Po yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów

Transkrypt

1 Przemys³aw Pluskota * Przemys³aw Pluskota Po yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów Po yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów Wstêp Celem artyku³u jest przedstawienie sposobu udzielania po yczek grupom konsumentów na zasadach wspólnej, solidarnej odpowiedzialnoœci. Po yczki grupowe s³u ¹ udostêpnianiu kapita³u osobom niedysponuj¹cym zabezpieczeniem, ograniczaj¹c jednoczeœnie niedoskona³oœci rynku kredytowego. Dzia³alnoœæ finansowa skierowana do ubogich gospodarstw domowych obarczona jest ponadprzeciêtnym ryzykiem, które dziêki cechom grupowego po yczania jest ograniczane. Grupy mog¹ byæ tworzone w sposób niezale ny przez samych kredytobiorców lub przez kredytodawcê. Dziêki takiemu sposobowi udzielania po yczek kapita³ dociera do najbardziej odleg³ych terenów wiejskich, do osób ubogich, czyli tam gdzie nie dociera tradycyjny sektor bankowy. 1. Istota po yczek grupowych Metody udzielania po yczek mo na podzieliæ na dwie g³ówne kategorie. Pierwsza to zapewnianie zewnêtrznego finansowania pojedynczym osobom (individual lending), w którym obowi¹zuje indywidualna odpowiedzialnoœæ za d³ug, druga polega na udzielaniu kredytów grupom sk³adaj¹cym siê z indywidualnych kredytobiorców (group-based lending). Grupy po yczkowe funkcjonuj¹ w wielu krajach, a model po yczania pieniêdzy osobom ubogim, bez zabezpieczenia, rozwin¹³ siê wielu krajach œwiata, m.in. z uwagi na jego zalety: presjê otoczenia, innych cz³onków grupy, która stanowi substytut zabezpieczenia, bêd¹cy jednoczeœnie istotnym elementem gwarancji zwrotu zaci¹gniêtego kredytu. Istot¹ po yczek grupowych jest wspólna i solidarna odpowiedzialnoœæ za zobowi¹zania ka dego z jej cz³onków. Kolejny klient otrzyma po yczkê, tylko wówczas gdy poprzednia zostanie w ca³oœci uregulowana. Zwiêksza to ich sp³acalnoœæ, * Dr, Katedra Bankowoœci i Finansów Porównawczych, Wydzia³ Zarz¹dzania i Ekonomiki Us³ug, Uniwersytet Szczeciñski, przemys³aw.pluskota@wzieu.pl, ul. Cukrowa 8, Szczecin

2 Po yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów 481 a czynnikiem motywuj¹cym jest presja ca³ej grupy oraz sankcje w postaci wstrzymania kredytowania dla wszystkich cz³onków. Natomiast w przypadku trudnoœci ze sp³at¹ przez jednego z nich w interesie pozosta³ych osób jest pomoc w terminowej sp³acie ka dej raty, redukcja kosztów transakcyjnych dziêki przerzuceniu np. kosztów monitoringu na grupê. Solidarna odpowiedzialnoœæ powoduje, e wstêpn¹ selekcjê kredytobiorców przeprowadzaj¹ cz³onkowie grupy, lepiej znaj¹c cechy, dochody i predyspozycje potencjalnego kredytobiorcy oraz stopieñ jego odpowiedzialnoœci za d³ug, ograniczaj¹c problem asymetrii informacji. Koszty redukowane s¹ tak e przez inspektora kredytowego, który przyjmuje sp³aty od ca³ej grupy [Ledgerwood, 1999, s ]. Liczebnoœæ grup uczestnicz¹cych w systemie jest zró nicowana. W Grameen Banku wystarczy maksymalnie piêæ osób, w BancoSol trzy, a w modelu banków wiejskich wprowadzonym przez organizacjê