INSTYTUT ARCHEOLOGII I ETNOLOGII POLSKIEJ AKADEMII NAUK. Rzeczy i ludzie. Kultura materialna w późnym średniowieczu i w okresie nowożytnym

Transkrypt

1 INSTYTUT ARCHEOLOGII I ETNOLOGII POLSKIEJ AKADEMII NAUK Rzeczy i ludzie Kultura materialna w późnym średniowieczu i w okresie nowożytnym Studia dedykowane Marii Dąbrowskiej Redakcja Magdalena Bis, Wojciech Bis Warszawa 2014

2 SPIS TREŚCI Andrzej Buko Wstęp Ta b u l a G r a t u l a t o r i a Bibliografia prac dr Marii Dąbrowskiej za lata Ewa Łużyniecka Relikty średniowiecznej kolorystyki cysterskiego kościoła opackiego w Wąchocku Marta Młynarska-Kaletynowa Rycerska fundacja kościoła parafialnego w Siemidrożycach koło Kostomłotów Leszek Kajzer O dworach murowanych na Mazowszu słów kilka Anna Marciniak-Kajzer Palenisko, kominek czy piec urządzenia ogniowe w średniowiecznych dworach Marta Garas, Janusz Pietrzak Kaflowe piece grzewcze w nowożytnych inwentarzach i lustracjach dóbr ziemskich z obszaru Mazowsza i Podlasia a realia archeologiczne (wybrane przykłady) Wojciech Głowa Średniowieczne kachle krakowskie. Wybrane zagadnienia technologiczne 91 Maryla Dryja, Sławomir Dryja Pozostałości pieca grzewczego z pierwszej ćwierci XVI wieku z badań przy ul. św. Tomasza 34 w Krakowie Maryla Dryja Pracownia garncarska z XVI wieku na ul. Loretańskiej 11 w Krakowie Aldona Andrzejewska, Łukasz Reczulski Nowożytne kafle z dolnego zamku w Mielniku nad Bugiem Izabela Motylewska Motyw św. Anny Samotrzeciej na kaflach z XV pierwszej połowy XVI wieku 157

3 6 Spis treści Krystyna Sulkowska-Tuszyńska Portret świętego Jakuba Apostoła na kaflu ze Strzelna (XVI wiek) Roman Kamiński Manierystyczny kafel z ul. Łaziebnej w Szczecinie świadectwem trendów w modzie na przełomie XVI i XVII wieku Halina Karwowska, Urszula Stankiewicz Nowożytne kafle o tematyce myśliwskiej z Tykocina Marcin Rafał Pauk Zamki, psy i turnieje. Autor staroczeskiej kroniki rymowanej wobec przemian obyczajowych XIII wieku Ewa Wółkiewicz Niegodna rozrywka czy instrument władzy? Biskupi i łowy w późnym średniowieczu Barbara Pospieszna W kuchni i na stole wielkiego mistrza. O utensyliach kuchennych i zastawie stołowej w świetle źródeł krzyżackich Olga Miriam Przybyłowicz Dla prędszego wydawania obiadu.... Rozporządzenia wizytatorów dotyczące stołu i posiłków w klasztorach żeńskich diecezji krakowskiej z końca XVI połowy XVII wieku Andrzej Klonder Obfitość drożyzna głód. Atrybuty czasów pomyślności i klęski w Europie wczesnonowożytnej Monika Saczyńska Mieszczan krakowskich domowe świętości, czyli wyobrażenia dewocyjne w przestrzeni prywatnej (przykłady wczesnonowożytne) Krzysztof R. Prokop Komedia nie wiadomo dla kogo odstawiona. Pielgrzymka księcia cieszyńskiego Adama Wacława do Kalwarii Zebrzydowskiej w 1614 roku w relacji kronikarskiej o. Ludwika Boguskiego Grażyna Nawrolska O średniowiecznym różańcu z Elbląga i nie tylko Marian Rębkowski Nowy typ znaku pielgrzymiego, czyli o zaginionym znalezisku ze Szczecina 317 Małgorzata Grupa, Anna Drążkowska Kilka uwag na temat nowożytnych koronek klockowych z odzieży grobowej 325 Magdalena Majorek, Dawid Grupa Wybrane nowożytne pasamony z krypty południowej kościoła p.w. św. Mikołaja w Gniewie

4 Spis treści 7 Piotr Strzyż Słabości średniowiecznego odlewnictwa broni ogniowej. Wybrane spostrzeżenia z terenu Europy środkowej Wojciech Bis Nowożytny zamek kołowy z tykocińskiego zamku Magdalena Bis Okna w zamku tykocińskim na początku XVIII wieku. Realia a wskazówki budowlane

