Zabytkowe kościoły Opola i Muzeum Diecezjalne

Transkrypt

1 OPOLE Piotr Paweł MANIURKA Zabytkowe kościoły Opola i Muzeum Diecezjalne Ślady pierwszych chrześcijan w Opolu sięgają X wieku. Według tradycji biskup Pragi Wojciech, idąc do Gniezna zatrzymał się w grodzie opolan, gdzie ochrzcił pierwszych wyznawców. Na pamiątkę tego pobytu opolanie obrali go patronem miasta i dedykowali małą kapliczkę, stojącą do dnia dzisiejszego na wzgórzu uniwersyteckim. 2 I ZABYTKI III

2 Kościół katedralny Podwyższenia Krzyża Świętego Dominująca nad miastem katedra Podwyższenia Krzyża Świętego z dwiema strzelistymi wieżami przyciąga zwiedzających stolicę Śląska Opolskiego. Według tradycji pierwsza świątynia powstała z fundacji Bolesława Chrobrego. W roku 1024 biskup wrocławski przekazał nowemu kościołowi w Opolu relikwie Świętego Krzyża, które otrzymał w podarunku od św. Emeryka (zm r.) syna Stefana, króla węgierskiego. Wtedy też do widniejącego w herbie miasta piastowskiego orła dodano połowę krzyża. Pierwszym proboszczem w nowym kościele, według dokumentu biskupa Wawrzyńca z 1223 roku, został duchowny Reginald. Przyjmuje się, że na pocz. XIII w. biskup wrocławski Tomasz ( ) ufundował w Opolu kapitułę kolegiacką, która wymieniona jest w dokumencie z roku 1239 mówiącym o pierwszym prepozycie Grzegorzu. Na przestrzeni wieków zmieniała się liczba członków kolegium kanoników. Wielkość kapituły była uzależniona od uposażenia, które było z nadania biskupiego lub książęcego. W związku z powiększającą się liczbą wiernych (w XIII w. ludność parafii sięgała ok. 2 tys.), dzięki fundacji księcia Bolka I, wybudowano w stylu III I ZABYTKI 3

3 Katedra Pdwyższenia Krzyża Świętego. Zachodnia XIX wieczna fasada. późnoromańskim nową bazylikę z wieżą, poświęconą 16 listopada 1295 roku. Uważany za ozdobę miasta kościół kolegiacki w 1415 r. został całkowicie zniszczony przez pożar. Z powodu zubożenia Piastów i braku środków, odbudowa świątyni przeciągała się ponad sto lat. Nową, wybudowaną w stylu późnogotyckim oddano wiernym w 1520 roku, za czasów ostatniego Piasta Jana Dobrego. Na starych fundamentach, z zachowaniem resztek dawnej kolegiaty, dobudowano nowe prezbiterium i trzy boczne kaplice Świętej Trójcy (od południa) oraz św. Jadwigi i św. Anny (od północy), a także dwie zakrystie. Kościół o trzech jednakowo wysokich nawach z potężnymi filarami i gwiaździstym sklepieniem nie zmienił bryły aż do czasów współczesnych. Po pożarze w 1415 r. z 15 ołtarzy starej świątyni i wielu gotyckich tryptyków nie ocalało nic, z wyjątkiem relikwiarza z cząstką Krzyża Świętego. W roku 1615 miasto nawiedził ogromny pożar. Wieża, szczyty dachu i całe sklepienie kościoła runęło. Wystrój wnętrza uległ kolejnemu zniszczeniu. Uratował się tylko jeden późnorenesansowy ołtarz poświęcony Trójcy Świętej oraz kamienne epitafia i żeliwne tablice. Kolejne pożary w 1620 i 1647 spowodowały całkowite zniszczenie wystroju wnętrza świątyni. Konsekwencją było wykonanie nowych barokowych ołtarzy we wnętrzu gotyckiej bryły. W roku 1810 władze pruskie zlikwidowały majątek kolegiaty. W kościele pozostały jedynie niezbędne do sprawowania liturgii naczynia liturgiczne oznakowane puncą sekularyzacyjną orła pruskiego. Pod koniec XIX w. przystąpiono do kolejnych prac renowacyjnych wnętrza kościoła. Wymieniono barokowe ołtarze przy filarach na nowe neogotyckie dedykowane Świętej Rodzinie, Sercu Pana Jezusa, Niepokalanemu Sercu Maryi oraz św. Jadwidze. Wykonawcą ołtarzy była wrocławska firma Buhla, zaś umieszczone w nich obrazy namalowane zostały przez H. Heinischa z Wrocławia. Świątynia wzbogacona została o nowe organy z neogotyckim prospektem, wykonane przez firmę Schlaga ze Świdnicy. W latach przeprowadzono remont, zmieniając zewnętrzną elewację świątyni i częściowo zamurowując okna. W wzniesiono fasadę zachodnią, nadbudowując wieże według projektu Józefa Cimbolka. W tym samym czasie przedłużono o jedno przęsło kruchtę południową. W rozbudowano chór muzyczny oraz przybudowano wieżyczkę schodową do wieży północnej. Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego z chwilą ustanowienia w 1945 r. pierwszego Administratora Apostolskiego Śląska Opolskiego stał się kościołem prokatedralnym. Pierwszym administratorem w nowo powołanej jednostce administracyjnej w archidiecezji wrocławskiej został ks. Infułat Bolesław Kominek (późniejszy kardynał i metropolita wrocławski), któremu przy odbudowie spalonych kościołów (ok. 50) pomagał kanclerz kurii ks. dr Paweł Latusek (późniejszy biskup pomocniczy we Wrocławiu). W latach z polecenia pierwszego ordynariusza diecezji opolskiej ks. bpa dra Franciszka Jopa przystąpiono do gruntownych prac konserwatorskich w prokatedrze opolskiej. Zrekonstruowano wówczas boczne kamienne wejścia i obniżono posadzkę we wszystkich trzech nawach. Częściowo zdjęto tynki, odsłaniając w kilku miejscach gotyckie wątki ułożenia cegieł. Na ścianach wykonano sgraffita zaprojektowane i wykonane przez Stanisława Szmuca z Krakowa. Zgodnie ze wskazaniami Soboru Watykańskiego II usunięto z nawy głównej wszystkie stojące przy filarach boczne ołtarze, pozostawiając jedynie dwa znajdujące się dziś w bocznych kaplicach. Dzięki staraniom ks. biskupa Franciszka Jopa świątynię wzboga- 4 I ZABYTKI III

