Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii

Transkrypt

1 Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Katarzyna Barnaś Nr albumu: 2/2015 Ocena pozycji konkurencyjnej Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym w latach Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Małgorzaty Wosiek Przyjmuję pracę Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

2 2

3 Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 3

4 4

5 Streszczenie Praca koncentruje się wokół analizy zmian pozycji konkurencyjnej Unii Europejskiej (jako całego ugrupowania) w międzynarodowym handlu towarami w latach Opracowanie składa się z trzech części. W pierwszej wyjaśniono podstawowe pojęcia związane z międzynarodową konkurencyjnością gospodarki odnośnie wymiany handlowej, w drugiej zaprezentowano determinanty rozwoju handlu międzynarodowego, natomiast w trzeciej ukazano znaczenie Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym. Przedstawiony został udział UE w światowych rynkach importu i eksportu, struktura i zmiany obrotów w handlu wewnątrzunijnym, główni partnerzy handlowi UE oraz kategorie produktów będących przedmiotem wymiany handlowej UE. Słowa kluczowe: konkurencyjność, pozycja konkurencyjna, handel międzynarodowy, globalizacja, import, eksport TYTUŁ Rating competitive position of the European Union in international trade in

6 6

7 SPIS TREŚCI WSTĘP HANDEL MIĘDZYNARODOWY JAKO OBSZAR KONKUROWANIA GOSPODAREK NARODOWYCH Definiowanie konkurencyjności gospodarki Obszary konkurowania gospodarek narodowych Pomiar konkurencyjności związanej z konkurowaniem na rynkach produktów i usług UWARUNKOWANIA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE ŚWIATOWEJ Funkcjonowanie gospodarki światowej Procesy integracyjne w gospodarce światowej Ogóle zasady polityki handlowej w UE PRZEWAGI KONKURENCYJNE UNII EUROPEJSKIEJ W HANDLU MIĘDZYNARODOWYM W LATACH Źródła i zakres danych na temat wymiany handlowej UE Znaczenie UE w handlu międzynarodowym Struktura geograficzna handlu UE Strukutra towarowa handlu UE WNIOSKI BIBLIOGRAFIA SPIS WYKRESÓW I TABEL..47 7

8 8

9 WSTĘP Zmiany w układzie sił gospodarczych mają zasadniczy wpływ na rozwój współpracy międzynarodowej i zasady funkcjonowania gospodarki światowej. Jeżeli podstawą układu jest jedno centrum dominujące pod względem potencjału gospodarczego i posiadające przewagę konkurencyjną, wówczas dąży ono do rozwoju multilateralnego systemu gospodarki światowej. Natomiast układ obejmujący kilka centrów sprzyja regionalizacji gospodarki światowej, ponieważ umacnianie pozycji w skali regionalnej zwiększa szanse w konkurencji globalnej. Europejska Wspólnota Gospodarcza od lat 70. XX w., dzięki kolejnym rozszerzeniom i integracji rynków krajów członkowskich, stawała się coraz ważniejszym uczestnikiem międzynarodowych stosunków gospodarczych i asertywnym podmiotem negocjacji handlowych. Współcześnie Unia Europejska reprezentuje potencjał gospodarczy porównywalny ze Stanami Zjednoczonymi. W 2009 r. PKB Unii stanowiło 21,1% produktu światowego, a Stanów Zjednoczonych 19,9% 1. Według szacunków MFW przewaga UE będzie się zmniejszać i w 2016 r. nastąpi zrównanie potencjału PKB z USA. Biorąc pod uwagę możliwości oddziaływania głównych centrów gospodarczych świata na otoczenie zewnętrzne wynikające z potencjału gospodarczego, siły rynku i pozycji w handlu międzynarodowym oraz przepływach kapitału nasuwa sie teza, że Unia Europejska, będąc największym podmiotem handlu międzynarodowego ma również największe możliwości oddziaływania na globalne stosunki handlowe i zasady wymiany handlowej. Postępująca globalizacja i coraz większy stopień internacjonalizacji gospodarek narodowych implikują konieczność identyfikacji poziomu ich rozwoju w układzie międzynarodowym.. Celem pracy jest analiza zmian pozycji konkurencyjnej Unii Europejskiej (jako całego ugrupowania) w międzynarodowym handlu towarami w latach Przedstawiony został udział UE w światowych rynkach importu i eksportu, handel wewnątrzunijny, główni partnerzy handlowi UE oraz kategorie produktów będących przedmiotem wymiany handlowej UE. Tak określony cel determinuje zakres problemowy opracowania, które składa się z trzech części. W pierwszej wyjaśniono podstawowe pojęcia związane z międzynarodową konkurencyjnością gospodarki odnośnie wymiany handlowej, w drugiej zaprezentowano determinanty rozwoju handlu międzynarodowego, natomiast w trzeciej ukazano znaczenie Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym. W opracowaniu wykorzystano analizę opisową oraz porównawczą, a także systematyzację informacji statystycznych, pozyskanych głównie z bazy Eurostat. Analizą objęto zasadniczo okres Posłużono się również miernikami opartymi o relacje cen w eksporcie i imporcie (cenowe terms of trade), ilość dóbr eksportowanych i importowanych (ilościowe ToT), wskaźniki wolumenu eksportu i importu (RTA, model CMS). 1 International Monetary Fund, 2011, World Economic Outlook Database, September 2011, s