5 335 Magdalena Majorek, Dawid Grupa WYBRANE NOWOŻYTNE PASAMONY Z KRYPTY POŁUDNIOWEJ KOŚCIOŁA P.W. ŚW. MIKOŁAJA W GNIEWIE Do wyrobów pasmanteryjnych już od wczesnego średniowiecza zalicza się ozdoby służące do obszywania odzieży świeckiej, liturgicznej oraz brzegów tkanin dekoracyjnych. Szybki rozwój pasamonictwa europejskiego i polskiego przypadł na lata trzydzieste XVI wieku. Zapewne przyczyniła się ku temu moda na lamówki do ubiorów i na dodatki z taśmy pasmanteryjnej 1. Wcześniej, do XVI wieku, tkaniem różnego rodzaju taśm zajmowały się głównie kobiety. Rozwój wytwórczości cechowej wyeliminował bezpośredni udział kobiet w wytwarzaniu wstążek i innych rodzajów pasmanterii. W tym czasie nastąpiło także rozbudowanie podstawowego warsztatu pasamonika 2. W pierwszej połowie XVI stulecia powstała pierwsza manufaktura na Pomorzu wytwarzająca pasmanterię. Większość surowca jedwabnego lub wyrobów jedwabnych pochodzących z importu sprowadzano drogą morską do Gdańska. Część surówki jedwabnej przerabiano na miejscu, w gdańskich warsztatach tkackich 3, resztę zaś wysyłano dalej, do innych ośrodków, np. do Poznania, Wilna oraz do Grodna. Jedwabna surówka docierała także do Torunia. Tutejsi pasamonicy wyrabiali z niej różnego rodzaju produkty, w tym także wstążki z metalowym, złotym i srebrnym oplotem 4. W rozwoju krajowego pasamonictwa szczególną rolę (zwłaszcza w Gdańsku, w drugiej połowie XVI wieku) odegrali imigranci menoniccy z Holandii. Zapoczątkowali oni, rozwinęli i przyspieszyli rozwój nowych form organizacji produkcji w istniejących tu wytwórniach 5. Ich działalność stanowiła impuls dla miejscowej ludności do zakładania warsztatów pasamoniczych. Szybkiemu rozwojowi tego rzemiosła w Gdańsku sprzyjały: specyfika portowego miasta, dostępność surowców (jedwabiu, złota, srebra, lnu lub wełny) oraz rynek zbytu. Asortyment produkowanej 1 Zarys historii włókiennictwa na ziemiach polskich do końca XVIII wieku, red. J. Kamińska, I. Turnau, Wrocław 1966, s M. Bogucka, Gdańskie rzemiosło tekstylne od XVI do połowy XVII wieku, Wrocław 1956, s. 121; M. Grupa, Wełniane tekstylia pospólstwa i plebsu gdańskiego (XIV XVII w.) i ich konserwacja, Toruń 2012, s M. Bogucka, op. cit., s S. Herbst, Toruńskie cechy rzemieślnicze, Toruń 1933, s M. Bogucka, op. cit., s. 73; M. Grupa, Wełniane tekstylia..., s. 147.

6 336 Magdalena Majorek, Dawid Grupa tu pasmanterii był szeroki. Były to wszelkiego rodzaju pasy (jedwabne, wełniane), sznury, taśmy, wstążki, galony, podwiązki, lamówki, a także frędzle, chwosty, kutasy, pętelki, sznurowadła oraz sztuczne kwiaty 6. Do produkcji tych ozdób używano rozmaitych gatunków jedwabiu (od luksusowego włoskiego, poprzez holenderski, po znacznie tańsze) oraz wełny, nici złotych lub srebrnych, a nawet lnu. W skład wyposażenia warsztatu pasamonika wchodziły głównie ręczne krosna: krosno do tkania pasów oraz dwa typy krosien do tkania wstążek (z czółenkiem poruszanym przy pomocy drążka bądź z wałem napędowym), ponadto krosna tabliczkowe (do wyrobu taśm), frędzlarki, sznurkarki, przyrządy do nadawania wyrobom lustru, a także drobny sprzęt nożyce i ramy do postrzygania, kołowrotki, prasy, motaki, ukośnice (do wyrobu okrągłych sznurów) i narzędzia farbiarskie 7. W drugiej połowie XVII wieku dotarły do Gdańska wynalazki mające zastosowanie w produkcji pasmanterii, tj. sznurkarki (produkujące do 30 sznurków na raz), udoskonalone wstążkarki i taśmiarki. Wyroby gdańskich pasamoników sprzedawano nie tylko na Pomorzu Gdańskim, ale docierały one również w głąb kraju. Według Marii Boguckiej 8 po artykuły włókiennicze przyjeżdżali tu kupcy chociażby z Poznania czy Słucka. Poza tym, inwentarze rzeczy po zmarłych w XVII i XVIII wieku pasamonikach, w których wymienieni są zapożyczeni u nich kupcy, wskazują na odbiorców np. z Warszawy, Krakowa, Torunia, z Chęcin i z Piotrkowa 9. W opracowaniu materiałów archeologicznych pomocne są źródła ikonograficzne oraz pisane. Te pierwsze np. ukazują wstążki zdobiące ubiór portretowanego wielmoży z rodziną lub przedstawiają dekorowany nimi katafalk. Te drugie zaś, np. inwentarze mieszczańskie oraz ordynacje pogrzebowe różnych miast, informują o kwotach, na jakie wyceniono najdrobniejsze nawet ozdoby używane do dekoracji domów, kościołów, katafalków, gdzie złożone były ciała zmarłych przed odprawieniem obrzędów pogrzebowych. Wszystkie te przekazy przybliżają sposób użycia i znaczenie jedwabnych ozdób w obrzędach funeralnych i dla prestiżu zmarłego, zwłaszcza zaś dla jego spadkobierców i żyjących krewnych 10. Wstążki używane od XVI wieku zyskały na popularności dopiero w kolejnych stuleciach XVII i XVIII. Wyrabiano je wtedy z jedwabiu, wełny, bawełny, z konopnych lub lnianych nici. Wstążki wyszczególnione w nowożytnych spisach ruchomości należących do polskich mieszczan były rozmaite: krótkie, długie, wąskie, szerokie, jednobarwne lub kolorowe 11. Używano ich do obszywania i zawiązywania 6 M. Grupa, Wełniane tekstylia..., s M. Bogucka, op. cit., s Tamże, s Tamże; M. Grupa, Ubiór mieszczan i szlachty z XVI XVIII wieku z kościoła p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu, Toruń 2005, s D. Grupa, Wstążki jedwabne z grobów nowożytnych w Prusach Zachodnich, mpis pracy licencjackiej, Toruń 2009, w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (dalej cyt.: IA UMK), s D. Grupa, op. cit., s. 12; L. Romanowska, Pochówki nowożytne z kościoła p.w. Najświętszej Marii Panny w Toruniu (badania z lat ), mpis pracy magisterskiej, Toruń 2007, w archiwum IA UMK, s. 127.