charytatywn¹ FINCA od dziesiêciu do nawet piêædziesiêciu czy stu osób (kobiet). Pomimo ró nic integraln¹ cech¹ ka dej grupy jest solidarna odpowiedzialnoœæ [Armendáriz de Aghion, Morduch, 2009, s. 120]. Grupy tworzone, aby odnieœæ korzyœci ze wspólnego po yczania oraz nadzorowania cz³onków mog¹ byæ dobierane niezale nie, jak ma to miejsce w modelu FINCA, lub na zasadzie samodzielnego doboru przez cz³onków j¹ tworz¹cych, dziêki czemu zakres dostêpnych informacji jest znacznie wiêkszy, umo liwiaj¹c wzajemny monitoring i motywowanie do sp³aty. Istnienie grupy, która wspólnie odpowiada za zobowi¹zania ka - dego z jej cz³onków w du ej mierze zale y od odbywania czêstych (np. cotygodniowych) spotkañ, podczas których udzielane i sp³acane s¹ po- yczki. Stanowi to niew¹tpliwie wygodê dla po yczkobiorców, gdy to po yczkodawca przychodzi do nich, a gdy jest koniecznoœæ dostarczenia brakuj¹cego dokumentu istnieje mo liwoœæ za³atwienia sprawy od rêki. Przyspiesza to równie realizacjê transakcji oraz ogranicza znacznie koszty po yczkobiorcy, ale nie tylko. Dziêki spotkaniom z lokalnymi grupami po yczkowymi koszty ograniczaj¹ równie poœrednicy, realizuj¹c wszystkie transakcje w jednym miejscu i krótkim czasie. Rola i znaczenie grup w systemie poœrednictwa finansowego zosta³a zaprezentowana w tablicy 1.

3 482 Przemys³aw Pluskota Tablica 1. Rola grup w poœrednictwie finansowym Wytyczne dotycz¹ce efektywnego wykorzystywania grup Zalety wykorzystania grup Ryzyko towarzysz¹ce wykorzystaniu grup ród³o: [Ledgerwood, 1999, s. 72]. Grupy s¹ bardziej efektywne, gdy s¹ ma³e i jednolite Nak³adanie kar grupowych i zachêt jak np. brak dostêpu do przysz³ych po yczek w przypadku nieuregulowania raty przez indywidualn¹ osobê, zwiêksza wydajnoœæ po yczki Kredyty udzielane s¹ w odpowiedniej kolejnoœci, co pozwala grupom monitorowaæ i eliminowaæ ryzyko Wyp³ata kredytu cz³onkom grupy wed³ug przyjêtej kolejnoœci mo e byæ oparta na odpowiedzialnoœci dotycz¹cej sp³aty, pozosta³ych cz³onków Ekonomia skali znaczny wzrost klientów przy niewielkim wzroœcie kosztów operacyjnych Zwiêkszenie zakresu wzrost liczby udzielanych po yczek przy wykorzystaniu tego samego mechanizmu Redukcja asymetrii informacji w wyniku rosn¹cej wiedzy o ka dym cz³onku grupy Redukcja pokusy nadu ycia zaufania w wyniku monitoringu grupowego i presji s¹siadów (otoczenia) Solidarna odpowiedzialnoœæ jako substytut zabezpieczenia Wiêksza sp³acalnoœæ po yczek w przypadku screeningu, selekcji, presji s¹siadów czy wspólnej odpowiedzialnoœci, zw³aszcza gdy jest to zapisane w umowie kredytowej Wiêksza mobilizacja oszczêdnoœci, w szczególnoœci gdy zachêty wynikaj¹ z zapisów regulaminu grupy Ni sze koszty administracyjne Brak zapisów i brak egzekwowania umów Mo liwoœæ korupcji i wykorzystania w³adzy i pozycji przez lidera grupy Ryzyko kowariancji wynikaj¹ce z podobnej produkcji Ogólny problem niesp³acalnoœci efekt domina Ograniczony udzia³ kobiet w grupach mieszanych Koszty formowania wiarygodnej grupy (czas) Potencjalne os³abienie grupy w przypadku odejœcia lidera Rosn¹ce koszty transakcyjne dla kredytobiorców