4 cono o cenne dzieła śląskiej sztuki, m. in. gotycki tryptyk znajdujący się obecnie w kaplicy Piastowskiej oraz barokową ambonę stojącą przy filarze w nawie głównej. Przeprowadzona renowacja świątyni przyczyniła się do większego i lepszego zaakcentowania gotyckiej architektury opolskiej katedry. Architektura zewnętrzna Kościół katedralny usytuowany zgodnie z średniowiecznymi zasadami w pobliżu rzeki, orientowany, trójnawowy o pierwotnym układzie bazylikowym, jest gotycką monumentalną bryłą z neogotyckimi wieżami. Zmiany dokonane około roku 1470, polegające na podniesieniu naw bocznych i utworzeniu we wnętrzu układu halowego o jednakowej wysokości wszystkich naw, spowodowały utratę łuków przyporowych, tak charakterystycznych dla gotyckich katedr. Całość pięcioprzęsłowej hali przykryto wspólnym dachem, wspartym od wschodu na charakterystycznych przesklepieniach wiążących absydę prezbiterium z absydami naw bocznych. Kościół zbudowany jest z cegły, z fragmentami układu wendyjskiego w starszych partiach murów. Bryła opięta jest przyporami ze spadzistym dachem, pokrytym miedzią w roku Kościół ma niewyodrębnione prezbiterium z zamkniętymi trójbocznie absydami. Po bokach widoczne późniejsze przybudowane kaplice i zakrystię dawną salę kapitulną. Neogotyckie 73-metrowe wieże, opierające się na fundamentach wspartych silnymi przyporami, zwieńczone nowo odrestaurowanymi ( ) hełmami, nad którymi górują wysokie krzyże. Długość bryły kościoła wynosi 60,7 m, szerokość 26,5 m, a wysokość 18 m. Swoimi rozmiarami dominuje nad całym otoczeniem starego miasta. Dzięki smukłym wieżom i gotyckiej architektonicznej bryle opolska katedra ze względu na wysoką wartość zabytkową, artystyczną i kulturalną, należy do nielicznych zachowanych średniowiecznych akcentów Opola. Architektura wnętrza Do wnętrza katedry prowadzi główne, zachodnie wejście, zbudowane w latach oraz boczne przez południowy przedsionek, nakryty krzyżowo-żebrowym sklepieniem, które spoczywa na dwóch owalnych filarach. W przedsionku znajduje się wczesnogotycki XIIIwieczny portal, wykonany z rzeźbionych bloków granitowych i zakończony u góry łagodnym gotyckim łukiem. Układ przestrzenny katedry pochodzi z różnych okresów i przedstawia się w formie trójnawowej hali, zakończonej od wschodu absydą w prezbiterium i dwoma absydami po bokach. Dolne mury bocznych naw w części zachodniej i obu wież są pozostałościami wczesnogotyckiej bryły bazylikowej z XIII wieku. Wnętrze świątyni nakryte jest sklepieniem gwiaździstym z ok. połowy wieku XVI, którego kamienne żebra spływają w nawie głównej na proste późnogotyckie wsporniki, wskutek czego wnętrze dzieli się na pięć przęseł. W nawach bocznych żebra spływając, wtapiają się w ścianę. Z nowszych czasów, bo z lat , pochodzi chór muzyczny. Opolska katedra jest przykładem górnośląskiej architek- Katedra Podwyższenia Krzyża Świętego. Gotyckie wnętrze z barokowymi ołtarzami w prezbiterium. III I ZABYTKI 5