7 Wybrane nowożytne pasamony z krypty południowej kościoła p.w. św. Mikołaja w Gniewie 337 butów, obramowywano i strojono nimi suknie, zdobiono mankiety i rękawiczki, przepasywano staniki lub kaftany, splatano włosy, podwiązywano kapelusze lub robiono z nich kokardy 12. Wstążki można zakwalifikować do trzech grup według miejsca znalezienia oraz funkcji: jako ozdoby trumny, ozdoby odzieży i obuwia, oraz elementy szkaplerzy. Jeśli na wstążce znaleziono otwór (lub otwory) po nitach mosiężnych, żelaznych lub fragmenty takich nitów, to najprawdopodobniej są to obicia trumien. Wstążki będące ozdobą lub dodatkiem do stroju charakteryzują się przede wszystkim widocznymi śladami marszczeń, supłami, albo są przewiązane w kokardy; mogą też nosić ślady po szpilkach krawieckich lub szpilki te w nich tkwią. Wstążki od szkaplerzy można bezspornie zidentyfikować, jeśli są do nich przyszyte. Niektóre znaleziska, nie mające wyżej opisanych cech ułatwiających określenie ich przeznaczenia, wymagają szczegółowych analiz. Badania te najczęściej przeprowadzane są pod mikroskopem, a polegają na poszukiwaniu mikrośladów, wskazujących na sposoby upinania, przeszycia lub wiązania. * * * W październiku 2009 roku rozpoczęto badania archeologiczne w kościele pod wezwaniem św. Mikołaja w Gniewie, w kaplicy św. Anny 13. Pierwsze wzmianki o tej świątyni pojawiają się w dokumentach pod koniec XIII wieku. Wskazywać ma na to informacja zawarta w przywileju lokacyjnym z 1297 roku, nadanym przez mistrza Meinharda z Querfurtu, który mówi o istnieniu kościoła. Część badaczy przyjmuje, iż farę wybudowano w latach Było to wówczas najpewniej założenie drewniane. Prezbiterium wykończone zostało najprawdopodobniej około roku 1348, natomiast kaplice boczne (tj. kaplica św. Anny południowa oraz kaplica św. Katarzyny północna) dopiero około drugiej połowy XVI wieku. Przez około 40 lat obiekt odebrany katolikom służył jako świątynia miejscowym wyznawcom protestantyzmu (do roku 1594) 14. Wewnątrz krypty, usytuowanej w części południowej kościoła, znajdowało się sześć trumien ze szczątkami zmarłych. Pod trumnami znaleziono dużą liczbę luźno leżących (bez układu anatomicznego) kości ludzkich, charakteryzujących się różnym stopniem dekompozycji. Najpewniej zostały tu one złożone wtórnie wraz z przedmiotami i odzieżą, stanowiącymi pierwotne wyposażenie zmarłych na ostatnią drogę. Miąższość tego skupiska kości oraz reliktów ubiorów wynosiła od 0,4 do 0,6 m. Materiał kostny jest w trakcie opracowania. Zmarli złożeni wtórnie w krypcie należeli zapewne do grupy zamożnych mieszkańców Gniewu i okolic. Wskazują na to 12 M. Bartkiewicz, Odzież i wnętrza domów mieszczańskich w Polsce w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, t. XLIX, red. Z. Kamieńska, Wrocław 1974, s Badania archeologiczne prowadzone były przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu pod kierunkiem dr hab. Małgorzaty Grupy. 14 M. Nowak, Płytki posadzkowe z badań archeologicznych kościołów p.w. św. Mikołaja w Gniewie i Płonkowie, mpis pracy licencjackiej, Toruń 2012, w archiwum IA UMK, s. 8 9.