4 Po yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów 483 Najwa niejszym aspektem udzielania po yczek z solidarn¹ odpowiedzialnoœci¹ jest posiadanie przez cz³onków grupy informacji o partnerach oraz zapisanie w umowie bodÿców sk³aniaj¹cych cz³onków do wykorzystania tej wiedzy z korzyœci¹ dla wszystkich, w tym równie po yczkodawcy. Cz³onkowie grupy monitoruj¹c siê nawzajem, dbaj¹ o jak najlepsz¹ sp³acalnoœæ jest to w ich interesie. System udzielania po yczek grupowych dziêki swoim cechom pozwala zapobiegaæ nieefektywnoœci rynku w postaci asymetrii informacji, która pojawia siê, gdy po yczkodawca nie potrafi odró niæ po yczkobiorcy bezpiecznego od bardziej ryzykownego. Sposobem na to, aby bezpieczni klienci nie subsydiowali bardziej ryzykownych, generuj¹cych znacznie wiêksze koszty, jest umo liwienie im samodzielnego dobierania siê w grupy [Armendáriz de Aghion, Morduch, 2009, s. 124]. Dziêki temu w procesie tworzenia ludzie wykorzystaj¹ wszelkie dostêpne im informacje o osobach wchodz¹cych w jej sk³ad. Bêd¹ zachêcaæ do cz³onkostwa osoby, pochodz¹ce z tej samej wioski, które znaj¹. Umo liwi im to wybór najlepszych partnerów, a z po yczkodawcy zdejmie ryzyko i obowi¹zek kojarzenia grup. Dziêki takiemu procesowi oprocentowanie mo e byæ obni one, a po yczkê mog¹ uzyskaæ osoby nieposiadaj¹ce zabezpieczenia. Od sposobu doboru grupy bêd¹ zale a³y równie treœæ i kszta³t umowy po yczki. Bardzo istotnym aspektem jest solidarna odpowiedzialnoœæ towarzysz¹ca ka dej grupie, która umo liwia udzielenie wsparcia osobie bez zabezpieczenia. Pozwala tak e obni yæ oprocentowanie po yczki z uwagi na przeniesienie ryzyka i kosztów nadzoru na samych po yczkobiorców. Wspólna odpowiedzialnoœæ za zobowi¹zania wszystkich generuje niebezpieczeñstwo, e bezpieczni po yczkobiorcy bêd¹ poszukiwaæ i dobieraæ siê w grupy z osobami o podobnym profilu, natomiast ryzykowni, nie maj¹c wyjœcia, bêd¹ zmuszeni tworzyæ grupy z innymi ryzykownymi. Doprowadzi to do segregacji potencjalnych klientów w literaturze okreœlanej jako kojarzenie selektywne. Stiglitz, podaj¹c przyk³ad Grameen Banku, jako sposobu udzielania po yczek piêcioosobowym grupom, wskaza³ na istotê i znaczenie posiadanych na temat cz³onków grupy informacji oraz wykorzystywania ich w bie ¹cym monitoringu ka dego kredytobiorcy, okreœlaj¹c to mianem wzajemnego monitorowania, nadzoru s¹siedzkiego oraz uznaj¹c za istotny i efektywny element ka dego procesu kredytowego w sytuacji braku wystarczaj¹cych informacji na temat kredytobiorców. Analizuj¹c model udzielania po yczek przy wykorzystaniu nadzoru s¹siedzkiego, okreœli³