10 1 HANDEL MIĘDZYNARODOWY JAKO OBSZAR KONKUROWANIA GOSPODAREK NARODOWYCH 1.1 Definiowanie konkurencyjności gospodarki Wiele kontrowersji budzi pojęcie międzynarodowej konkurencyjności gospodarki 2. O ile posługiwanie się kategoriami konkurencyjności w przypadku przedsiębiorstwa jest powszechnie uznawane, stosowanie jej w kontekście całej gospodarki jest kwestionowane. Ekonomistą, który ogranicza pojęcie konkurencyjność wyłącznie do przedsiębiorstwa i odrzuca tezę o współzawodniczeniu narodów na międzynarodowej arenie jest m.in. P. Krugman. Według Krugmana rywalizacja między krajami jest grą o sumie niezerowej, gdzie nie ma ani wygranych, ani też pokonanych. Fakt ten w zasadniczy sposób odróżnia współzawodnictwo pomiędzy krajami od rywalizacji między przedsiębiorstwami a przywilej konkurowania przyznaje się tylko tym ostatnim 3. Jeśliby zgodzić się z koncepcją P. Krugmana, że w rywalizacji między krajami wszyscy są zwycięzcami, to i tak nie eliminuje to możliwości uwidaczniania się różnic w rozmiarach osiąganych korzyści. O te różnice w wielkości osiąganych korzyści toczona jest właśnie gra 4. Według innego teoretyka M.E. Portera, zajmującego się problematyką konkurencyjności, rozgrywa się ona wprawdzie pomiędzy przedsiębiorstwami, jednak oprócz czynników kulturowych i społecznych, muszą również istnieć czynniki makroekonomiczne, które powodują, że można zajmować się przewagą konkurencyjną danych narodów 5. Konkurencyjność poszczególnych firm jest zależna od otoczenia, w jakim te firmy działają 6. Przyjmując za M.E. Porterem, że konkurencyjnością zajmować można się nie tylko na szczeblu przedsiębiorstw, ale też gospodarki, w efekcie tworzy się problem precyzyjnego zdefiniowania tego pojęcia. W literaturze przedmiotu nie ma jednej obowiązującej definicji. W badaniach OECD międzynarodowa konkurencyjność gospodarki to zdolność kraju do wytwarzania dóbr oraz usług, które przy jednoczesnym utrzymaniu i wzroście dochodów realnych w długim okresie w warunkach wolnego handlu są akceptowane na rynku światowym 7. Jednakże publikacje Unii Europejskiej zawierają stwierdzenie, że przemysłowa konkurencyjność krajów jest uwarunkowana ich zdolnością do zachowania na rynku 2 Wziątek-Kubiak A., Kontrowersje wokół konkurencyjności w teorii ekonomii, Ekonomista 2004, nr 6, s oraz Olczyk M., Konkurencyjność spór wokół definicji, Gospodarka w Praktyce i Teorii, Instytut Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, nr 1(16), s i M. Olczyk, Konkurencyjność. Teoria i praktyka. Na przykładzie polskiego eksportu artykułów przemysłowych na unijny rynek w latach , CeDeWu, Warszawa 2008, s Krugman P., Competitiveness: A Dangerous Obsession, Foreign Affairs 1994, nr 2. 4 Lubiński M., Konkurencyjność gospodarki czy przedsiębiorstwa, Gospodarka Narodowa 1995, nr 6. 5 Porter M. E., The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, A Division of Macmillan Inc., New York 1990, s Gorynia M., Międzynarodowa konkurencyjność polskiej gospodarki a polityka ekonomiczna, Ekonomista 1996, nr 3. Zob. także Bombińska E., Czynniki określające międzynarodową konkurencyjność gospodarki narodowej [w:] Zagadnienia handlu zagranicznego, cz. 2, red. Budzowski K., Wydymus S., AE w Krakowie, Kraków 1998, s. 167 oraz Konkurencyjność przedsiębiorstw nowe podejście, red. Skawińska E., Wydawnictwo Naukowe PWN, Poznań Porter M., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, 10