5 Katedra Pdwyższenia Krzyża Świętego ołtarz główny tury sakralnej z pierwszej połowy wieku XV, co ukazała renowacja z lat 60. XX w., która uwydatniła gotycką architekturę wnętrza, podkreślając monumentalność bryły. Prezbiterium W prezbiterium gotyckiego wnętrza katedry bardzo dobrze wpisuje się kompozycja wysmukłych trzech późnobarokowych ołtarzy. W centrum prezbiterium dominuje ołtarz główny z wolnostojącą mensą ołtarzową o kształcie sarkofagu, na której umieszczone jest tabernakulum z dwiema rzeźbami adorujących aniołów po bokach i barankiem paschalnym w zwieńczeniu. Całą wysokość absydy wypełnia retabulum z kolumnami i pilastrami podtrzymującymi belkowanie wygięte półkoliście od frontu i owalną kopułę, otwierającą się na okno w szczycie prezbiterium. Na szerokim gzymsie dwa anioły po bokach. Zwieńczenie górne nastawy ołtarzowej ubogaca rzeźbiarska grupa Trójcy Świętej. W centrum retabulum okazały duży krzyż z Chrystusem, Matką Boską i Apostołem Janem. Poniżej klęcząca Maria Magdalena, obejmująca rękami stopy Chrystusa. Po bokach na konsolach dwie postacie filarów Kościoła: św. Piotra z kluczami i św. Pawła z księgą. Ołtarz powstał w 1773 roku, z wyjątkiem centralnej grupy Ukrzyżowania, wykonanej w 1885 roku w warsztacie Mayera w Monachium. Otarze św. Józefa i św. Urbana Uzupełnieniem głównego ołtarza stanowią dwa boczne stiukowe ołtarze z 1774 r., przylegające do narożnych filarów prezbiterium: św. Józefa i św. Urbana. Ołtarz główny wraz z ołtarzami bocznymi stanowi dobry przykład zastosowania stiuku w architekturze i zdobnictwie sakralnym. Przypuszcza się, że twórcami sztukatorskiego dzieła byli artyści włoscy, dobrze znani w tym czasie ze swej działalności artystycznej na Śląsku. Otarz Trójcy Świętej W absydzie nawy bocznej znajduje się jedyny zachowany z dawnego wyposażenia, ocalały po pożarze miasta ołtarz Trójcy Świętej z 1652 roku. Przed pożarem stał on w kaplicy Piastowskiej, a po ocaleniu został przeniesiony do kaplicy św. Jadwigi. Od 1964 r. znajduje się w absydzie nawy północnej. Ołtarz z obrazem Matki Boskiej Opolskiej W absydzie nawy południowej w barokowym ołtarzu opolanie czczą łaskami słynący obraz Matki Boskiej Opolskiej patronki miasta Opola. Pierwotnie obraz ten znajdował się w Piekarach Śląskich. W 1680 roku na prośbę cesarza Leopolda I został przewieziony do Pragi i Hradca Kralove, skąd po wygaśnięciu zarazy wrócił do Piekar. Król Jan III Sobieski, prowadząc wojska pod Wiedeń przeciw armii tureckiej, modlił się przed cudownym obrazem w Piekarach. Dnia 27 lipca 1696 roku przed obrazem ponowił swoje wyznanie wiary, przechodząc z protestantyzmu na katolicyzm król August II Mocny. W 1683 roku przeniesiony po raz pierwszy do Opola. Po dwudziestu latach, w roku 1702 obraz po raz drugi znalazł się w Opolu i umieszczony został na głównym ołtarzu w kościele pw. Trójcy Świętej (kościół ten dziś już nie istnieje). Przejeżdżając przez Opole w roku 1734, król polski August III złożył hołd Matce Bożej z Dzieciątkiem. W 1741 roku na krótki czas obraz przewieziono do Ołomuńca. W roku 1810 wystawiony był w kościele Najświętszej Maryi Panny na Górce. Na mocy rozporządzenia wikariatu generalnego we Wrocławiu wędrówka obrazu po opolskich kościołach i kaplicach skończyła się 28 października 1813 roku, kiedy to obraz przeniesiono do południowej nawy kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego w Opolu. Obraz Matki Boskiej był niemal niezauważalny, tym bardziej, że przysłonięty był srebrną sukienką wotywną podarowaną przez Jana III 6 I ZABYTKI III

6 Katedra Podwyższenia Krzyża Świętego. Ołtarz św. Józefa (z lewej), ołtarz z obrazem Matki Boskiej Opolskiej (po prawej). Koronowany przez Jana Pawła II, obraz Matki Boskiej Opolskiej (poniżej). Sobieskiego jako wotum dziękczynne za zwycięstwo nad Turkami pod Wiedniem. W 1927 r. proboszcz Józef Kubis zakupił w Jeleniej Górze barokowy ołtarz z 1713 r., w którym obraz eksponowany jest do dnia dzisiejszego. W okresie działań wojennych, od 1943 do 1945 r., obraz przechowywany był w kaplicy zamkowej w Prószkowie k. Opola. W tym czasie w ołtarzu wystawiona była kopia cudownego wizerunku wykonana w 1943 r. przez artystę z Akademii Berlińskiej prof. E. Feya. Po zakończeniu działań wojennych, 10 lipca 1945 roku, łaskami słynący obraz został ponownie umieszczony w ołtarzu, w którym czczony jest do dzisiaj. Na Górze Świętej Anny 21 czerwca 1983 r. obraz został koronowany przez Jana Pawła II. Po uroczystościach koronacyjnych obraz z papieskimi koronami powrócił do Katedry Opolskiej. Charakterystyczną cechą opolskiego obrazu jest gotycka wydłużona dłoń prawej ręki Madonny, która trzyma realistycznie namalowane jabłko. Jezus prawą ręką wskazuje na Matkę, a w lewej trzyma księgę Ewangelii. Maryja z jabłkiem to według św. Pawła Ewa Nowego Przymierza. Obraz namalowany został przez anonimowego artystę latach III I ZABYTKI 7