5 484 Przemys³aw Pluskota sk³adniki efektywnego systemu monitorowania. Jednym z elementów jest wyposa enie cz³onków grup w mo liwoœæ stosowania bodÿców i zachêt do obserwowania, monitorowania zachowania i dzia³ania ich s¹siadów, cz³onków grup. Podkreœli³ istotê niewielkich grup, w których w wiêkszym stopniu mo na unikn¹æ problemu jazdy na gapê, zniechêcaj¹c cz³onków grupy do ciê kiej pracy dla wspólnego dobra w przypadku ich du ej liczebnoœci. Mieszkañcy wsi oprócz przewagi informacyjnej nad formalnymi poœrednikami, posiadaj¹ równie wy szoœæ w postaci selekcji i doboru grup po yczkowych. Podpisywanie umowy przez kilka osób jest efektywnym elementem zwiêkszania zabezpieczania kredytów. W krajach rozwiniêtych, poza terenami wiejskimi brak mo liwoœci monitorowania kredytobiorców, stanowi jeden z najwa niejszych elementów rozwoju efektywnego rynku kredytowego. S¹siedzki nadzór zwiêksza bezpieczeñstwo kredytowania osób ubogich, nieposiadaj¹cych zabezpieczenia oraz ogranicza ryzyko dzia³alnoœci na terenach wiejskich [Stiglitz, 1990, s ]. Wy szoœæ kontaktów opartych na zasadach grupowych nad indywidualnymi umowami ukazali Lutz Arnold, Johannes Reeder i Susanne Steger. W swoich badaniach po³o yli nacisk na istotê wspólnej odpowiedzialnoœci wraz z innymi elementami kapita³u spo³ecznego. Dziêki opracowanemu modelowi ustalili, e po yczki grupowe z solidarn¹ odpowiedzialnoœci¹ nie s¹ na tyle efektywne, aby by³y wa niejsze od umów indywidualnych. Jednak gdy zostan¹ zawarte w nich inne bodÿce w postaci wspó³pracy cz³onków grup, sankcji socjalnych wywieranych na tych, którzy nie sp³acaj¹ swoich po yczek 1, wówczas efektywnoœæ znacznie wzrasta [Arnold i inni, s ]. Bardzo wa n¹ rolê w przypadku po yczek grupowych spe³niaj¹ równie informacje posiadane przez cz³onków grupy o innych, przynosz¹ce korzyœci w zakresie zbiorowego po yczania [Laffont, N Guessan, 2001, s ]. Nie stosowanie grupowej odpowiedzialnoœci i wszelkich konsekwencji z tego wynikaj¹cych wymusi na stronie po yczaj¹cej stosowanie wy - szego oprocentowania, spowodowanego wiêkszym ryzykiem, jakim jest obarczona druga strona umowy. Natomiast wy sze stopy procentowe zachêcaj¹ po yczkobiorców do unikania pracy, oszukiwania. Powy sze nierównoœci okreœlane s¹ jako warunek zgodnoœci bodÿców (IC, incentive 1 Sankcje mog¹ obejmowaæ np. utratê renomy po yczkobiorcy we wspólnocie, izolacjê spo³eczn¹, ograniczenia w dostêpie do niezbêdnych nak³adów dla biznesu lub w rzadkich przypadkach nawet u ycie si³y fizycznej [Armendáriz de Aghion, Morduch, 2000, s. 4].

6 Po yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów 485 compatibility) i maj¹ kluczowe znaczenie w funkcjonowaniu umów opartych na zbiorowej odpowiedzialnoœci. Za³o enie stosowane w po yczkach grupowych, polegaj¹ce na mo liwoœci ukarania tych, którzy uchylaj¹ siê od pracy powoduje, e warunek zgodnoœci bodÿców dla grupy jest ³atwiejszy do spe³nienia i oznacza, e maksymalna mo liwa do narzucenia grupie stopa procentowa, bez obawy niesp³acenia po yczki, jest wy sza od tej stosowanej w indywidualnych przypadkach. Jak wykazali Beatriz Armendáriz de Aghion i Jonathan Morduch dziêki po yczkom grupowym oraz groÿbie u ycia sankcji wobec oszustów i d³u ników po yczkodawca uzyskuje wiêksze mo liwoœci wygenerowania zysku bez uszczerbku na motywacji po yczkobiorcy. Oznacza to, e maksymalna mo liwa do uzyskania stopa procentowa stosowana w modelu solidarnej odpowiedzialnoœci zawsze jest wy sza od tej stosowanej przy jej braku [Armendáriz de Aghion i Morduch, 2009, s ]. Zdaniem Maitreesha Ghataka zbiorowa odpowiedzialnoœæ za d³ug w grupach dobranych samodzielnie jest efektywna, nawet wówczas gdy po yczkobiorca nie dysponuje adnym zabezpieczeniem i pozwala po yczkodawcy osi¹gn¹æ wysoki wskaÿnik sp³acalnoœci po yczek [Ghatak, 2000, s ]. 