I. RYZYKO OBCIĄŻAJĄCE PORTFEL KREDYTOWY

Transkrypt

1 WSTĘP Niniejszy rozdział omawia działalność kredytową banku oraz przedstawia wytyczne odnośnie badania zarządzania portfelem kredytowym. W ramach analizy portfela kredytowego inspektorzy badają zasady polityki kredytowej, procedury administrowania kredytami oraz procedury kontroli ryzyka kredytowego. Konsekwentnie stosowane, ostrożnościowe zasady polityki kredytowej, prawidłowo funkcjonujący proces kredytowania, skuteczne systemy wewnętrzne, w tym system kontroli wewnętrznej, a także odpowiednie zasady gromadzenia, opracowywania i przechowywania dokumentacji kredytowej mają kluczowe znaczenie dla gospodarki kredytowej banku. Bank powinien również posiadać skuteczne mechanizmy kontroli ryzyka kredytowego obejmujące np. limity wewnętrzne na wielkość zaangażowań, skuteczny system przeglądu i klasyfikacji należności, oraz metodologię zapewniającą tworzenie i utrzymywanie rezerw celowych na adekwatnym poziomie. Pierwsza, opisowa część rozdziału nakreśla ogólny zarys różnych rodzajów ryzyka, które występują w portfelu kredytowym, a także metod zarządzania tym ryzykiem. Zawiera wytyczne dotyczące celów inspekcji, przedstawia ogólną strukturę organizacyjną gospodarki kredytowej i opisuje całokształt procesu kredytowania. Ta część rozdziału omawia następujące tematy: I. Ryzyko obciążające portfel kredytowy II. III. IV. Cele inspekcji w zakresie zarządzania portfelem kredytowym Organizacja gospodarki kredytowej Wewnętrzny system przeglądu należności V. Audyt wewnętrzny VI. Zasady polityki kredytowej VII. Proces kredytowania VIII. Monitoring sytuacji kredytobiorcy i kredytu IX. Warunki kredytów X. Rodzaje kredytów Nadto, rozdział ten przedstawia procedury inspekcji i zawiera kwestionariusz kontroli wewnętrznej do wykorzystania podczas badania procesu zarządzania portfelem. Procedury inspekcji opisują metody wykonania zadań inspekcji poprzez odpowiedni dobór i badanie informacji udostępnionych przez kierownictwo banku oraz uzyskanych z akt i ewidencji banku. Rozdział ten zawiera także wytyczne w zakresie badania jakości należności i przedstawia podstawowe elementy analizy kredytowej. Kwestionariusz kontroli wewnętrznej można zastosować w połączeniu z procedurami inspekcji podczas inspekcji kompleksowej lub problemowej, aby ocenić jakość zarządzania ryzykiem w odniesieniu do portfela kredytowego. Niektóre istotne tematy związane z badaniem zarządzania portfelem kredytowym, jak np. klasyfikacja należności, ocena adekwatności rezerw celowych, czy zaangażowania wobec 1

2 członków organów banku, pracowników, właścicieli banku oraz podmiotów z nimi powiązanych, zostały szczegółowo omówione w innych rozdziałach niniejszego podręcznika. W rozdziale tym zamieszczone są odsyłacze do właściwych rozdziałów. I. RYZYKO OBCIĄŻAJĄCE PORTFEL KREDYTOWY Działalność bankowa polega na podejmowaniu kontrolowanego ryzyka celem uzyskania określonych przychodów. Udzielanie kredytów z natury rzeczy należy do operacji bankowych obarczonych ryzykiem. Ryzyko pociąga za sobą pewne koszty, a przychody uzyskane z operacji muszą zapewnić zarówno pokrycie tych kosztów, rozwój banku, jak i generowanie zysków dla akcjonariuszy. Banki muszą zatem identyfikować, mierzyć, kontrolować i monitorować podejmowane ryzyko, a także oceniać ryzyko wynikające z działalności planowanej na przyszłość. Ostrożnościowe podejmowanie ryzyka oznacza utrzymywanie zdrowej równowagi pomiędzy prowadzeniem działalności przychodowej i kontrolowaniem ryzyka. Wprawdzie ryzyko stanowi element większości operacji bankowych, niemniej ta część rozdziału koncentruje się na występowaniu ryzyka w portfelu