11 równowagi pomiędzy importem a produkcją wewnętrzną, która to równowaga jest w zgodzie z efektami uzyskanymi w eksporcie 8. Z kolei w The World Competitiveness Report 9 opracowywanym przez Światowe Forum Ekonomiczne konkurencyjność międzynarodowa określana jest jako zdolność kraju bądź przedsiębiorstwa do tworzenia większego bogactwa niż konkurenci na rynku światowym. Wedle tego raportu zdolność konkurencyjna danego kraju jest efektem przekształcania zasobów kraju lub już istniejących (jak np. zasoby naturalne) czy to wytworzonych (np. kapitał ludzki, infrastruktura) dzięki różnym procesom (np. produkcji) w wyniki ekonomiczne, które dalej weryfikowane są w konkurencji na rynkach międzynarodowych 10. W polskiej literaturze można również znaleźć wiele definicji konkurencyjności w kontekście makroekonomicznym. Pośród autorów podejmujących tę problematykę są m.in.: W. Bieńkowski, J. Bossak, J. Kotyński, U. Grzeloński. Pod pojęciem międzynarodowej konkurencyjności gospodarki J. Bossak rozumie takie ukształtowanie się warunków makroekonomicznych, instytucjonalnych oraz warunków konkurencji i sprawności mechanizmu rynkowego, które tworzą podstawy ekonomiczne dla dynamicznego rozwoju przedsiębiorstw w warunkach zmieniającego się otoczenia a także kraju 11. Istnieje wiele definicji międzynarodowej konkurencyjności gospodarki, ale w większości tych definicji chodzi o to samo, a mianowicie o zdolność do produkowania dóbr i usług, które sprawdzą się na rynku międzynarodowym, a obywatele osiągają rosnącą i trwałą poprawę standardu życia 12. O przetrwaniu oraz rozwoju decyduje rynek, na którym produkty znajdują bądź nie znajdują swoich nabywców. Stąd właściwym jest stwierdzenie że konkurencyjność jest trwałą zdolnością do projektowania, wytwarzania oraz sprzedawania produktów (usług), których ceny oraz inne walory są bardziej atrakcyjne od odpowiednich produktów (usług) oferowanych przez krajowych i zagranicznych konkurentów 13. Konkurencyjność gospodarki narodowej, czyli tzw. konkurencyjność w ujęciu makro, jest pojęciem niejednoznacznym, czego konsekwencją jest brak jednolitej definicji tego pojęcia. Najczęściej w jej ramach wymienia się pozycję konkurencyjną, czyli tzw. konkurencyjność wynikową, i zdolność konkurencyjną, czyli. tzw. konkurencyjność czynnikową 14. Według W. Bieńkowskiego pozycja konkurencyjna to poziom rozwoju gospodarczego osiągnięty przez dane państwo. Odzwierciedlenie swoje ma on zarówno w poziomie dochodu 8 Lubiński M, Konkurencyjność gospodarki. Pojęcie i sposób mierzenia [w:] Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki Polski uwarunkowania i perspektywy, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1995, nr 35, s Raport ten opracowywany jest przez IMD (International Institute for Management Development) z Lozanny 10 The World Competitiveness Report 1994, World Economic Forum, Lausanne 1994, s Bossak J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki polskiej ujęcie instytucjonalne [w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej, red. Wronowski H., UW, Białystok 2000, s Wysokińska Z., Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu towarami technologicznie intensywnymi (high-tech), Studia Europejskie, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego 2002, nr 1 s Kisiel M., 2005, Internet a konkurencyjność banków w Polsce, CeDeWu, Warszawa 14 Radło M.J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar. SGH, Warszawa s. 7 ( ). 11

12 narodowego, jak również w poziomie efektywności wykorzystania czynników wytwórczych czy pozycji w handlu zagranicznym 15. Z kolei zdolnością konkurencyjną jest wszystko to, co decyduje o możliwościach konkurowania na rynkach zagranicznych oraz o osiąganiu określonej pozycji konkurencyjnej przez daną gospodarkę. Zdolność ta zwana jest również konkurencyjnością czynnikową, ponieważ ocenia się ją według szeregu czynników, które opisują strukturę, wielkość i wykorzystanie zasobów produkcyjnych, politykę ekonomiczną rządu, system społecznoekonomiczny oraz międzynarodowe otoczenie gospodarcze. W konsekwencji autor ten uznaje, że miarą wzrostu zdolności konkurencyjnej jest nie tylko, a często nie tyle poprawa pozycji konkurencyjnej, ile zachowanie przez daną gospodarkę zdolności do długookresowego, zyskownego rozwoju (tj. z zachowaniem odpowiedniego poziomu akumulacji), którego efektem jest taka struktura gospodarki a w konsekwencji struktura eksportu która koresponduje z długookresowymi zmianami w strukturze popytu światowego 16. Podejścia powyższe wzajemnie się uzupełniają. Posłużenie się podejściem czynnikowym bez uzupełnienia go o ocenę osiągniętej pozycji konkurencyjnej prowadzić może do przyjęcia nieprawidłowych założeń co do zestawu czynników konkurencyjności, gdyż ten zmienia się razem z osiąganą przez daną gospodarkę pozycją konkurencyjną. Na skutek tego definiując konkurencyjność gospodarek państw wysokorozwiniętych W. Bieńkowski uznaje, iż miarą zdolności konkurencyjnej państw wysokorozwiniętych (liderów) będzie nie tylko zachowanie zdolności do zyskownego wzrostu, ale także zdolności do tworzenia oraz współtworzenia nowych struktur popytu i podaży i że proces ten powinien mieć miejsce w warunkach gospodarki otwartej. Zaprezentowane przez W. Bieńkowskiego ujęcia międzynarodowej konkurencyjności gospodarczej państw mówią o innych nawzajem uzupełniających się jej aspektach 17. Międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki to pojęcie szersze i głębsze od pojęcia międzynarodowej pozycji konkurencyjnej. Jest to ujęcie dynamiczne, kompleksowe i systemowe, wchłaniające pojęcie pozycji konkurencyjnej jako jednego z jej wielu czynników a jednocześnie jako jej zewnętrznego jedynie, a więc niepełnego obrazu Obszary konkurowania gospodarek narodowych Na najwyższym poziomie ogólności wyróżnić można dwa obszary konkurowania gospodarek narodowych. Są to: konkurowanie na rynkach zbytu produktów, konkurowanie o czynniki produkcji (pracę, kapitał itd.). 15 Radło M.J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar. Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa 2008, s Radło M.J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar. Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa 2008, s Radło M.J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar. Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa 2008, s Bieńkowski W., Lis S., Konkurencyjność gospodarcza USA, folia Occonomica Cracoviensia, vol. 30, PAN, Warszawa, 1988, s