7 Katedra Podwyższenia Krzyża Świętego Kaplica Piastowska. Na ścianie renesansowa płyta nagrobna księcia Jana Dobrego. Współczesny nagrobek księcia. Kaplica Piastowska Zbudowana na przełomie XV/XVI wieku. Na ścianie frontalnej kaplicy znajduje się późnogotycki tryptyk z 1519 roku. W części środkowej rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem w otoczeniu św. Barbary i św. Katarzyny. Na skrzydłach namalowane postacie św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. W 2008 r. tryptyk został poddany gruntownym zabiegom konserwatorskim. W kaplicy na szczególną uwagę zasługuje zabytkowa renesansowa płyta nagrobna z pierwotnego nagrobka księcia Jan Dobrego, wyeksponowana dziś na ceglanym murze kaplicy. Do 1773 r. znajdowała się ona na sarkofagu w głównej nawie. Wykonana jest w stylu renesanso-wym z czerwonego marmuru. Znaczną część płyty zajmuje tarcza herbowa książąt opolskich stylizowany orzeł w koronie z rozpostartymi skrzydłami, zwrócony w prawo. W dolnej części płyty łaciński napis, który w tłumaczeniu brzmi: W roku 1532, dnia 27 marca zmarł wielmożny i sławny książę Jan, ostatni śląski książę w Opolu, Głogówku i Raciborzu, zasłużony pobożnością i dobroczynnością wobec Boga i ludzi. Amen. W części środkowej kaplicy w roku 1998 umieszczono nowy sarkofag ze szczątkami ostatniego księcia z Piastów Opolskich Jana Dobrego. Chrzcielnica gotycka W kaplicy pod wieżą, po lewej stronie od głównego wejścia znajduje się kamienna gotycka chrzcielnica. W 1962 roku, podczas renowacji kościoła, przypadkowo odkopano ją w ogrodzie obok katedry. Po przeprowadzonej konserwacji zachowanych gotyckich części, uzupełniono brakujący trzon chrzcielnicy, a następnie wyeksponowano ją w świątyni. Dokładnie nie wiadomo, kiedy została usunięta z kościoła. Przypuszcza się, że nastąpiło to podczas prac remontowych w połowie XIX w., kiedy do wnętrza świątyni wprowadzono chrzcielnicę neogotycką. Odnaleziona chrzcielnica wykonana jest z piaskowca. Ośmioboczna czara podzielona jest na pola wypełnione dekoracją maswerkową, w których występują tarcze herbowe: po lewej z piastowskim orłem w koronie, a po prawej herb miasta Opola (pół krzyża i pół orła w koronie). W roku 2009 chrzcielnica została poddana gruntownej konserwacji. Pochodzi z drugiej połowy wieku XV i należy do nielicznych zachowanych tego typu zabytków na Śląsku Opolskim. Katedra Podwyższenia Krzyża Świętego gotycka chrzcielnica 8 I ZABYTKI III

8 Kościół Trójcy Świętej Ojców Franciszkanów Franciszkanie sprowadzeni zostali do Opola przez Władysława I Opolczyka, który ufundował kompleks kościelno-klasztorny. Wkrótce po fundacji, która miała miejsce w 1248 r., rozpoczęto budowę kościoła, a następnie klasztoru. Łącznikiem między kościołem a klasztorem jest perła architektury gotyckiej ufundowana przez Piastów jako kaplica grobowa. W II połowie XV w. drewniany strop zastąpiony został trójprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym. Pośrodku sklepienia w zworniku umieszczony został złoty orzeł w koronie piastowskiej na błękitnym polu. W latach przekształcono wcześniejszy układ naw kościoła z bazylikowego w halowy. Ze względu na to, iż od roku 1313 było to miejsce spoczynku książąt opolskich, kościół określany był mianem zamkowego. Świątynia i klasztor mieszczą się w samym centrum miasta nad brzegiem Młynówki, w sąsiedztwie opolskiego rynku. Pod koniec wieku XV, między prezbiterium i nawą, w północnym narożniku wybudowano wieżę z kaplicą grobową Prószkowskich. Na przełomie wieku XV i XVI dobudowano do nawy kościoła trzy dodatkowe kaplice. Około połowy wieku XVI w związku ze wzrostem wpływów protestanckich zaniedbano kościół, a w 1589 r. na krótko został całkowicie opuszczony przez zakonników. W XVII wieku wybudowano kaplicę chrzcielną (obecnie Najświętszego Sakramentu). Podczas pożarów w 1615 roku kościół został uszkodzony, ale już w następnych latach 1631, 1637 i 1646 odbudowano go. W 1682 r. budynki ponownie zniszczone pożarem. Nowa odbudowa kościoła i klasztoru ukończona w roku Kolejne pożary nie oszczędzały kościoła i klasztoru. W związku z tym, nowa odbudowa w latach Z tego okresu pochodzą: filary i sklepienia korpusu nawowego, sklepienia krużganków i niektórych pomieszczeń przyziemia oraz wschodni portal klasztoru. W 1810 r. nastąpiła sekularyzacja konwentu i budynku klasztornego. W następstwie kościół przekazany został gminie ewangelickiej. W latach kościół przeznaczony był na rosyjski lazaret i magazyn. Wskutek wywołanych zniszczeń w następnych latach XIX w. przeprowadzono różnego rodzaju prace remontowo-konserwatorskie. W roku 1899 podwyższono wieżę Kościół Trójcy Śiętej widok na bryłę kościoła III I ZABYTKI 9