2. Korzyœci i koszty po yczek grupowych System po yczek stosowany od kilkudziesiêciu lat w finansowaniu ubogich zyska³ powszechn¹ aprobatê, by³ stosowany i uwa any za jeden z podstawowych elementów mikrofinansów. Obecnie jednak coraz czêœciej s³ychaæ g³osy o jego niedostosowaniu do wspó³czesnych mikrofinansów. Posiada on zarówno swoje zalety (korzyœci), jak i wady (koszty), które wspó³czeœnie coraz czêœciej s¹ wskazywane. Udzielanie po yczek grupowych pozwala eliminowaæ nieefektywnoœci rynku w postaci negatywnej selekcji, pokusy nadu ycia, kosztownych audytów i egzekwowania umów. Istnieje ryzyko, e kredytobiorca nie bêdzie mówi³ prawdy o efektywnoœci i rentownoœci biznesu, jak równie mo e uciec z pieniêdzmi po ich otrzymaniu. W takiej sytuacji poœrednicy nara eni s¹ na niebezpieczeñstwa ujawniaj¹ce siê po sfinalizowaniu umowy, a z uwagi na koszty i czêsto brak jakiejkolwiek mo liwoœci nie s¹ w stanie pozyskaæ cennych informacji ograniczaj¹cych ryzyko. Wœród korzyœci, jakie nios¹ po yczki grupowe nale y równie wskazaæ zjawisko wyzwalania wzajemnej selekcji w trakcie tworzenia grupy, mo liwe dziêki posiadanym informacjom o potencjalnych cz³onkach [Armendáriz de Aghion, Gollier, 2000, s ]. Solidarna odpowiedzial-

7 486 Przemys³aw Pluskota noœci wp³ywa tak e na proces tworzenia grup, wyboru projektów, mo liwoœci unikania kosztownych audytów bez nak³adania sankcji [Ghatak, Guinnane, 1999, s ] oraz regularne sp³aty rat znacznie ograniczaj¹ce ryzyko zaleg³oœci [Armendáriz de Aghion, Morduch, 2000, s ]. Natomiast wœród kosztów istotne s¹ te, które powstaj¹ w procesie formowania, tworzenia grupy (m.in. koszty wzajemnego monitoringu, sankcji) wymagaj¹ce czasu i wysi³ku, zw³aszcza w przypadku tworzenia ró norodnych grup, w których regularne sp³aty s¹ bardziej utrudnione ni w przypadku grup jednorodnych. W takim celu po yczkodawca powinien zrekompensowaæ po yczkobiorcom koszty tworzenia takiej grupy, ustalaj¹c ni sze oprocentowanie. Zatem koszty formowania grupy nie wp³ywaj¹ bezpoœrednio na sp³acalnoœæ po yczek, lecz maj¹ poœredni wp³yw dziêki ni szemu oprocentowaniu, uwzglêdniaj¹cemu powy sze aspekty [Chatterjee, Sarangi, 2005, s. 1-8]. Kolejn¹ grupê stanowi¹ koszty spotkañ, wzajemnego nadzoru i monitoringu, które s¹ wiêksze gdy domy cz³onków grupy s¹ znacznie od siebie oddalone. Wówczas przybycie na spotkanie staje siê coraz trudniejsze i zabiera coraz wiêcej czasu, rodz¹c problemy z nadzorem w grupie. Równie stosunki panuj¹ce miêdzy cz³onkami, uzale niaj¹ce powodzenie programu oraz mo liwoœæ porozumiewania siê cz³onków w celu oszukiwania stanowi¹ pewne bariery, mog¹ce hamowaæ rozwój po yczek grupowych. W opinii Jeana-Jacques a Laffonta i Patricka Rey a w umowach grupowych istnieje