13 W zakresie konkurowania na rynkach produktów mówić można o dwóch rodzajach sukcesu: 19 zdobycie nadzwyczaj dużych udziałów, a nawet dominującej pozycji handlowej w danej branży produktów (market domination-md), osiąganie nadzwyczajnych korzyści z handlu (benefits- B). Pierwszy z nich posiada charakter ekstensywny ( wielkość obrotów ), natomiast drugi charakter intensywny ( wysokość marży/rentowności ). Miarą nadzwyczajnego sukcesu zatem będzie zdobywanie wysokich osiągnięć w obydwu wymiarach. Między tymi obszarami zachodzić mogą różne interakcje. Możemy wyróżnić kilka ich przypadków 20 : zdominowanie rynku odbywa się kosztem osiągania niskich korzyści z handlu, zmonopolizowanie/zdominowanie rynku pozwala na osiąganie nadzwyczajnych korzyści, kraj nieustannie zwiększa korzyści z handlu nie specjalizując się w danej branży. Pierwszy z tych przypadków zachodzi wtedy, gdy polityka handlowa zmierza do osiągnięcia celu jakim jest dominacja rynku, lecz może zrealizować go wyłącznie przez wyrzeczenie się korzyści np. poprzez obniżenie cen do i poniżej progu opłacalności. Celem długofalowym może tu być przejściowe stosowanie dumpingu do momentu wyeliminowania zagranicznej konkurencji. W skali globalnej jest to mało realne 21. Drugi przypadek to sytuacja, do której zmierza strategiczna polityka handlowa. Motywem jest zdominowanie czy nawet zmonopolizowanie danej branży a później osiąganie w niej nadzwyczajnych korzyści. W praktyce bardzo trudno jest to osiągnąć, nawet w przemysłach, które charakteryzują się silnymi korzyściami skali, tworzącymi przesłanki do monopolizacji. Jedynymi rynkami, gdzie polityka taka sprawdza się w praktyce, są rynki rzadko występujących surowców mineralnych, w których dojść może do kartelizacji i nacjonalizacji 22. Ostatni z przypadków odnosi się do sytuacji, gdzie kraj nie dominuje nadmiernie w żadnej z branż, lecz w każdej osiąga korzyści nadzwyczajne (wysoka produktywność kapitału eksporcie, wysoka produktywność pracy eksporcie, rosnące terms-of-trade) 23. W przypadku konkurowania o czynniki produkcji zakładamy, że będą one przepływać od kraju mniej konkurencyjnego do kraju bardziej konkurencyjnego, gdyż jest on w stanie lepiej je wykorzystać. A więc przy braku barier, różnice w poziomie konkurencyjności objawiać powinny się przepływami czynników produkcji. Dla przykładu: Chiny są konkurencyjne w walce o kapitał, mierzymy to rosnącym i przede wszystkim dużym napływem BIZ. Nie są natomiast konkurencyjne podczas walki o siłę roboczą, ponieważ odpływa ona z tego kraju. Warunki życia i pracy w Chinach są złe, płace niskie, w efekcie motywują do emigracji zamiast do migracji. W odniesieniu do USA natomiast można 19 Bożyk R, Misala., Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa Lubiński M., Michalski M., Misała J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Pojęcia i sposób mierzeni, IR i SS, Warszawa, SGH 2002, s Tamże, s Gorynia M., Międzynarodowa konkurencyjność polskiej gospodarki a polityka ekonomiczna, Ekonomista" 1996, nr Tamże, s