8 338 Magdalena Majorek, Dawid Grupa m.in. pozostałości ich szat grobowych, które wykonane były głównie z jedwabi lub z innych materiałów (w trakcie zalegania w ziemi uległy one rozkładowi) ozdabianych kosztownymi, jedwabnymi pasamonami. Relikty tkanin wydobytych z opisywanej krypty, a także z grobów ziemnych w kościele św. Mikołaja, to różnorodne tkaniny jedwabne od zwiewnych lekkich gaz, kwiecistych adamaszków do gładkich, połyskujących atłasów. Bezpośrednio po wydobyciu materie były w bardzo złym stanie. W trakcie zalegania w ziemi straciły swą naturalną elastyczność, a pigmenty roślinne wykorzystane do ich farbowania całkowicie uległy rozkładowi. Stąd wszystkie były w podobnych kolorach (od żółtego do żółto-brązowego i brunatnego). Podczas prac wykopaliskowych w gniewskiej świątyni pozyskano zaskakująco dużo pasamonów, o różnej długości i szerokości. Z samej krypty wydobyto ponad 250 rodzajów wstążek gładkich i wzorzystych, o splotach płóciennych 1/1 lub kombinowanych, najczęściej ze splotem atłasowym. Wszystkie te znaleziska poddano analizie technologicznej. Spośród tego ogromnego zbioru wybrano 15 wstążek różniących się gęstością nici na jeden centymetr, sposobem i formą zdobienia, barwą, wymiarami albo funkcją. Stanowią one zaledwie około 6% wszystkich wstążek pozyskanych w trakcie badań w krypcie południowej kościoła p.w. św. Mikołaja. Wyniki analiz zaprezentowane zostały poniżej. Dla potrzeb niniejszego opracowania wstążki zostały ponumerowane od 1 do 15. Wstążka nr 1 mierzy 57 cm długości i 2,7 cm szerokości. Wykonana została w splocie płóciennym 1/1 z przędzy jedwabnej bezskrętowej, obecnie barwy żółtobrązowej. Gęstość na 1 cm wynosi 62 nici osnowy na 32 nici wątku. Brzeg ma szerokość 0,4 cm, co stanowi 16 nici osnowy. Jedno z zakończeń wstążki wycięto w ząbki. Brak śladów po nitach i szpilkach. Wstążka nr 2 1,7 cm szerokości, długość nie została określona, gdyż jest zawiązana w kokardę. Obecnie barwy ciemnobrązowej. Wielkość obwodu wskazuje, że służyła jako ozdoba stroju przy nadgarstku zmarłego, najprawdopodobniej zawiązano ją, aby wyodrębnić mankiet ubioru pogrzebowego. Wykonana została w splocie płóciennym 1/1 z przędzy jedwabnej. Gęstość na 1 cm wynosi 54 nici osnowy (bezskrętowej) na 24 nici wątku (o skręcie S). Brzeg zwykły, nie został wyodrębniony. Nie stwierdzono śladów po szpilkach. Wstążka nr 3 (ryc. 1) również zawiązana w kokardę, szerokość całkowita 1,7 cm. Podobnie jak wstążka nr 2, służyła jako ozdoba stroju przy nadgarstku. Wykonana została w splocie płóciennym 1/1, z przędzy jedwabnej bezskrętowej, obecnie barwy brązowej. Gęstość na 1 cm wynosi 44 nici osnowy na 34 nici wątku. Wstążka jest zdobiona wzorem geometrycznym na całej szerokości nicią podstawową osnowy (skręt S). Brzeg zwykły, ale zdobiony wypustkami z nici wątku według zasady: 2 nawroty wątku kształtują 2 wypustki, odległość między kolejnymi wypustkami również na szerokość 2 nawrotów wątku. Czytelny jeden ślad po mosiężnej szpilce. Wstążka nr 4 (ryc. 2) mierzy 71 cm długości i 4,7 cm szerokości. Wykonana została w splocie płóciennym 1/1, z przędzy jedwabnej bezskrętowej, aktualnie barwy jasnobrązowej. Gęstość na 1 cm wynosi 56 nici osnowy na 28 nici wątku.

9 Wybrane nowożytne pasamony z krypty południowej kościoła p.w. św. Mikołaja w Gniewie 339 Ryc. 1. Wstążka formowana w kokardę do ozdoby stroju (nr 3), z motywem geometrycznym. Rysunek motywu, widok ogólny wstążki i zbliżenie (powiększenie 10 1), rys. i fot. M. Majorek, D. Grupa Fig. 1. Ribbon trimming of a garment formed in the shape of a bow (No. 3), with a geometric pattern. The drawing of the pattern, general image of the ribbon and a close-up (enlargement 10 1), drawing and photo by M. Majorek, D. Grupa Ryc. 2. Wstążka do ozdoby stroju (nr 4), z motywem prostokątów. Rysunek motywu, widok ogólny wstążki i zbliżenie (powiększenie 10 1), rys. i fot. M. Majorek, D. Grupa Fig. 2. Ribbon trimming of a garment (No. 4), with a pattern of rectangles. The drawing of the pattern, general image of the ribbon and a close-up (enlargement 10 1), drawing and photo by M. Majorek, D. Grupa