powa ne ryzyko zmowy cz³onków grupy, którzy razem bêd¹ oszukiwaæ po yczkodawcê, zwiêkszaj¹c prawdopodobieñstwo niepowodzenia finansowanego przedsiêwziêcia. Dopóki po yczkobiorcy wzajemnie siê nadzoruj¹, mechanizm wspólnego po yczania jest efektywny. Natomiast gdy w grupie dojdzie do zmowy, wówczas zmniejsza siê wewnêtrzna presja na uczciwe postêpowanie, efektywniejsze jest wtedy podpisywanie indywidualnych umów po yczkowych. Prowadzenie monitoringu s¹siedzkiego generuje koszty, które, osi¹gaj¹c du e rozmiary, znacznie ogranicz¹ efektywnoœæ grupowego po yczania, na rzecz umów indywidualnych. Efektywna umowa jest skomplikowana, jednak wymaga istnienia œcis³ej komunikacji miêdzy kredytobiorc¹ (przedsiêbiorc¹) a kredytodawc¹ (bankiem) [Laffont, Rey, 2003, s. 2-3, 18]. Pomimo wad B. Armendáriz de Aghion i J. Morduch s¹ zdania, i spotkania grupowe powinny byæ dalej zachowane, poniewa przynosz¹ wiele korzystnych zjawisk i zachowañ. Jako przyk³ad podaj¹ prowadz¹c¹ dzia³alnoœæ w Bangladeszu Association for Social Advancement (ASA).

8 Instytucja w dalszym ci¹gu udziela po yczek, stosuj¹c praktykê spotkañ po yczkobiorców. Pomimo braku zbiorowej odpowiedzialnoœci podczas zebrania mo na wywieraæ pewn¹ presjê otoczenia na zalegaj¹cych klientach. Spotkania pozwalaj¹ zmniejszyæ koszty poœrednika zwi¹zane z obs³ug¹ po yczki, umo liwiaj¹ uzyskanie porad, przeprowadzenie podstawowych szkoleñ, a ponadto pozwalaj¹, zw³aszcza tym pocz¹tkuj¹cym, zapoznaæ siê z terminologi¹ i atmosfer¹ us³ug finansowych, co w przysz³oœci mo e byæ bardzo przydatne podczas kontaktów z bankiem. Organizowanie spotkañ grupowych jest tak e bardzo istotne dla kobiet, które stanowi¹ zdecydowan¹ wiêkszoœæ wœród klientów. Dlatego uwa aj¹, e grupy w mikrofinansach s¹ wa ne, w szczególnoœci na pocz¹tku finansowej drogi oraz dla najbiedniejszych [Armendáriz de Aghion, Morduch, 2000, s ]. Tablica 2 zawiera porównanie instytucji mikrofinansowych z punktu widzenia sposobu udzielania wsparcia. Widaæ, ze instytucje preferuj¹ce indywidualne umowy dysponuj¹ wiêkszymi kapita³ami, dziêki czemu s¹ w wstanie udzielaæ wiêkszych po yczek mniejszej liczbie klientów. W najmniejszym stopniu wspó³pracuj¹ z kobietami (46%). Programy te charakteryzuj¹ siê niewiele wiêkszym wskaÿnikiem pokrycia kosztów finansowych (109,6%) ni instytucje po yczaj¹ce na zasadach wspólnej solidarnoœci. Widoczna jest znaczna ró nica w kosztach przypadaj¹cych na po yczkobiorcê i na pojedyncz¹ po yczkê. Programy indywidualne charakteryzuj¹ siê tak e znacznie wiêkszym wspó³czynnikiem strat i zagro onego portfela. Tablica 2. Porównanie instytucji mikrofinansowych wg metod udzielania po- yczek (dane za 2009 r.) Skala Indywidualnie Indywidualnie/ solidarna odpowiedzialnoœæ Solidarna odpowiedzialnoœæ Banki wiejskie instytucji mikrofinansowych Okres funkcjonowania MFI s (w latach) Wartoœæ aktywów ogó³em (w USD) Po yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów

9 488 Przemys³aw Pluskota Tablica 2. (cd.) Zasiêg Indywidualnie Indywidualnie/ solidarna odpowiedzialnoœæ Solidarna odpowiedzialnoœæ Banki wiejskie Liczba po yczkobiorców Kobiety po yczkobiorcy (w proc.) 46 67,5 99,6 86,6 Przeciêtna wartoœæ po yczki (w USD) Wartoœæ portfela kredytowego (w USD) Wyniki finansowe Stopa zwrotu z aktywów (w proc.) 1,6 1,1 1,8 1,6 Stopa zwrotu z kapita³u (w proc.) 7,5 5,6 7,8 7,5 WskaŸnik samowystarczalnoœci 110,7 108,0 110,0 107,9 operacyjnej (w proc.) * Mar a zysku (w proc.)** 8,9 5,4 7,6 7,8 Koszty operacyjne/portfel kredytowy (w proc.) Efektywnoœæ 14, ,1 22,1 Koszt na kredytobiorcê (w USD) Koszty przydaj¹ce na po yczkê (w USD) Portfel zagro ony 30 dni (w proc.) 5,7 4,7 0,9 2,9 Portfel zagro ony 90 dni (w proc.) 3,7 2,8 0,6 1,6 WskaŸnik strat*** 0,9 1,1 0,1 0,7 * WskaŸnik samowystarczalnoœci operacyjnej = przychody finansowe/(koszty finansowe + utrata wartoœci kredytów + koszty operacyjne). ** Mar ¹ zysku = zysk operacyjny netto/przychody finansowe. *** Wspó³czynnik strat = wartoœæ kredytów straconych/œrednia wartoœæ portfela kredytowego. ród³o: Na podstawie danych Microfinance Information exchange (MIX). Opisane ograniczenia i koszty grupowego po yczania powoduj¹, e firmy mikropo yczkowe odchodz¹ od tego modelu przy wspó³pracy w zamo niejszymi klientami pomimo wiêkszej efektywnoœci, opieraj¹c

10 wspó³pracê na podstawie indywidualnych umów i indywidualnej odpowiedzialnoœci. Natomiast po yczki grupowe oferowane s¹ mniej zamo nym klientom. W celu zwiêkszenia oddzia³ywania, ograniczenia ryzyka i sk³onienia do sumiennej i terminowej obs³ugi zad³u enia poœrednicy wykorzystuj¹ bodÿce i zachêty, a solidarna odpowiedzialnoœæ zosta³a zast¹piona innymi elementami, mniej szkodliwymi dla ogólnie pojêtego kapita³u spo³ecznego. Wœród zachêt, które znalaz³y zastosowanie w umowach mikropo yczkowych, wymieniæ nale y: 1) tworzenie bodÿców dynamicznych, takich jak: groÿba zaprzestania kredytowania, po yczki progresywne, konkurencja i bodÿce, 2) czêste sp³aty rat, Po yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów 489 3) komplementarne mechanizmy motywacyjne: elastyczne podejœcie do zabezpieczenia po yczki, zabezpieczenie finansowe, upublicznienie sp³at, dotarcie do kobiet, zbieranie informacji przez pracowników banku, sprawozdania krzy owe. Zakoñczenie Firmy mikropo yczkowe coraz czêœciej odchodz¹ od po yczek grupowych. Wówczas dzia³alnoœæ prowadzona jest na podstawie indywidualnych umów i indywidualnej odpowiedzialnoœci. Jednak nie oznacza to, e nie s¹ stosowane inne zachêty do sp³aty. Poœrednicy maj¹ do dyspozycji szeroki wachlarz narzêdzi, za pomoc¹ których mog¹ sk³oniæ do sumiennej i terminowej obs³ugi zad³u enia. Wydaje siê jednak, e w kontaktach z biedniejszymi osobami, nieposiadaj¹cymi zabezpieczenia, metodologia stosowana w po yczkach grupowych powinna byæ stosowana, przynosz¹c korzyœci obu stronom transakcji. Literatura 1. Armendáriz de Aghion B., Gollier Ch. (2000), Peer Group Formation in an Adverse Selection Model, The Economic Journal, Vol. 110, No Armendáriz de Aghion B., Morduch J. (2000), Microfinance Beyond Group Lending, Financial Access Initiative, NYUWagner, Nowy Jork.