14 stwierdzić że są one konkurencyjne w obydwu tych aspektach: przyciągają jednocześnie kapitał zagraniczny oraz pracowników na wszystkich poziomach wykształcenia i umiejętności. Przykład ten pokazuje, że poszczególne objawy konkurencyjności względem siebie mogą być niezależne i nie muszą się korelować, a wręcz powinny być skorelowane ujemnie, ponieważ kraj z nadwyżką kapitału powinien go eksportować do innego kraju o nadwyżce siły roboczej i vice versa. Oczywiście istnieją różne czynniki produkcji 24. Podsumowując, za celowe uważa się skoncentrowanie uwagi na czterech objawach konkurencyjności: przepływie siły roboczej, przepływie kapitału, dominacji na rynkach oraz korzyściach z handlu. Objawy te dotyczą fundamentalnych aspektów konkurencyjności oraz są mierzalne. 1.3 Pomiar konkurencyjności związanej z konkurowaniem na rynkach produktów i usług Na poziomie makroekonomicznym ocena konkurencyjności kraju powinna uwzględniać cztery podstawowe obszary 25 zob. tab. 1. 1) podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarczego, 2) konkurencyjność cenowo-kosztową, 3) konkurencyjność pozacenową, 4) konkurencyjność zewnętrzną. Podstawowe obszary i mierniki konkurencyjności Tabela 1. 1) Konkurencyjność ogólna - wzrost realnego PKB per capita - wzrost wydajności pracy - wzrost łącznej produktywności czynników produkcji 2) Konkurencyjność cenowo-kosztowa - zmiany realnego efektywnego kursu walutowego - zmiany jednostkowych kosztów pracy 3) Konkurencyjność pozacenowa - poziom nakładów na B+R - poziom wykształcenia społeczeństwa - liczba patentów triadowych - syntetyczny indeks innowacyjności - indeks wolności gospodarczej - indeks wydajności logistycznej 4) Konkurencyjność zewnętrzna - zmiany udziału rynkowego w światowym eksporcie - dynamika wzrostu eksportu - indeks ujawnionej przewagi komparatywnej Źródło: Opracowanie własne na podstawie Białowąs T., Analiza handlu usługami Unii Europejskiej w latach i ocena konkurencyjności, Warszawa 2009, s. 15. Miary związane z przepływem towarów są podstawową znaną w literaturze przedmiotu miarą sukcesu osiągniętego w handlu międzynarodowym. Można wyróżnić mierniki oparte o relacje cen w imporcie i eksporcie (cenowe terms of trade), ilość dóbr importowanych i eksportowanych (ilościowe terms of trade), wskaźniki wolumenu importu 24 Gorynia M., Op. Cit. 25 Di Mauro F., Forster K., (2011), Competitiveness as a Multi-Dimensional Concept, w: Di Mauro F., Mandel B.R. red., Recovery and Beyond. Lessons for Trade Adjustment and Competitiveness, ECB, Frankfurt am Main, s

15 i eksportu (RCA, model CMS). Brak jest natomiast prób konstrukcji wskaźników, które pozwalałyby badać łącznie zmiany produktywności oraz wolumenu eksportu i importu. Podstawowymi miarami międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki w wymianie handlowej są: udział w handlu światowym, zmiany term of trade oraz stan bilansu obrotów z zagranicą. Udział w światowym handlu, a przede wszystkim udział w światowym eksporcie jest najpopularniejszym miernikiem międzynarodowej pozycji konkurencyjnej. Jego wzrost jest zazwyczaj utożsamiany z poprawą pozycji konkurencyjnej danego kraju na międzynarodowej arenie. Prostota tego wskaźnika nie uwzględnia czynników, tj. fazy cyklu koniunkturalnego, zmiany kursu walutowego, czy specyficznych uwarunkowań wymiany handlowej badanego kraju, co stanowi podstawową wadę 26. Kolejną miarą międzynarodowej pozycji konkurencyjnej jest udział danego kraju w imporcie światowym, jak i wskaźnik tzw. penetracji importowej, który ma postać 27 : Wp = Im 100, Xs Ex+Im Gdzie: Im wartość eksportu Ex wartość eksportu Xs- wartość produkcji sprzedanej Odnosząc się do całej gospodarki narodowej, wskaźnik penetracji importowej to udział importu w podaży na rynku wewnętrznym. Przyjmuje się, że im większy jest udział dóbr importowanych w podaży na jego rynku wewnętrznym i wyższy udział danego kraju w światowym imporcie, tym gorsza jest pozycja konkurencyjna gospodarki 28. Wzrost udziału w rynku wewnętrznym dóbr importowanych nie oznacza na ogół spadku pozycji konkurencyjnej danego kraju, lecz jego większe zaangażowanie w międzynarodowy podział pracy. Zróżnicowane tempo wzrostu penetracji importowej na różnych segmentach ryku oznacza zmianę konkurencyjności poszczególnych działów gospodarki, czyli tworzenie nowych przewag konkurencyjnych. Od struktury tych przewag zależy interpretacja zmian wskaźnika penetracji importowej 29. Kolejny z wymienionych wskaźników model stałego udziału w rynku (constatntmarket-share-model-cms) jest próbą oceny wewnętrznych oraz zewnętrznych źródeł obecnego wzrostu eksportu danego kraju, która bada cztery możliwości: efekt handlu światowego, efekt struktury towarowej, efekt struktury geograficznej oraz efekt konkurencyjności. 26 Bieńkowski W., op. Cit. str Johns R. A., International Trade theories and the evolving International Economy, St. martin PRESS, New York 1985, s Johns R. A., International Trade Theories and the Evolving International Econnomy, St. Martin Press, New York 1989, s Tamże, s