kredytowym. Odpowiedzialność za zarządzanie tym ryzykiem, spoczywa na zarządzie. Rada nadzorcza natomiast sprawuje stały nadzór nad działalnością banku we wszystkich dziedzinach, a więc również nad zarządzaniem portfelem kredytowym, poprzez faktyczną kontrolę działalności zarządu banku. Ponieważ statuty banków różnie mogą określać podział zadań, obowiązków i uprawnień pomiędzy radę nadzorczą i zarząd, dlatego też w przypadku zadań, które mogą należeć bądź do rady nadzorczej lub zarządu czy też mogą być przedmiotem zainteresowania z tytułu nadzoru lub zarządu zarówno jednego organu jak i drugiego, w rozdziale tym używane będzie pojęcie kierownictwo banku Podczas badania portfela kredytowego, inspektorzy oceniają poziom ryzyka podjętego przez bank poprzez oszacowanie wielkości ryzyka kredytowego obciążającego portfel kredytowy. W tym celu ustalają jakość należności składających się na portfel kredytowy. Inspektorzy określają także adekwatność i skuteczność wewnątrzbankowych systemów zarządzania ryzykiem, tzn. oceniają jakość zarządzania ryzykiem. Oznacza to przede wszystkim badanie procesu zarządzania portfelem kredytowym oraz stosowanych przez bank zasad polityki, procedur i systemu kontroli wewnętrznej. Definicja ryzyka Ryzyko można zdefiniować jako prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń, które mogą negatywnie wpłynąć na wynik finansowy lub fundusze własne banku. W odniesieniu do portfela kredytowego - jest to ryzyko, że kredyt nie zostanie spłacony zgodnie z oczekiwaniami banku (a więc nie zgodnie z umową kredytową), a w konsekwencji bank poniesie stratę. Ryzyko obciążające portfel kredytowy należy rozpatrywać i oceniać pod względem znaczenia tego ryzyka dla banku. Badania należy prowadzić na bieżąco, uwzględniając takie czynniki, jak wielkość ryzyka (jaką kwotę bank może stracić?), czas jego trwania (przez jaki okres bank będzie narażony na konkretne ryzyko?) i prawdopodobieństwo (jakie są szanse, że potencjalne ryzyko zrodzi faktyczną stratę oraz możliwości jej ograniczenia poprzez realizację zabezpieczeń lub zaspokajanie z masy upadłościowej?). Całościowy poziom ryzyka jest bezpośrednią wypadkową wyżej wymienionych czynników. Ogólnie rzecz biorąc, ryzyko występujące w portfelu 2

3 kredytowym jest wyższe w przypadku większych kredytów, kredytów o dłuższych terminach płatności i kredytów o charakterze spekulacyjnym oraz dla podmiotów z sektorów gospodarki lub krajów przeżywających trudności gospodarcze. Nadto, ocena ryzyka służy ustaleniu czy dane ryzyko jest uzasadnione, czy też nie. Ryzyko podjęte przez bank można uznać za uzasadnione, gdy: kierownictwo banku rozpoznaje ryzyko i rozumie jego istotę, dokonano oszacowania skali tego ryzyka, ryzyko podlega zarządzaniu za pomocą skutecznych mechanizmów kontroli, bank jest w stanie ponieść bez trudu (tj. bez istotnego wpływu na wynik finansowy i na fundusze własne) ewentualną stratę będącą konsekwencją niepomyślnego przebiegu kredytu. Kadra kierownicza odpowiedzialna za portfel kredytowy winna identyfikować, rozumieć i szacować poziom ryzyka związanego z portfelem. Ryzyko ciążące na portfelu powinno podlegać zarządzaniu za pomocą adekwatnych systemów kontroli wewnętrznej i wewnętrznego przeglądu należności. Kierownictwo banku musi określić dopuszczalny poziom ryzyka w portfelu, a sytuacja finansowa banku musi zapewnić tworzenie adekwatnych rezerw na należności i pokrycie ewentualnych strat. Ponadto, gdy kierownictwo banku określa dopuszczalny poziom ryzyka kredytowego, musi także uwzględnić łączny poziom ryzyka wynikający z całej działalności banku, a nie tylko z portfela kredytowego. Jeśli kierownictwo banku zaniedbuje monitorowanie