mieszkańców; (16 Ŝydów); (16 Ŝydów); (3 katolików, 10 Ŝydów); (4 katolików, 18 Ŝydów); (3 katolików, 37 Ŝydów); (2 katolików, 37 Ŝydów); (6 katolików, 75 Ŝydów); (9 katolików, 58 Ŝydów). 78 Plan miasta sprzed 1939 r., repr. z: F.R. Barran, Städte-Atlas Pommern. Leer 1989, s S. Januszewski, Most kolejowy w Płotach. W: Karta ewidencyjna..., Oryg.: Biuro Studiów i Dokumentacji Zabytków, Szczecin.

52 54 Alicja Biranowska-Kurtz styczne dla budownictwa kolejowego z ok r., które są wypadkową secesji i nurtu klasycyzującego 80. Jedną nitkę kolei poprowadzono z północy, powyŝej linii Regi, na północny zachód od substancji miejskiej (Greifenberger Str.), lokalizując przy niej dworzec kolejowy; drugą linię wytrasowano w znacznym oddaleniu od zachodnich granic miasta. Naturalnym działaniem przestrzennym stało się wytyczenie nowych ulic miejskich prowadzących w kierunku dworca kolejowego (Hindenburg-Str. dziś ul. Dworcowa; Wilhem-Str. Jedności Narodowej) oraz powstanie zabudowy ciąŝącej w tamtym kierunku. Zgrupowano ją w dwóch partiach, nadając im róŝny charakter. Pomiędzy strumieniem Rękowa a północną nitką kolei wytyczono Neue Strasse (Rejtana) z kilkunastoma długimi i wąskimi działkami budowlanymi i wolno stojącą zabudową, zajmującą przestrzeń kształtem zbliŝoną do trójkąta. Spore, nieregularne załoŝenie przestrzenne zlokalizowano przy samym dworcu, pomiędzy Regą a ulicami: An der Rege od południa, Greifenberg-Strasse (Jagiellońska) od zachodu i Wald- oraz Akazien-Weg od północy. Ekstensywną zabudowę tego członu miasta wznoszono na obszernych działkach siedliskowych połączonych z ogrodami. W XIX w. regulacjom poddano układ komunikacyjny i dawne ulice staromiejskie. Działania takie wymusiła budowa poszerzonych odcinków szosy łączącej Szczecin i Gdańsk oraz korekty wykonane z końcem stulecia, a wynikające z budowy nowych przepraw mostowych przez Regę 81. Niewykluczone, Ŝe przekształcenia te zaadaptowały część średniowiecznego traktu prowadzonego kiedyś do starego brodu i jego naturalnego wąwozu wykształconego w północnej części miasta i rzeki. Kolejne zmiany układu droŝnego nastąpiły juŝ po 1945 r. oraz w roku 2002, kiedy Stare Miasto przecięto szerokopasmową arterią szybkiego ruchu z licznymi rozjazdami kształtowanymi według najnowszych trendów projektowych (ryc. 8). Partiami zmieniły one przebieg, granice i charakter ulic, szerokość ich światła, jednocześnie burząc na wielu odcinkach historyczną zabudowę miejską. 80 S. Januszewski, Wodociągowa wieŝa ciśnień kolejowa. W: tamŝe, 1992; M. Słomiński, Dworzec kolejowy w Płotach. W: tamŝe, Oryginały: Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Szczecin. 81 W 1621 r. na Redze lody zniszczyły dotychczasowe mosty, młyny i groble. G. Kratz, Die Städte..., s. 297.

53 Rozwój przestrzenny miasta Płoty Płoty. Fragment miasta w pętli rzecznej po przebiciu w 2002 r. nowej magistrali komunikacyjnej relacji Szczecin Gdańsk (oprac. A. Biranowska-Kurtz) Dziewiętnastowieczne korekty układu urbanistycznego wraz z rozszerzeniami pozwalały na wznoszenie budownictwa wykonanego w trwałych konstrukcjach murowanych, tym bardziej Ŝe w juŝ od 1832 r. działała cegielnia miejska 82 i na jej produkcji oparto budowę nowej oraz wymianę nadwątlonej substancji architektonicznej. Z rokiem 1832 wiązać teŝ moŝna stopniową wymianę dotychczasowej szachulcowej substancji miejskiej na budownictwo murowane. 82 E. Keyser, Deutsches..., s. 211.