10 340 Magdalena Majorek, Dawid Grupa Ryc. 3. Wstążka do ozdoby trumny (nr 5), z motywem prostokątów. Rysunek motywu, widok ogólny wstążki i zbliżenie (powiększenie 10 1), rys. i fot. M. Majorek, D. Grupa Fig. 3. Ribbon trimming of a coffin (No. 5), with a pattern of rectangles. The drawing of the pattern, general image of the ribbon and a close-up (enlargement 10 1), drawing and photo by M. Majorek, D. Grupa Brzeg wyodrębniony o szerokości 1,5 mm, co stanowi 8 nici osnowy. Wzdłuż krawędzi zdobienie w postaci prostokątów kształtowanych nicią podstawową osnowy. Splot zdobienia 4/1, 28 nici osnowy na 3,5 mm, co stanowi całkowitą szerokość ornamentu. Na obu końcach wstążki czytelne trójkątne wcięcie z zaokrąglonymi krawędziami. Widoczne są również ślady po dwóch żelaznych szpilkach, ale z mosiężnym łepkiem, przy czym jedna ze szpilek nadal tkwi we wstążce. Widoczne są pojedyncze błędy tkackie. Wstążka nr 5 (ryc. 3) zachowana jest w kilku fragmentach, ma 1,4 cm szerokości, natomiast długość poszczególnych elementów wynosi odpowiednio 30,0 cm, 13,2 cm i 13,3 cm. Wykonana została w splocie płóciennym 1/1 z przędzy jedwabnej bezskrętowej, obecnie o barwie ciemnobrązowej. Gęstość nici osnowy wynosi 20 na 0,5 cm oraz 28 nici wątku na 1 cm. Brzeg wyodrębniony o szerokości 1 mm, co stanowi 6 nici osnowy. Zdobienie wzdłuż krawędzi w postaci prostokątów kształtowanych nicią osnowy podstawowej w splocie 4/1. Maksymalna szerokość ornamentu to około 2,2 mm. Na wstążce widoczne są ślady po ćwiekach trumiennych w postaci dużych otworów (o średnicy 1,2 cm), ze śladami korozji na krawędziach. Wstążka nr 6 (ryc. 4) składa się z dwóch elementów. Długość pierwszego z nich to 27,5 cm, zaś drugiego nie została określona, bo tworzy kokardę. Wielkość obwodu wstążki z kokardą wskazuje, że wyrób stanowił przewiązanie pasa. Wstążka została wykonana w splocie płóciennym 1/1 z przędzy jedwabnej bezskrętowej,

11 Wybrane nowożytne pasamony z krypty południowej kościoła p.w. św. Mikołaja w Gniewie 341 Ryc. 4. Wstążka do ozdoby stroju (nr 6), z motywem prostokątów. Rysunek motywu, widok ogólny wstążki i zbliżenie (powiększenie 10 1), rys. i fot. M. Majorek, D. Grupa Fig. 4. Ribbon trimming of a garment (No. 6), with a pattern of rectangles. The drawing of the pattern, general image of the ribbon and a close-up (enlargement 10 1), drawing and photo by M. Majorek, D. Grupa Ryc. 5. Wstążka o nieokreślonej funkcji zdobniczej (nr 7), z motywem prostokątów i owali. Rysunek motywu, widok ogólny wstążki i zbliżenie (powiększenie 10 1), rys. i fot. M. Majorek, D. Grupa Fig. 5. Ribbon with unknown decorative function (No. 7), with a pattern of rectangles and ovals. The drawing of the pattern, general image of the ribbon and a close-up (enlargement 10 1), drawing and photo by M. Majorek, D. Grupa obecnie jej barwa jest żółta. Gęstość osnowy wynosi 36 nici na 0,5 cm oraz 34 nici wątku na 1 cm. Brzeg został wyodrębniony na szerokość około 1 mm, co stanowi 8 nici osnowy. Wstążka jest zdobiona wzdłuż krawędzi w postaci prostokątów