11 490 Przemys³aw Pluskota 3. Armendariz de Aghion B., Morduch J. (2009), Ekonomia mikrofinansów, Wydawnictwo AnWero, Gdañsk. 4. Arnold L.G., Reeder J., Steger S.E. (2013), On the viability of group lending when microfinance meets the market: A reconsideration of the Besley-Coate model, University of Regensburg Department of Economics. 5. Chatterjee P., Sarangi S. (2005), Enforcement with Costly Group Formation, Economics Bulletin, vol. 15, no Ghatak M. (2000), Screening by The Company You Keep: Joint Liability Lending and The Peer Selection Effect, The Economic Journal, no Laffont J.J., N Guessan T.T. (2001), Group contracting and enforcement, Journal of Institutional and Theoretical Economics Laffont J.J., Rey P. (2003), Moral Hazard, Collusion and Group Lending, IDEI, Tuluza. 9. Ledgerwood J. (1999), Microfinace Handbook, An Institutional and Financial Perspective, The World Bank, Washington. 10. Stiglitz J.E. (1990), Peer Monitoring and Credit Markets, The World Bank Economic Review, vol. 4, no. 3. Streszczenie Osoby ubogie, wykluczone spo³ecznie i finansowo, wielokrotnie nie posiadaj¹c zabezpieczenia, odrzucane s¹ przez banki komercyjne. Jednym ze sposobów w³¹czenia ich do spo³eczeñstwa s¹ mikrofinanse, traktowane jako us³ugi finansowe dla najubo szych. W ramach dzia³alnoœci mikrofiannsowej instytucje udzielaj¹ ubogim m.in. po yczek na zasadach wspólnej odpowiedzialnoœci. Istot¹ jest tworzenie grup, w ramach których cz³onkowie wzajemnie sobie pomagaj¹, nadzoruj¹ i motywuj¹. Panuj¹ca w grupach solidarna odpowiedzialnoœæ stanowi swoiste zabezpieczenie, dziêki któremu wiele ubogich osób (g³ównie kobiet) mo e skorzystaæ z mikropo yczek. Zalet¹ tej formy finansowania najubo szych jest tak e redukowanie niedoskona³oœci rynku kredytowego w postaci asymetrii informacji. Jednak oprócz zalet po yczki grupowe charakteryzuj¹ siê pewnymi wadami, jak np. koszty dotarcia na cotygodniowe zebranie, prawdopodobieñstwo zmowy cz³onków grupy. Pomimo tego po yczki grupowe dla wielu stanowi¹ wielokrotnie jedyne Ÿród³o pozyskania kapita³u. Je eli w odniesieniu do zamo niejszych klientów stosowane s¹ umowy indywidualne, to w przypadku najubo szych, z oddalonych od siebie terenów, najlepszym sposobem ich finansowania s¹ po- yczki grupowe, wsparte zachêtami.

12 Po yczki grupowe jako g³ówny element mikrofinansów 491 S³owa kluczowe mikrofinanse, po yczki grupowe, niedoskona³oœci rynków kredytowych, asymetria informacji Group loans and joint and several liability as a basis for microfinance (Summary) The poor, socially and financially excluded, many times without a collateral shall be rejected by commercial banks. One way to integrate them into society are microfinance, treated as financial services for the poor. As part of its microfinance activity institutions provide loans to the poor on the principles of shared responsibility. The essence is to create groups in which members help, supervise and motivate each other. The ruling in groups of joint and several liability is a kind of collateral, so that many poor people (mostly women) can benefit from microloans. The advantage of this form of financing is also reducing the credit market imperfections such as asymmetric information, before conclusion of the contract, as well as after it, and transaction costs. But in addition to the advantages of group loans are characterized by certain disadvantages, such as the costs of reaching the weekly meeting, the likelihood of collusion in the group. Despite the group loans for many are often the only source of capital. If for wealthier clients are used in individual contracts, in the case of the poorest, with remote areas, the best way of financing are group loans. Keywords mikrofinance, group loans, credit market imperfections, asymmetric information