16 Można go zapisać następująco 30 : x 1 x 0 = rx 0 + (r i r)x i0 + (r ij r i ) x ij0 + (x ij1 x ij0 r ij0 r ij r ij0 ) i i j Gdzie: r- tempo wzrostu handlu światowego w wyrażeniu wartościowym, r i -tempo wzrostu handlu światowego towarem i, r ij tempo wzrostu całkowitego importu dobra i przez kraj j, o - okres początkowy, 1 okres następny, i - grupa towarowa, j kraj przeznaczenia. Równanie to składa się z czterech części: 31 pierwsza wskazuje, jaki byłby rozmiar eksportu danego kraju w przypadku gdyby wzrastał on w takim samym tempie jak handel światowy, druga część wskazuje na wpływ zmian w strukturze towarowej eksportu badanego kraju na wzrost tego eksportu, trzecia wyraża efekt struktury geograficznej eksportu, ostatnia ujmuje efekt konkurencyjności. Mimo, że procedura CMS stanowi bardziej wszechstronne niż poprzednio wymienione narzędzie analizy konkurencyjności kraju na światowym rynku, nie wyjaśnia w pełni przyczyn wpływających na wzrost ekspansji kraju na rynkach światowych. Podczas jej stosowania na otrzymane wyniki ma również duży wpływ ruch cen, ponieważ CMS opiera się na ujęciu wartościowym. Wspomniany model umożliwia ocenę konkurencyjności kraju ex post, ale nie pozwala przewidzieć przyszłych zmian pozycji na światowych rynkach. Nie podważa to jednak przewagi tej procedury w porównaniu do uprzednio wymienionych, zwłaszcza w zakresie wyodrębnienia źródeł poprawy konkurencyjności kraju na zagranicznych rynkach 32. Istnieje również wiele innych miar cząstkowych, będących najczęściej pochodnymi tych pierwszych. Jedną z bardziej popularnych miar jest wskaźnik zaproponowany przez B. Balassę, tzw. wskaźnik ujawnionej przewagi komparatywnej (revealed comparative advantage RCA). Wyraża on względną przewagę danego kraju w światowym eksporcie danego dobra czy grupy dóbr w stosunku do całkowitego udziału tego kraju w eksporcie światowym 33. Wskaźnik ten zapisywany jest następująco 34 : i j 30 Lubiński M., Michalski M., Misała J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Pojęcia i sposób mierzeni, IR i SS, Warszawa, SGH s Tamże, s Bieńkowski W., S. Lis, Konkurencyjność gospodarcza USA, folia Occonomica Cracoviensia, vol. 30, PAN, Warszawa, 1988, s Balassa B., TRADE Liberalization and Revealed Comaprative Advantage, The Manchester School of Economics and Social Studies, 1965, vol Bieńkowski W., op. cit. s

17 RCA j = x ij x Nj + x it x NT 100 gdzie: x- eksport ujęty wartościowo, i - analizowany towar, j analizowany kraj, N- wszystkie kraje i (lub) ich określona grupa, T- wszystkie dobra i (lub) ich określona grupa. Interpretacja wskaźnika RCA jest prosta. Jeśli względny udział określonego towaru i jest większy od względnego udziału wszystkich analizowanych dóbr (wskaźnik RCA >100) dany kraj ujawnia względną przewagę w eksporcie tego dobra. Jeśli natomiast wskaźnik RCA jest mniejszy od 100 do czynienia mamy z brakiem przewagi komparatywnej analizowanego kraju j w zakresie dobra i. W krajach rozwijających się wskaźnik ten może odzwierciedlać wyłącznie daleko posuniętą specjalizację wynikającą z względnej obfitości określonych dóbr, przymusu ekonomicznego czy decyzji administracyjnych centrum, dlatego też należy podchodzić do niego z ostrożnością 35. Obok udziału w handlu światowym popularnym miernikiem międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju jest stan jego bilansu handlowego, którego traktowanie jako miernika budzi wiele kontrowersji w zakresie zagadnień metodologicznych. Chodzi tu o zasadność wliczania do bilansu nie tylko bilansu obrotów towarowych, ale także bilansu usług, głównie usług związanych z obsługą obrotu kapitałowego. Niezależnie od tego kwestionowania zasadne jest stosowanie go jako miary pozycji konkurencyjnej w krótkim okresie. Jego dodatnie saldo nie zawsze oznacza poprawę konkurencyjności, ponieważ w sytuacji tej kraj może obniżać swoją konkurencyjność na światowych rynkach np. przez nadmierny wywóz kapitału, utrzymywanie tradycyjnej struktury eksportu czy w wyniku obniżenia jego opłacalności. W sytuacji ujemnego bilansu handlowego dzięki napływowi dóbr kapitałowych kraj ten może dokonać restrukturyzacji i modernizacji aparatu wytwórczego, a w efekcie podnieść efektywność produkcji i w przyszłości konkurencyjność swej gospodarki. Można przyjąć, że wartość salda bilansu handlowego jako miary konkurencyjności jest duża, a jej waga wrasta wraz z wydłużanie badanego okresu. Dodatkowo poprawna interpretacja wymaga uwzględniania zmian kursu danej waluty w badanym okresie, oprócz odpowiednio długiego okresu badań 36. Terms of trade jest kolejnym po udziale w handlu światowym i bilansie handlowym miernikiem międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju w wymianie handlowej. W badaniach nad konkurencyjnością najczęściej rozważa się zmiany tzw. nominalnych terms of trade, czyli relacji względnych zmian cen uzyskiwanych w eksporcie danego kraju w badanym okresie do względnych zmian cen dóbr importowanych przez niego. Można zapisać to następująco 37 : 35 Bieńkowski W., op. cit. s Bieńkowski W., op. cit. s Bożyk R, Misala., Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa s