12 342 Magdalena Majorek, Dawid Grupa Ryc. 6. Wstążka o nieokreślonej funkcji zdobniczej (nr 8), z motywem prostokątów. Rysunek motywu, widok ogólny wstążki i zbliżenie (powiększenie 10 1), rys. i fot. M. Majorek, D. Grupa Fig. 6. Ribbon with unknown decorative function (No. 8), with a pattern of rectangles. The drawing of the pattern, general image of the ribbon and a close-up (enlargement 10 1), drawing and photo by M. Majorek, D. Grupa kształtowanych nićmi osnowy podstawowej, w splocie 5/1. Szerokość wzoru geometrycznego to około 1 mm, co odpowiada 8 nicią osnowy. Na wstążkach widoczne są ślady po szpilkach. Kolejna wstążka nr 7 (ryc. 5) mierzy 31 cm długości i 2,8 cm szerokości wraz z wypustkami. Stan jej zachowania jest bardzo dobry. Gęstość na 1 cm wynosi 40 nici osnowy na 22 nici wątku. Nić wątku ma skręt Z, natomiast nici osnowy są bezskrętowe. Wstążka ma obecnie barwę jasnobrązową. Geometryczny ornament tworzą prostokąty i koła. Prostokąty kształtowane są nićmi osnowy podstawowej w splocie 4/1 i 5/1, natomiast koła kształtowane są poprzez wprowadzenie dodatkowej osnowy w splocie 5/1 9/1. Brzeg został wyodrębniony na szerokość 5,5 mm, co stanowi 4 nici osnowy, w splocie 2/1. Wypustki (6 sztuk), znajdujące się na brzegu, dodatkowo kształtowane są nicią wątku. Pomiędzy wypustkami przerwa o szerokości 4 nawrotów wątku. Nić wątku składa się z 2 3 nitek, natomiast nić osnowy z dwóch. Wstążka nr 8 (ryc. 6) była złożona na pół, tworzą ją dwie części. Ich długość wynosi 14,7 i 25,7 cm, a szerokość 2,0 cm wraz z wypustkami. Wykonana została w splocie płóciennym 1/1 z przędzy jedwabnej bezskrętowej. Gęstość nici na 1 cm wynosi 56 nici osnowy na 20 nici wątku. Zdobienie w formie prostokątów występuje wzdłuż krawędzi, utworzone zostało poprzez wprowadzenie dodatkowej nici osnowy w splocie 6/1. Brzeg jest wyodrębniony; dodatkowo dekorują go wypustki kształtowane nicią wątku (3 sztuki). Pomiędzy grupą wypustek przerwa o szerokości 3 nawrotów wątku. Na tkaninie widnieją ślady po szpilkach, w formie rdzawych i zielonych przebarwień.

13 Wybrane nowożytne pasamony z krypty południowej kościoła p.w. św. Mikołaja w Gniewie 343 Ryc. 7. Wstążki formowane w kokardy do ozdoby stroju (nr 11), z motywem geometrycznym. Rysunek motywu, widok ogólny wstążki i zbliżenie (powiększenie 10 1), rys. i fot. M. Majorek, D. Grupa Fig. 7. Ribbons trimmings of a garment formed in the shape of bows (No. 11), with a geometric pattern. The drawing of the pattern, general image of the ribbon and a close-up (enlargement 10 1), drawing and photo by M. Majorek, D. Grupa Wstążka nr 9 stan zachowania bardzo zły. Mierzy zaledwie 8 cm długości i aż 5,7 cm szerokości. Wykonana została w splocie 1/1, z przędzy jedwabnej bezskrętowej, obecnie jest barwy jasnobrązowej. Gęstość na 1 cm wynosi 50 nici osnowy na 31 nici wątku. Brzeg nie jest wyodrębniony, natomiast wzdłuż krawędzi wyrób zdobiony jest wzorem prostokątów, kształtowanych nićmi osnowy w splocie 4/1. Widoczne są liczne rozluźnienia struktury, przetarcia oraz rdzawe ślady na powierzchni, najprawdopodobniej po mocowaniu żelaznej szpilki. Wstążka nr 10 mierzy 15,3 cm długości oraz 4,1 cm szerokości. Wykonana została w splocie płóciennym 1/1, z przędzy jedwabnej bezskrętowej, obecnie o barwie jasnobrązowej. Wzdłuż krawędzi zdobiona jest prostokątami o dwóch różnych wielkościach, tworzącymi wzór geometryczny, wykonanymi z podstawowej nici osnowy. Większe prostokąty zrobiono w splocie 5/1, a ich szerokość to około 2 mm, co stanowi 12 nici osnowy. Mniejsze prostokąty kształtowane są w splocie 1/1. Brzeg został wyodrębniony na szerokość 6 nici osnowy. Wstążka ma na powierzchni liczne przetarcia i rozerwania. W sposobie jej wykonania czytelne są pojedyncze błędy tkackie. Wstążka nr 11 (ryc. 7), z której zostały zawiązane dwie kokardy, mierzy 1,8 cm szerokości, natomiast jej całkowitej długości nie określono. Obie wykonano w splocie 1/1, z przędzy jedwabnej bezskrętowej, obecnie barwy ciemnobrązowej. Wstążka jest zdobiona wzorem kształtowanym dwoma rodzajami nici, o barwie jasnobrązowej i ciemnobrązowej. Gęstość osnowy wynosi 22 nici na 0,5 cm oraz 24 nici wątku na