9 Kościół Trójcy Świętej wnętrze i nakryto ją hełmem. Klasztor po sekularyzacji początkowo przeznaczony był na biura, mieszkania i warsztaty. W 1837 r. przekazany gminie ewangelickiej. W czasie działań wojennych, w 1945r. klasztor w znacznej mierze został spalony. Po zakończeniu II wojny światowej, w 1945 r. kościół z klasztorem powrócił w ręce franciszkanów. W latach przeprowadzone były w kościele różnego rodzaju prace budowlane. W tym okresie odnowiono bryłę kościoła i uzupełniono wystrój jego wnętrza. W prezbiterium nawy głównej wstawiono nowy ołtarz główny, a nawach ołtarze boczne oraz ambonę. Pracom restauratorskim poddana została również kaplica św. Anny z nagrobkami Piastów Opolskich. Bryła i wnętrze kościoła Założenie świątyni pierwotne było bazylikowe i trójnawowe. Po pożarze w 1307 r. kościół przekształcony został jako halowy z jednakowo wysokimi nawami bocznymi. Wydłużone prezbiterium, klasyczne dla kościołów zakonnych, zamknięte zostało prostą ścianą. Prezbiterium nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym ze spływającymi wielobocznymi służkami, z kamiennymi kapitelami o rzeźbionej dekoracji roślinnej. Natomiast korpus naw nakryty jest od 1726 r. sklepieniem kolebkowo-krzyżowym wspartym na smukłych prostokątnych filarach o głowicach ozdobionych dekoracją regencyjną. Tęcza oddzielająca prezbiterium od nawy zamknięta jest łukiem ostrym. Okna w prezbiterium z maswerkami, zakończone od góry ostrym łukiem. Pod prezbiterium mieści się krypta, w której jest miejsce grobowe dla książąt piastowskich. Na ścianach krypty zachowana gotycka polichromia z 1 ćw. XIV w., stanowiąca dekorację malarską grobowca książęcego fundatora odbudowanego kościoła księcia Bolka I (zm. 1313) lub księżnej Elżbiety, żony księcia Bolesława II (zm. 1348). Na polichromii przedstawiona jest grupa Ukrzyżowania, a na ścianach bocznych fragmenty z postaciami aniołów. Do dziś zachowana polichromia należy do najcenniejszych zabytków średniowiecznego malarstwa ściennego w Opolu. Kaplice W kościele zachowanych jest kilka kaplic. Najcenniejszą jest gotycka kaplica św. Anny, zwana Piastowską. Wzniesiona została ok r. Trójprzęsłowa, na planie prostokąta, prostopadle przyległa do bryły kościoła. Wnętrze kaplicy nakryte jest gwiaździstym późnogotyckim sklepieniem z II poł. XV w. z trzema zwornikami (środkowy z rzeźbionym orłem piastowskim w koronie). Żebra ceglane spływające na wieloboczne wsporniki z gzymsem i wałkiem. Pośrodku kaplicy usytuowane są gotyckie nagrobki książąt, wykonane przez rzeźbiarza związanego z kręgiem parlerowskim w Pradze między 1378 a 1382 r. z fundacji księcia Bolesława III. Przed rokiem 1834, w czasie remontu kościoła, płyty 10 I ZABYTKI III

10 Kościół Trójcy Świętej. Kaplica Piastowska z gotyckim sklepieniem i gotyckimi nagrobkami piastów. Poniżej fragmenty gotyckiej polichromii ściennej. nagrobne zostały przeniesione z kaplicy św. Anny i wmurowane w ściany prezbiterium. Następnie, w 1911 r. kolejne przemieszczenie płyt za ołtarz główny. W latach powojennych, kiedy prowadzono remonty w kościele i klasztorze, w 1952 r. płyty nagrobne z rzeźbionymi postaciami książąt piastowskich przeniesiono na pierwotne ich miejsce do kaplicy św. Anny i położono na nowo murowanych tumbach. Płyty z inskrypcjami przedstawiają zmarłych książąt. Na jednej wyrzeźbione są postacie książąt Bolka I (zm r.) i Bolka II (zm r.), którzy przedstawieni są w rycerskich zbrojach, dzierżąc tarcze z orłami piastowskimi oraz miecze. Na drugiej płycie widnieje postać księżnej Anny (zm r.) i księcia Bolka III (zm r.). Podobnie, książę trzyma w lewej ręce tarczę z orłem, a w prawej sztylet. Książęta nogi mają oparte na małych lwach, a księżna Anna na piesku. Wyeksponowane w kaplicy nagrobki należą do nielicznych tego typu gotyckich zabytków zachowanych na Śląsku. Po ostatniej konserwacji (w 2008 r.) nabrały świeżości i nowego blasku. Do pozostałych kaplic w kościele należą: dwie kaplice wzniesione w XV w. przy zachodnim przęśle nawy południowej i kaplica Ukrzyżowania, nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi i żebrami wtopionymi w ściany, kaplica zbudowana na przełomie XV/XVI w., a później przekształcona na kruchtę oraz kaplica pod wieżą przekształcona ok r. na kaplicę grobową Prószkowskich. Wejście od strony nawy ozdobione jest bogatym obramieniem, a w zwieńczeniu kartuszem z herbem Łzawa i drugim niezidentyfikowanym herbem. Wejście zdobi również bogata krata z XVII w. Kolejną jest zbudowana na przełomie XVI/XVII w. kaplica, zwana dzisiaj kaplicą Najświętszego Sakramentu (dawniej chrzcielna). Ozdobiona od strony nawy barokowym polichromowanym portalem z kartuszem herbowym podtrzymywany przez dwa putta w zwieńczeniu. W wejściu wczesnobarokowa, z I poł. XVII w., kuta krata o bogatej dekoracji ze spiral zakończonych liśćmi oraz groteskowymi postaciami. Średniowieczne polichromie Oprócz wspomnianych bardzo cennych polichromii, szczególnie Grupy Ukrzyżowania w krypcie pod prezbiterium kościoła, zachowały się także średniowieczne polichromie z kaplicy św. Anny. Po wprowadzeniu późnogotyckiego sklepienia, ponad nim przetrwały fragmenty scen z II poł. wieku XIV. W latach 60. XX w. zostały poddane spe- III I ZABYTKI 11