18 T p = P ex t t P im + P 0 ex 0 P 100 im gdzie: Pex przeciętne ceny w eksporcie danego kraju, Pim - przeciętne ceny w imporcie danego kraju, r - okres badany, o - okres wyjściowy. Jeśli dany kraj eksportuje towary, których ceny rosną, natomiast importuje te, których światowe ceny spadają, wtedy osiąga korzyści z handlu. Korzyści mogą pojawić też wtedy, gdy ceny towarów importowanych rosną, ale ceny towarów eksportowanych rosną szybciej. Z kolei straty są wówczas, gdy kraj będzie eksportował towary po cenach malejących, a importował po cenach rosnących 38. W taki sposób obliczony wskaźnik terms of trade pokazuje, o ile procent dynamika cen eksportowych była wyższa (niższa) od dynamiki cen importowych. Jeśli przyjmuje on wartości większe od 100, znaczy to, że terms of trade poprawiło się a korzyści z handlu zagranicznego rosną. Jeżeli jest mniejszy od 100 znaczy wtedy, że terms of trade pogorszyło się w wyniku tego, że ceny importowe rosły szybciej niż eksportowe. Wskaźnik równy 100 oznacza, iż dany kraj nie osiąga korzyści, lecz również nie ponosi strat z handlu zagranicznego. Można uznać, że analiza terms of trade ma na celu określenie zmian siły nabywczej jednej grupy towarowej w stosunku do innej. Mówiąc inaczej, towarów eksportowanych w stosunku do importowanych przez poszczególne kraje, pod warunkiem, że w ich strukturze nie zachodzą zbyt duże zmiany 39. Słabą stroną rozważań o konkurencyjności gospodarki narodowej, a szczególnie międzynarodowej pozycji konkurencyjnej danego kraju są trudności z ich pomiarem. Potrzeba znalezienia miar adekwatnych jest coraz bardziej naglącym postulatem teoretycznym oraz praktycznym. Zaprezentowane miary pozwalają w pewnym stopniu określić pozycję konkurencyjną danego kraju, lecz nie są one precyzyjnymi miarami ze względu na swoje ograniczone pole recepcji oraz ograniczony charakter. Niewątpliwym uproszczeniem są na pewno pojedyncze wskaźniki, choć za ich stosowaniem przemawia względna łatwość interpretacyjna i rachunkowa. Lepiej odzwierciedlające rzeczywistość są zestawy wskaźników lecz są one trudniejsze w budowie, wykorzystaniu oraz interpretacji. Jednakże większe walory poznawcze przemawiają za opisem konkurencyjności przy pomocy zestawu wskaźników. W związku z tym, w badaniach pozycji konkurencyjnej wykorzystywać warto łącznie możliwie największą liczbę jej miar. Bardzo pożądane jest szukanie związków korelacyjnych pomiędzy wynikami analiz opartych na różnego typu formułach, a później dopiero wysuwanie odpowiednich wniosków Guzek M Międzynarodowe stosunki gospodarcze: zarys teorii i polityki handlowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. 39 Międzynarodowe stosunki gospodarcze 2004, W. Iskra (red.), Fundacja Innowacja, Wyż- sza Szkoła Społeczno-Ekonomiczna Warszawa. 40 Misala J., op cit. s