i odpowiedni pomiar ryzyka związanego z portfelem kredytowym, lub nie rozumie charakteru tego ryzyka, należy stwierdzić, że stopień narażenia banku na ryzyko jest niewłaściwe. Ryzyko obciążające portfel kredytowy jest nieuzasadnione, gdy system kontroli wewnętrznej nie odpowiada wymogom wynikającym ze skali i specyfiki portfela. Poziom ryzyka jest niewłaściwy, jeśli bank nie jest w stanie wytrzymać skutków ewentualnych strat. Należy przy tym pamiętać, że ryzyko towarzyszące działalności kredytowej trzeba rozpatrywać w ujęciu łącznym, na podstawie jego całkowitej wielkości, czy też ze względu na duże zaangażowania znacznej wysokości. Poziom ryzyka jest niestosowny wówczas, gdy stwarza nadmierne zagrożenie dla wyniku finansowego lub funduszy własnych banku - niezależnie od tego, czy bank świadomie podjął takie ryzyko, czy jest ono niezamierzone. Rodzaje ryzyka Istnieje kilka rodzajów ryzyka związanego z działalnością kredytową, z których każdy może oddziaływać na wynik lub kapitał banku. Są to wyraźnie odrębne zjawiska, aczkolwiek nie wykluczają się wzajemnie. Ryzyko działalności bankowej można podzielić na dwie szerokie kategorie: ryzyko finansowe i ryzyko operacyjne. Obie te kategorie występują w portfelu kredytowym. Udzielenie kredytu stwarza - rzecz jasna - pewne ryzyko finansowe, w tym ryzyko kredytowe, ryzyko stopy procentowej, ryzyko płynności, ryzyko cenowe, a także inne rodzaje ryzyka. Ryzyko kredytowe można zdefiniować jako niebezpieczeństwo poniesienia przez bank straty w wyniku braku zdolności lub gotowości spłaty zobowiązania ze strony 3

4 innego podmiotu (klienta/ kontrahenta) według uzgodnionych w umowie warunków. Ryzyko kredytowe powstaje w każdej sytuacji, gdy bank udziela środków lub podejmuje takie zobowiązanie umowne (bądź też zobowiązanie takie wynika z innych okoliczności), bez względu na to, czy zaangażowanie jest wykazane w bilansie. Ryzyko płynności to ryzyko, że bank nie będzie posiadał środków koniecznych do terminowego uregulowania swoich zobowiązań, czy też będzie mógł pozyskać te środki jedynie wysokim kosztem. Ryzyko stopy procentowej polega na tym, że zmiana stóp procentowych może wpłynąć ujemnie na wynik finansowy i kapitał banku. Ryzyko cenowe 1 w odniesieniu do portfela kredytowego, to ryzyko, że czynniki zewnętrzne spowodują obniżenie wartości prawnego zabezpieczenia kredytu lub wartości samego kredytu, o ile podlega on wycenie rynkowej. Analiza jakości kredytów stanowi próbę zidentyfikowania i pomiaru tych właśnie elementów ryzyka finansowego. Poprzez wyliczanie i tworzenie rezerw celowych bank dąży do ujmowania i zabezpieczania ryzyka, które może przekształcić się w stratę. Podczas badania procesu zarządzania portfelem kredytowym inspektorzy usiłują także rozpoznać stopień narażenia banku na ryzyko operacyjne, jak również ocenić skuteczność wewnątrzbankowych systemów zarządzania ryzykiem. Ryzyko operacyjne stanowi niebezpieczeństwo poniesienia straty przez bank z powodu awarii systemów uniemożliwiającej rzetelne, dokładne lub terminowe przetwarzanie, generowanie lub analizę danych. Ujmuje ono także ryzyko powstałe w wyniku nieprawidłowego działania mechanizmów kontroli wewnętrznej, błędów ludzkich, niewłaściwego przepływu informacji, nieporozumień, nieuprawnionego przeprowadzania transakcji lub malwersacji 2. Trudno zazwyczaj dokonać ilościowego pomiaru ryzyka operacyjnego. W przypadku działalności kredytowej, istotne jest także ryzyko prawne. Ryzyko prawne obejmuje potencjalne następstwa zmian w ustawach i przepisach prawnych, jak również ryzyko związane z brakiem stabilności otoczenia regulacyjnego oraz ryzyko błędów prawnych (np. w umowach) lub