11 Kościół Matki Boskiej Bolesnej i św. Wojciecha cjalistycznej konserwacji i przeniesione do klasztornego korytarza, gdzie można je oglądać. Przedstawiają one fragmenty scen biblijnych m. in.: Rzeź Niewiniątek, Ucieczkę do Egiptu, Ofiarowanie w Świątyni, Nawiedzenie Elżbiety oraz Archanioła Gabriela ze sceny Zwiastowania. Mimo kolejnych konserwacji, kolorystyka i kontur postaci cennych opolskich polichromii zanika. Godnym podkreślenia jest to, że kościół Ojców Franciszkanów w Opolu jest miejscem wiecznego spoczynku księcia Władysława Opolczyka pierwszego fundatora Jasnej Góry. Wspomina o tym wmurowana w prezbiterium kościoła okolicznościowa tablica ufundowana przez Diecezję Opolską. Na zewnątrz, obok głównego wejścia do klasztoru stoi na architektonicznym cokole późnobarokowa kamienna rzeźba św. Jana Nepomucena datowana na przełom 1711/12 r. Kościół Matki Boskiej Bolesnej i Św. Wojciecha Na najwyższym wzgórzu Opola, gdzie według tradycji w 984 r. miał głosić słowo Boże opolanom bp z Pragi św. Wojciech zbudowano świątynię. Pierwszy drewniany kościół miał powstać tu około 1000 r. Następnie, w 1217 r. bp Tomasz I erygował parafię, którą w 1295 r. przeniesiono do kościoła kolegiackiego Podwyższenia Krzyża Świętego. W tym samym roku wspomina się o budowie klasztoru dominikanów. Według późniejszych relacji drewniany klasztor zbudowano ok r. 12 I ZABYTKI III Kościół Matki Boskiej Bolesnej i św. Wojciecha wnętrze z barokowym wystrojem

12 z fundacji księcia Bolka I, a kościół przekazano zakonnikom w 1304 r. Wkrótce potem wybudowano murowany kościół i klasztor. Kościół konsekrowano w 1361 r., dedykując go Matce Bożej oraz świętym: Jerzemu, Wojciechowi, Dominikowi i Annie. Kolejne jego losy to przebudowy i odbudowy po pożarach w mieście. Około 1400 r. wzniesiono nową okazałą budowlę gotycką z cegły, której fragmenty zachowały się do dnia dzisiejszego w postaci murów prezbiterium z charakterystycznymi przyporami i ostrołukowymi oknami. W roku 1430 miała miejsce ponowna konsekracja kościoła. Później kościół wielokrotnie był niszczony i trawiony przez ogromne pożary. Przez pięć wieków (od XIV do XIX) kościołem opiekowali się (z przerwami) dominikanie. Już w 1530 r. musieli opuścić budynek. Od 1558 r., przez niecałe 50 lat w kościele odprawiano nabożeństwa protestanckie. W 1604 r. kościół i klasztor ponownie zostaje objęty przez zakonników. Wróciwszy do swojej własności, od początku odbudowują i odnawiają kościół z klasztorem. Późniejsze pożary w mieście niszczą kolejne prowadzone przez lata odbudowy. Ostatecznie odbudowano świątynię w latach Przebudowano wtedy wnętrze świątyni w stylu barokowym. Prawdopodobnie w tym czasie nadbudowano wieżę nad kaplicą Matki Boskiej Częstochowskiej. Ponownie kościół spłonął w 1739 r. W następnych latach świątynię odbudowano w stylu barokowym, z fasadą najpierw rokokową, a później nawiązującą do fasad bazylik romańskich. W 1810 r. komisja sekularyzacyjną przejęła kościół z klasztorem. W czasie wojen napoleońskich kościół został przeznaczony na szpital. W latach przeprowadzono gruntowne prace renowacyjne we wnętrzu świątyni, odnawiając sześć bocznych ołtarzy, ambonę, organy i portal prowadzący do kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej. Ponadto wybudowano na zewnątrz nowe schody z tarasem przed kościołem. W latach odsłonięto gotyckie żebra i wątki średniowiecznych murów w bocznej nawie. Obecnie wnętrze kościoła odznacza się pięknym barokowym wystrojem z cennymi rzeźbami i obrazami oraz ciekawymi ołtarzami. W prezbiterium od 1875 r. ustawiony jest pośrodku barokowy ołtarz zwieńczony stiukowym baldachimem. Pośrodku obraz przedstawiający Chwałę św. Wojciecha. Ołtarz z prawej i lewej strony otoczony rzeźbami czterech Ojców Kościoła. W nawie głównej, przy filarach umieszczone są regencyjne ołtarze boczne wykonane po roku Średniowiecznym zabytkiem w kościele jest przeniesiona w 1963 r. ze Skorogoszczy środkowa część gotyckiego tryptyku. W kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej kultem otoczony jest przywieziony z kresów obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. W podziemiach świątyni znajdują się groby bł. Władysława Hermana (zm r.), biskupa Jana Kropidły (zm r.), dominikanów i innych dobrodziejów kościoła. Kościół św. Sebastiana W niewielkiej odległości od katedry stoi filialny kościółek św. Sebastiana. Zbudowany został w stylu barokowym w 1680 r. jako wotum dziękczynne po wygaśnięciu zarazy w mieście. Następnie odnowiony gruntownie w roku Murowany z cegły. Pierwotnie trójprzęsłowy obecnie pięcioprzęsłowy zakończony półkolistą absydą. Wnętrze kościoła o charakterze salowym, nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami. Na bocznych ścianach widoczne pilastry. Okna pierwotnie ostrołukowe później przebudowane na półkoliste. Fasada z wejściem pośrodku do kościoła. Szczyt fasady o kształcie trójkąta z okulusem. Na dachu siodłowym osadzona ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę zwieńczona w XIX w. ostrosłupem. Kościół św. Sebastiana z płaskorzeźbą świętego nad wejściem III I ZABYTKI 13