19 2 UWARUNKOWANIA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE ŚWIATOWEJ 2.1 Funkcjonowanie gospodarki światowej W dzisiejszych czasach na funkcjonowanie światowej gospodarki oraz poszczególnych państw, a w ich obrębie podmiotów gospodarczych, instytucji a także każdego człowieka, coraz większy wpływ mają nasilające się procesy globalizacji i integracji. Wieloaspektowe zmiany zachodzące we współczesnej gospodarce określa się wspólnym mianem globalizacji. Istotą globalizacji jest długookresowy proces integrowania się coraz większej liczby krajowych gospodarek ponad ich granicami, dzięki intensyfikowaniu oraz rozszerzaniu się wzajemnych powiązań (produkcyjnych, inwestycyjnych, handlowych, kooperacyjnych). Na skutek tych przemian powstaje światowy system ekonomiczny cechujący się dużym stopniem współzależności pomiędzy podmiotami, które uczestniczą w gospodarce światowej 41. Globalizacja może być rozumiana jako proces, który tworzony jest przez działania lub zjawiska o wymiarze ogólnoświatowym. Szerzej ujmując, globalizacja jest historycznym i spontanicznym procesem liberalizacji i postępującego wraz z nią scalania funkcjonujących rynków towarów, kapitału, siły roboczej oraz technologii i informacji w jeden współzależny rynek 42 Jest ona zjawiskiem coraz większych związków oraz rosnących współzależności między państwami, grupami państw, ich przedsiębiorstw i gospodarek. Globalizacja oznacza zatem wzrost internacjonalizacji gospodarek krajowych oraz wyraźne przenikanie i konwergencję rynków 43. Procesy globalizacji, w których elementem dynamizującym stają się korporacje o zasięgu międzynarodowym, prowadzą do wyróżniania się istotnych podziałów w skali globalnej na centra, semiperyferie i peryferie. Na rzecz struktur międzynarodowych i globalnych państwa narodowe tracą niektóre swoje funkcje 44. Procesowi globalizacji towarzyszy upowszechnianie się technologii informacyjnokomunikacyjnych i tworzenie się tzw. społeczeństwa informacyjnego. W tych warunkach potężnymi aktorami na scenie globalnej, którzy kształtują świadomość ludzi są masowe środki przekazu oraz elektroniczne formy komunikacji. W sferze kultury zaznaczają się trzy zasadnicze procesy: komercjalizacji, unifikacji jak i próby włączania regionalnych wartości do światowego obiegu dóbr oraz wartości kultury 45. Siłą napędową globalizacji jest liberalizacja handlu, rynków kapitałowych i pieniężnych, rosnące umiędzynarodowienie produkcji, szerokie i szybkie wykorzystanie technologii znoszących bariery w przepływie kapitału towarów i usług. Panuje powszechna 41 Zeszyty naukowe nr 751 Akademii ekonomicznej w Krakowie, A. Hajdukiewicz, A. Michalik, Rola korporacji transnarodowych w gospodarce świtowej i handlu międzynarodowym, str Kołodko G., Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s Tamże, s Bossak J., Bieńkowski W., Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską i globalizacji, Tom II, Warszawa, SGH Misiak W., Globalizacja więcej niż podręcznik, Difin, Warszawa 2007, s

20 opinia, iż siłą sprawczą globalizacji są korporacje transnarodowe, wielkie banki międzynarodowe oraz trzy organizacje: Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Bank Światowy (World Bank) oraz Organizacja Handlu Światowego (WTO) 46. Globalizację jako proces, można opisać za pomocą następujących charakterystycznych cech 47 : integrowanie (scalanie gospodarek na różnych poziomach poprzez ścisłe łączenie funkcjonowania rozproszonych po całym świecie podmiotów, w ramach powiązań handlowych, kooperacyjnych, inwestycyjnoprodukcyjnych), przełamywanie granic państwowych w sferze działań społecznych, politycznych i gospodarczych, możliwość koordynacji międzynarodowych systemów, wielopoziomowość (skala świata, sektora, różnych rynków itp.), silny związek między postępem nauki, techniki i organizacji, narastanie zjawiska migrującej ludności i wymykanie się go spod kontroli państw narodowych, kompresja czasu i przestrzeni (poprzez rozwój środków masowego przekazu), złożoność i wielowątkowość (globalizacja rynków pieniężnych i kapitałowych, globalizacja przedsiębiorstw, technologii, rynków pracy, globalizacja stylów życia i modeli konsumpcji, globalny problem dotyczący ekologii itp.). W literaturze mówi się także o dialektycznym charakterze globalizacji. Cecha ta charakteryzuje się w jednoczesnym występowaniu zjawisk bądź procesów o przeciwstawnym charakterze. Zestawia się je w następujące pary 48 : globalizacja fragmentaryzacja, integracja dezintegracja, globalizacja regionalizacja, homogenizacja dyferencjacja, globalność lokalność. Proces globalizacji kreuje się pod wpływem wielu różnorodnych czynników. Czynniki te można zagregować w trzech zasadniczych grupach 49 1) postęp naukowo-techniczny, 2) polityka ekonomiczna państwa. 3) konkurencja międzynarodowa, Działanie wskazanych czynników jest ze sobą powiązane oraz wzajemnie stymulowane. Najbardziej wszechstronne i najsilniejsze działanie ma pierwszy z wymienionych czynników. Postęp techniczny napędza proces globalizacji, jednocześnie też jest napędzany przez globalizację. Aktualnie trwa czwarta rewolucja przemysłowa. 46 Bossak j., Bieńkowski W.,, Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską i globalizacji, Tom II, Warszawa, SGH Globalizacja polityki światowej, red. J. Baylis, S. Smith, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2008, s. 20; A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 14; Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. J. Rymarczyk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s Flejterski S., Wahl p.,, Ekonomia globalna. Synteza, Difin, Warszawa 2003, s Zorska A., Ku globalizacji, s