14 344 Magdalena Majorek, Dawid Grupa 1 cm (tło). Wzór geometryczny, występujący na całej powierzchni wstążki, utworzony został poprzez wprowadzenie dodatkowej, jasnobrązowej nici osnowy w skręcie S, w splocie 4/1. Tło tego ornamentu stanowi splot płócienny 1/1, o mniejszej gęstości niż ta, podana powyżej. Brzeg wstążki jest wyodrębniony, ma szerokość 1 mm, co stanowi 8 osnów. Na brzegu charakterystyczny ornament geometryczny, w formie prostokątów kształtowanych nicią podstawową osnowy, w dwóch barwach jasnoi ciemnobrązowej, o skręcie S (lepiej widocznym na jaśniejszych niciach). Szerokość zdobienia przy brzegu to zaledwie 1 mm, splot 5/1, kształtowany zaledwie 4 nićmi osnowy, po dwie z każdego koloru. Na tkaninie widoczne są ślady przetarć. Numerem 12 (ryc. 8) oznaczone zostały dwie wstążki o takim samym wzorze, ale różniące się gęstością tła (co wynika z różnej grubości użytych nici). Przypuszczalnie wykonane zostały na tym samym krośnie, lecz w różnym czasie. Nici użyte do tkania były różne, ale szablon wzoru pozostał ten sam. Możliwe również, że zostały zrobione przez dwie różne osoby i stąd wynikałyby różnice w ich gęstości. Wstążki mają splot płócienny 1/1, przędzę jedwabną bezskrętową. Szerokość wyrobów to niespełna 1,5 cm. Pierwszy rodzaj wstążki ma gęstość 18 nici osnowy na 0,5 cm na 26 nici wątku na 1 cm. Drugi natomiast gęstość na 1 cm wynosi 19 nici osnowy na 26 nici wątku. Ornament geometryczny na wstążce kształtowany jest dodatkową nicią osnowy, z której wykonane zostały dwa rodzaje prostokątów (oba w splocie 5/1, większe utworzone z 15 a mniejsze z 3 nici osnowy). Brzeg został wyodrębniony, ma szerokość około 1 mm, dodatkowo zdobiono go wypustkami (jedna wypustka co 2 nawroty, czyli 4 nici wątku). Brzeg oddzielono od właściwej części wstążki dwiema złączonymi, grubymi nićmi osnowy o skręcie Z na jedną nić wątku. Na wyrobach czytelne są ślady po ćwiekach, rozerwania i przetarcia. Wstążka nr 13 ma szerokość 3,5 cm, zawiązana jest w kokardę, dlatego też nie ustalono jej całkowitej długości. Wykonana została w splocie płóciennym 1/1 z przędzy bezskrętowej, obecnie barwy jasnobrązowej. Gęstość na 1 cm wynosi 47 nici osnowy na 25 nici wątku. Brzeg nie jest wyodrębniony, wzdłuż niego wzór w postaci prostokątów kształtowanych poprzez wprowadzenie dodatkowych 6 nici osnowy, w splocie 6/1 (strona prawa) i 8/1 (strona lewa). Dodatkową ozdobę zabytku stanowią wypustki umieszczone na krawędziach; grupa trzech wypustek (6 nici wątku) co 4 nawroty wątku (8 nici). Końce wstążki wycięte są w trójkąty. Ponadto przy zakończeniach widoczne są ślady po trzech otworach, zapewne po nitach (o maksymalnej średnicy 3 mm). Ze wstążki nr 14 (ryc. 9) wykonano dwie kokardy. Ich stan zachowania jest bardzo dobry. Jedna z nich ma supełek (jest wiązana), zaś druga powstała poprzez odpowiednie upięcie dwiema szpilkami. Szerokość wstążki (z wypustkami) wynosi 1,7 cm. Wykonana została w splocie 1/1 (rypsowym podłużnym), z przędzy jedwabnej bezskrętowej, obecnie barwy ciemnobrązowej. Gęstość osnowy na 0,5 cm wynosi 21 nici, a na 1 cm wątku 25 nici (w przypadku wstążki wiązanej) bądź 30 (w przypadku wstążki spinanej szpilkami). Wzór geometryczny w formie prostokątów tworzących szachownicę powstał poprzez wprowadzenie dodatkowej osnowy (8 nici) w splocie 4/1 (1 prostokąt). W części środkowej wyrobu splot tła

15 Wybrane nowożytne pasamony z krypty południowej kościoła p.w. św. Mikołaja w Gniewie 345 Ryc. 8. Wstążka do ozdoby trumny (nr 12), z motywem geometrycznym. Rysunek motywu, widok ogólny wstążki i zbliżenie (powiększenie 10 1), rys. i fot. M. Majorek, D. Grupa Fig. 8. Ribbon part of coffin upholstery formed in the shape of a bow (No. 12), with a pattern of rectangles. The drawing of the pattern, general image of the ribbon and a close-up (enlargement 10 1), drawing and photo by M. Majorek, D. Grupa Ryc. 9. Wstążki formowane w kokardy do ozdoby stroju (nr 14), z motywem prostokątów. Rysunek motywu, widok ogólny wstążki i zbliżenie (powiększenie 10 1), rys. i fot. M. Majorek, D. Grupa Fig. 9. Ribbons trimmings of a garment formed in the shape of bows (No. 14), with a pattern of rectangles. The drawing of the pattern, general image of the ribbon and a close-up (enlargement 10 1), drawing and photo by M. Majorek, D. Grupa