13 Kaplica św. Aleksego W absydzie wnętrzu kościoła umieszczony barokowy ołtarz wykonany w I poł. XVIII w. Po latach częściowo odnowiony i przekształcony w 1932 r. W części centralnej ołtarza wyeksponowany obraz z postacią św. Sebastiana. Nad nim medalion ze sceną śmierci św. Franciszka Ksawerego z I poł. wieku XVIII. W zwieńczeniu ołtarza XVIII-wieczny barokowy obraz w ramie w kształcie glorii z popiersiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Wnętrze kościoła wzbogaca barokowa ambona z popiersiami ewangelistów na parapecie oraz chór muzyczny z 1932 r. wsparty na dwóch słupach. Cennym zabytkiem kościoła są także wykonane w 1714 r. barokowe organy z bogato dekorowanym prospektem z aniołkami. Wykonane przez Fryderyka Wilhelma Schefflera z Brzegu dla kościoła jezuitów w Opolu, skąd przeniesione zostały po sekularyzacji do kościoła św. Sebastiana. Mały, urokliwy, a jednocześnie skromny kościółek św. Sebastiana został szczególnie ulubiony przez wiernych należących do mniejszości narodowych. Natomiast po powodzi tysiąclecia służył do sprawowania nabożeństw opolskim ewangelikom. Kaplica św. Aleksego Kaplica św. Aleksego od samego początku (1404) związana była z pierwszym szpitalem z fundacji kupca Cuncze Cromera, zatwierdzonej później przez księcia Władysława III. Po roku 1421 wybudowano nowy szpital z kaplicą z fundacji księcia Jana Kropidły, bpa kujawskiego. Uszkodzone kilkoma pożarami budynki zawsze były odbudowywane. W latach wybudowany został obecny budynek wg projektu mistrza murarskiego Schwartza. Gotycka kaplica szpitalna św. Aleksego, podobnie jak szpital, wybudowana została po roku 1421 z fundacji księcia bpa Jana Kropidły. Orientowana, trójprzęsłowa z trójbocznym zamknięciem absydy. Wnętrze kaplicy nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym spływającym na proste wsporniki. Obecne okna przebudowane w 1691 r., zamknięte od góry półkoliście. W ścianie południowej widoczne zamurowane średniowieczne pierwotne okna ostrołukowe. Elewacja ściany zachodniej zwieńczona jest trójkątnym szczytem, na którym umieszczony żeliwny krzyż z datą Kaplica pokryta dachem siodłowym z neogotycką wieżyczką na sygnaturkę. Wnętrze kaplicy wzbogaca późnobarokowy ołtarz, wykonany po 1740 r., przeniesiony tu w 1812 r. z kościoła franciszkanów. W części centralnej ołtarza umieszczony obraz przedstawiający męczeńską śmierć św. Aleksego z rzeźbami dwóch biskupów i aniołów po bokach oraz z popiersiem Boga Ojca w zwieńczeniu. W kaplicy zachowany chór muzyczny z organami z 3. ćw. XIX w. Muzeum Diecezjalne w Opolu Otwarcie muzeum nastąpiło 21 listopada 1987 roku, jednak idea jego powstania zrodziła się już w 1978 w rok po objęciu przez Abpa Alfonsa Nossola stolicy biskupiej w Opolu. Fakt otrzymania od władz państwowych odpowiednich pozwoleń świadczy o umiejętnościach Ordynariusza prowadzenia dyskusji i przekonywania urzędników o zasadności realizacji projektu. Pomysł nowatorski, służył ratowaniu zabytków sztuki sakralnej ziemi opolskiej. To wspaniałe dzieło, które wzbogaca dziś Opole i diecezję stało się pomnikiem troski Kościoła o kulturowe korzenie naszej przeszłości, a także wyznacznikiem ofiarności i wiary katolickiego społeczeństwa. Przez kilka lat, począwszy od 1980 r., diecezjanie pracowali na budowie, by zrealizować dzieło, które dziś jest cenną wizytówką Opolszczyzny. Integrującą rolę wspólnego przedsięwzięcia podkreślił w swoim przemówieniu na inauguracji otwarcia Muzeum Ks. Arcybiskup, mówiąc: Jest to Muzeum praw- 14 I ZABYTKI III

14 dziwie ludowe, dzieło ludu Bożego lokalnego Kościoła. Zaprojektowanie gmachu muzeum, Ordynariusz zlecił opolskiemu architektowi Zdzisławowi Budzińskiemu. Nowo powstały gmach stał się pierwszą budowlą zaprojektowaną od podstaw na cele muzealne w powojennej Polsce. Organizacją i zbieraniem kolekcji się zajął się dyrektor ks. Piotr Paweł Maniurka, historyk sztuki. W roku udostępnienia nowej placówki kulturalnej Wojewódzka Komisja ds. Przeglądu Obiektów zrealizowanych na terenie woj. opolskiego Mister Architektury 87 wyraziła: najwyższe uznanie dla zamysłu i bezbłędnej, konsekwentnej realizacji dzieła architektonicznego. Uznała gmach muzeum za jeden z piękniejszych budynków w Opolu, przyznając nagrodę Mister Architektury 87 Dzieła sztuki, które w momencie organizowania muzeum nie służyły w diecezji celom liturgicznym czy kultowym zostały przejęte w depozyt. Muzeum zapewniło zabytkom odpowiednie warunki przechowywania i zabezpieczenia, których nie były w stanie dać im pomieszczenia parafialne. Po latach istnienia Muzeum sami proboszczowie dostarczają odnalezione na terenie swoich parafii zabytki, by uchronić je przed zniszczeniem i kradzieżą, a także aby służyły jako obiekty studyjne dla studentów i zwiedzających. Cennym zalążkiem organizującego się muzeum była mała kolekcja zabytków gromadzona przez pierwszego biskupa opolskiego Franciszka Jopa. Innym darem była kolekcja, zapisana w testamencie przez ks. prof. Wacława Schenka. Obejmowała ona: obrazy, rzeźby i sprzęty liturgiczne. Na szczególną uwagę zasługuje malowany na desce gotycki obraz przedstawiający św. Barbarę, XVI-wieczny obraz Zdjęcie z Krzyża oraz Pacyfikał z przełomu XV/XVI w. Ponadto swoje zbiory przepisali w darze dla muzeum księża: Jan Siegmund oraz Stanisław Dutka, dzięki któremu zbiory muzealne wzbogaciły się o bardzo cenny XV-wieczny obraz pochodzący z kręgu Marcina Schongauera Matka Boża w ogrodzie różanym. Specyficzne zbiory i ekspozycje odróżniają Muzeum Diecezjalne w Opolu od muzeów państwowych, w których często również gromadzi się obiekty będące kiedyś przedmiotem kultu. Niektóre z nich powracają do macierzystych parafii. Dzieje się tak najczęściej z naczyniami liturgicznymi (np. monstrancje) w związku z obchodami święta Bożego Ciała. Poprzez wieloraką działalność Muzeum zmierza do kształtowania właściwego rozumienia i szacunku do sakralnego dziedzictwa kultury ojców, a także do integrowania. Istnienie Muzeum wzbogaca rodzime wartości kulturowe o współczesne dzieła ducha i wytwory kultury narodowej. Muzeum ukazuje nie tylko bogactwo przeszłości, ale i stan kultury plastycznej two- Muzeum Diecezjalne w Opolu III I ZABYTKI 15