prawdopodobieństwo niekorzystnych rozstrzygnięć sądu. Może to wpłynąć na warunki, w których bank udziela kredytów - stąd konieczność, aby kierownictwo banku śledziło zmiany w tym otoczeniu. Badanie ryzyka w portfelu kredytowym Zadaniem inspektorów jest ocena poziomu ryzyka, jakim obciążony jest portfel kredytowy banku, a także ocena skuteczności metod stosowanych przez bank celem rozpoznawania, mierzenia, kontrolowania i monitorowania tego ryzyka. Inspektorzy muszą nie tylko ustalić ryzyko, które występuje w banku w danej chwili, lecz także ocenić metody bieżącego zarządzania tym ryzykiem. Bank o słabym systemie zarządzania ryzykiem będzie źle przygotowany do zmian w uwarunkowaniach zewnętrznych. Natomiast bank, który posiada skuteczny system zarządzania ryzykiem ma większe możliwości przetrwania przejściowych trudności i korzystania z nowych szans. 1 Wiele banków używa terminu ryzyko cenowe wymiennie z terminem ryzyko rynkowe. Przyczyną jest to, że ryzyko cenowe skupia się na zmianach w czynnikach rynkowych (np. stopy procentowe, płynność), które wpływają na zmiany ceny posiadanych przez bank instrumentów. Dla potrzeb niniejszego Podręcznika przez ryzyko rynkowe rozumie się: ryzyko stopy procentowej, ryzyko cenowe i ryzyko kursowe. Ryzyko cenowe odnosi się zaś do zmian innych cen rynkowych niż kurs walutowy czy stopa procentowa. 2 W szerszej interpretacji pojęcie ryzyka operacyjnego obejmuje również prawdopodobieństwo poniesienia strat z tytułu błędów prawnych umów zawieranych przez bank z kredytobiorcami (ryzyko prawne). 4

5 Gdy ryzyko występujące w portfelu kredytowym okazuje się nadmierne, należy zalecić bankowi ograniczenie lub usunięcie tych czynników ryzyka, które są nieuzasadnione. W tym celu bank może zastosować jedno (lub więcej) z następujących rozwiązań: ograniczenie kwoty zaangażowań. Można to osiągnąć poprzez wprowadzenie ostrzejszych limitów na kredyty udzielone określonym kredytobiorcom, na duże zaangażowania kredytowe, lub na pewne rodzaje kredytów o wysokim stopniu ryzyka. Bank może także ograniczyć skalę całej akcji kredytowej; wdrożenie lepszego systemu zarządzania ryzykiem. W tym celu bank może udoskonalić zasady polityki kredytowej i system kontroli wewnętrznej, poprawić przestrzeganie tych zasad i mechanizmów kontroli, a także opracować odpowiednie procedury wewnętrzne; przyjmowanie zabezpieczeń o większej wartości; zwiększenie kapitału - odpowiednio do potrzeb - poprzez zewnętrzne dokapitalizowanie lub emisję akcji. Bank musi być w stanie zidentyfikować poszczególne rodzaje ryzyka w portfelu kredytowym i określić prawdopodobieństwo, że dane ryzyko przekształci się w stratę, a także utworzyć rezerwy celowe odpowiadające prawdopodobnej kwocie ewentualnej straty. Istotne ryzyko w portfelu, które trudno jest objąć pomiarem ilościowym, powinno być przedmiotem ścisłego monitorowania ze strony banku; takie ryzyko należy również opisać w protokole z inspekcji. Wysoki poziom ryzyka w portfelu, nieadekwatny system zarządzania ryzykiem - są to zjawiska wysoce niepokojące, które należy omówić z kierownictwem banku i udokumentować w protokole z inspekcji. Ocena ryzyka wynikającego z nadmiernych zaangażowań Nadmierne zaangażowania kredytowe stanowią pewien rodzaj ryzyka finansowego, powstałego wskutek braku dywersyfikacji portfela. Do powstania takich zaangażowań dochodzi w sytuacji, gdy pewną grupę kredytów cechują wspólne czynniki ryzyka. Mogą to być: kredyty udzielone pojedynczemu kredytobiorcy lub grupie powiązanych ze sobą kredytobiorców, np. kredyty udzielone producentowi i jego dostawcom (wspólne ryzyko gospodarcze) kredyty udzielone dużej miejscowej firmie-pracodawcy oraz jej pracownikom i głównym dostawcom, kredyty udzielone podmiotom zajmującym się taką samą działalnością (jednej branży), kredyty udzielone na ograniczonym obszarze geograficznym, np. kredyty udzielone podmiotom działającym w tym samym regionie lub kraju, kredyty, które łączy jedno źródło spłaty lub wspólny przedmiot zabezpieczenia, kredyty zabezpieczone hipotekami na nieruchomościach położonych w jednym regionie, nieruchomościach przemysłowych jednej branży lub powiązanych ze sobą branż, 5