16 346 Magdalena Majorek, Dawid Grupa Ryc. 10. Wstążka do ozdoby czepka (nr 15), z motywem roślinnym. Rysunek motywu, widok ogólny wstążki i zbliżenie (powiększenie 10 1), rys. i fot. M. Majorek, D. Grupa Fig. 10. Ribbon trimming of a bonnet (No. 15), with a floral pattern. The drawing of the pattern, general image of the ribbon and a close-up (enlargement 10 1), drawing and photo by M. Majorek, D. Grupa jest rozluźniony, dlatego też prostokąty wydają się być większe. Dekoracja przy krawędziach (wzór z prostokątów) kształtowana jest podstawową nicią osnowy w splocie 4/1. Zdobienie przy brzegach nieco się różni (co widoczne jest na rysunku). Końce obu wstążek wycięte zostały w trójkąty. Wstążka nr 15 (ryc. 10) wyróżnia się spośród całego zbioru. Jej stan zachowania był dobry 15. Stanowiła ona ozdobę nakrycia głowy, przyszyta była bowiem do czepka. Jej długości nie zmierzono (nie odpruwano bowiem wstążki), natomiast szerokość wynosiła 2,6 cm. Wykonana została w splocie płóciennym 1/1, natomiast wzór stanowiący motyw roślinny wzdłuż falistej linii kształtowany był dodatkową nicią osnowy ciemniejszej barwy. Brzeg wyodrębniony, w splocie 2/1, wykonany z 6 nici osnowy podstawowej. Dodatkowo wstążka była zdobiona wypustkami, grupa wypustek tworzących falę o długości 3 mm składała się z 5 pętli, co stanowi 10 nici wątku. Przerwa pomiędzy falami również wynosiła 5 nawrotów nici wątku (10 nici). 15 E. Brzuska, Nakrycia głowy z XVII XIX wieku z badań archeologicznych w kościołach p.w. św. Mikołaja w Gniewie i św. Jana w Gdańsku, mpis pracy magisterskiej, Toruń 2011, w archiwum IA UMK, s

17 Wybrane nowożytne pasamony z krypty południowej kościoła p.w. św. Mikołaja w Gniewie 347 Wśród prezentowanych w artykule zabytków (stanowiących niewielką część ogółu tekstyliów wydobytych podczas badań wykopaliskowych w gniewskiej świątyni) występują zarówno wstążki gładkie, jak i zdobione. Te drugie zdecydowanie przeważają. Dominują pasamony ze wzorem geometrycznym, w liczbie 12 egzemplarzy (oznaczone numerami od 3 do 14). Motywy roślinne dekorują tylko jedną z uwzględnionych wstążek (nr 15). Wstążki gładkie są dwie (oznaczone numerami 1 i 2). Wzory kształtowane były na trzy sposoby na ogół nicią podstawową osnowy (wstążki oznaczone numerami: 3, 4, 5, 6, 9, 10, 11), rzadziej poprzez wprowadzenie dodatkowych nici osnowy (wstążki oznaczone numerami 8, 12 i 13) bądź przy użyciu obu technik równocześnie (wstążki o numerach 7, 13, 14 i 15). I tak spośród opiniowanych tu zabytków najwięcej jest pasamonów zdobionych wzorem geometrycznym, przy użyciu podstawowej nici osnowy. Czytelne do dziś różne kolory nici potwierdzają barwienie przędzy jedwabnej i różnorodność kolorystyczną wyrobów pasmanteryjnych. Na podstawie otworów po nitach lub ćwiekach można stwierdzić, że wstążki te miały różne zastosowanie. Niektóre z nich ozdabiały trumny (dwie wstążki, oznaczone numerami 5 i 12), lecz większość (łącznie 9 sztuk) służyła jako elementy dekoracyjne strojów, najczęściej w formie kokard (6 wyrobów, oznaczonych numerami 1, 2, 3, 11, 13, 14), czasem przypinanych szpilkami (3 sztuki, oznaczone numerami 4, 8, 9) bądź przyszywanych (wstążka nr 15). Niekiedy (w trzech przypadkach), ze względu na brak śladów w postaci przebarwień, korozji, czy po szpilkach, trudno ustalić funkcję, jaką wyroby te spełniały. Prezentowane wstążki można wstępnie datować na przełom XVII i XVIII wieku. Natomiast na obecnym etapie badań trudno ustalić miejsca ich produkcji. Adresy Autorów: Mgr Magdalena Majorek ul. Kościuszki 32/ Osięciny Mgr Dawid Grupa ul. Fałata 66/ Toruń Selected modern era passementerie from the southern crypt of St. Nicholas church in Gniew In 2009, archaeologists carrying out excavations in St. Nicholas church in Gniew and in the area around the church discovered a large collection of textiles, mainly silks. These finds included numerous passementerie textiles. 15 examples have been selected from over 200 different ribbons discovered in the southern crypt of the church, which later have been subjected to basic technological analyses. They come from the turn of the 17 th and 18 th

18 348 Magdalena Majorek, Dawid Grupa centuries. At this stage of research it is not possible to specify where the textiles were manufactured. In addition to metric measurements, types of weave, density of fabrics, twirl of threads and type of ornament have been established. Furthermore, there has been an attempt to identify functions of individual textiles. Those bearing marks of pins or tied in bows have been assigned to trimmings that decorated outfits of people buried in the crypt, while ribbons with stud marks to coffin upholstery. The group of textiles analysed in this paper included plain and decorated ribbons (with geometric and floral patterns). A more detailed study of passementerie goods helps to improve our knowledge about this craft.