15 Muzeum Diecezjalne w Opolu. Sale ekspozycyjne (powyżej). Gotyckie madonny z dzieciątkiem (poniżej). rzonej współcześnie. Stało się ono w Opolu ośrodkiem kultury chrześcijańskiej. Otworzyło swoje podwoje nowoczesnej sztuce sakralnej, aby pokazywać przemyślane i zaproponowane przez współczesnych artystów wydarzenia z historii zbawienia. Od samego początku starano się, by ta nowa placówka muzealna w Opolu była żywym organizmem otwartym na potrzeby różnych środowisk. Cel ten został osiągnięty poprzez organizowanie wystaw zmiennych współczesnej sztuki sakralnej. Ekspozycje, które zmieniają się co dwa, trzy miesiące promują prace współczesnych artystów plastyków polskich i zagranicznych. Zorganizowano ponad 140 wystaw dzieł twórców krajowych i zagranicznych. Początek dała wystawa Tyś moją Matką, gromadząca efekty ogólnopolskiego pleneru jasnogórskiego. Zaraz po niej pojawiło się malarstwo Stanisława Rodzińskiego, a kilka lat później rysunki Jana Lebensteina. Opolanie poznali twórczość Paula Corazellego, Ernesta Arnolda Bauera, a także Adama Chmielowskiego, jeszcze przed wyniesieniem go na ołtarze. Były trzy pokazy międzynarodowego biennale Sacrum oraz kilka edycji Polonia ArteBene artystów polskich mieszkających poza ojczyzną. W Muzeum ze swoją twórczością gościli m. in.: Tadeusz Różewicz, Krzysztof Zanussi, Maja Komorowska, Leszek Mądzik, Stan Borys. Miejsce do upowszechniania swojej twórczości w muzeum znaleźli także artyści opolscy. To połączenie starego z nowym daje pełny obraz ewolucji sztuki i kultury chrześcijańskiej. Zebrane w muzeum eksponaty sztuki dawnej i współczesnej są świadectwem kultury i wiary minionych oraz dzisiejszych pokoleń. Ukazują, one wartość artystyczną i religijną, a także rozbudzają w mieszkańcach Opola i Opolszczyzny dumę z faktu, że mieszkają na ziemi o bogatej kulturze chrześcijańskiej, gdzie krzyżowały się już od średniowiecza różne kierunki artystyczne ów- 16 I ZABYTKI III

16 czesnej Europy. To dzięki decyzji, jaką podjął Ks. Arcybiskup na początku swego posługiwania w Opolu, dziś z dumą szczycimy się, z posiadania takiego Muzeum, o którym pisze prasa nie tylko w kraju, ale także za granicą. Rangę i wartość tego obiektu kultury znacząco wyrażają wpisy znamienitych osób, przedstawicieli hierarchii Kościoła i Władz Państwowych. Wpis Przewodniczącego Federacji Muzeów i Skarbców Kościelnych Prof. Dr. Franza Roniga w księdze, dokonany podczas Międzynarodowej Konferencji organizowanej przez nasze Muzeum jest ważnym i godnym zacytowania: Ponieważ większość z członków naszego stowarzyszenia nigdy tutaj nie była, jesteśmy zaszokowani jakością ekspozycji, a samą bryłę muzeum, oceniamy jako bardzo piękną i oryginalną. Niejeden z nas chciałby mieć taki obiekt u siebie. Ogromne wrażenie wywarły na nas Wasze zabytki kultury i sztuki. Kościoły i obiekty sakralne dla nas, którzy jesteśmy tu pierwszy raz, są jak odkrycie nowego kontynentu. Jestem przekonany, że wielu z nas stanie się w swoich krajach ambasadorami sztuki śląskiej eksponowanej w Waszym Muzeum. Wydaje się, że te słowa wypowiedziane przez osobę reprezentującą licznych historyków sztuki i dyrektorów europejskich muzeów, są najlepszym świadectwem mówiącym o randze i znaczeniu Muzeum Diecezjalnego w Opolu. Piotr Paweł Maniurka Katedra Historii Sztuki Sakralnej i Ochrony Zabytków WT Uniwersytet Opolski Fotografie: autor, E. Hardt, P. Pomykalski Muzeum Diecezjalne w Opolu. Sale wystaw zmiennych ekspozycja prac Gisberta Rzeźniczka (po lewej). Foto po wernisażu prac artystów z austrii (po prawej). Muzeum Diecezjalne w Opolu. Goście kościołów wschodnich w muzeum (po lewej). Pamiątkowe zdjęcie studentów z Leszkiem Mądzikiem po warsztatach teatralnych (po prawej). III I ZABYTKI 17