6 jakakolwiek inna grupa kredytów, wobec których logiczne i właściwe jest zsumowanie zaangażowań w celu analizy ryzyka - np. wszystkie kredyty przyznane osobom wewnętrznym. Kredyty składające się na nadmierne zaangażowania są najczęściej uzależnione od pewnych kluczowych czynników stwarzających dodatkowe ryzyko straty. Jeśli pojawią się problemy, mogą one wpłynąć ujemnie na spłatę wszystkich kredytów wchodzących w skład danego zaangażowania. Takie ryzyko można ograniczyć dzięki wdrożeniu limitów na zaangażowania wobec poszczególnych branż / gałęzi, kredytobiorców lub obszarów geograficznych. Celem ustalenia skali nadmiernych zaangażowań i określenia kwoty obarczonej ryzykiem, inspektorzy muszą zsumować wszystkie kredyty zaliczone do poszczególnych zaangażowań. (Szczegółowe omówienie tego zagadnienia znajduje się w rozdziale: Nadmierne zaangażowania.) Ocena ryzyka wynikającego z kredytów udzielonych osobom wewnętrznym Inspektorzy powinni przeprowadzić gruntowną analizę kredytów udzielonych osobom wewnętrznym 3, właścicielom banku oraz podmiotom powiązanym z nimi kapitałowo i organizacyjnie. Takie kredyty nie powinny odznaczać się wyższym poziomem ryzyka niż inne kredyty znajdujące się w portfelu banku. Kredyty dla tych podmiotów nie powinny być przyznawane na warunkach preferencyjnych, nie mogą też przekraczać limitów określonych w przepisach prawnych i regulacjach ostrożnościowych, czy też w zasadach polityki kredytowej lub w procedurach banku. Inspektorzy, który przeprowadzają analizę tych kredytów, powinni zebrać informacje także z innych obszarów inspekcji banku. Zagadnienie to należy omówić z inspektorami odpowiedzialnymi za badanie działalności zarządu i rady nadzorczej, podmiotów powiązanych z bankiem, portfela papierów wartościowych oraz innych dziedzin działalności kredytowej (w tym zobowiązań pozabilansowych), aby ustalić dane na temat właścicieli banku i łącznej sumy kredytów zaciągniętych przez poszczególne osoby wewnętrzne. Inspektorzy powinni upewnić się, iż kredyty te zostały poddane odpowiedniej analizie kredytowej przed ich zatwierdzeniem, że zostały zatwierdzone zgodnie z udzielonymi pełnomocnictwami do podejmowania decyzji kredytowych, a decyzje o ich udzieleniu zapadły w sposób zgodny z przepisami ustawy Prawo bankowe, że nie istnieje nadmierna koncentracja wierzytelności z tytułu kredytów udzielonych osobom wewnętrznym, właścicielom lub powiązanym z nimi podmiotom (a tym bardziej nie zostały przekroczone obowiązujące limity). Szczegółowe omówienie tego zagadnienia znajduje się w rozdziale: Osoby wewnętrzne, właściciele oraz podmioty powiązane z nimi kapitałowo i organizacyjnie. II. CELE INSPEKCJI W ZAKRESIE ZARZĄDZANIA PORTFELEM KREDYTOWYM Szczegółowe cele inspekcji w zakresie zarządzania portfelem kredytowym należy określić na podstawie ramowej strategii nadzorczej przyjętej dla konkretnego banku. Badania portfela powinny mieć charakter zindywidualizowany, odpowiadający celom ustalonym przez nadzór bankowy w odniesieniu do poszczególnych banków. Przegląd 3 Definicja pojęcia osoby wewnętrzne zamieszczona jest w Słowniku podstawowych pojęć używanych w podręczniku. 6

7 przedinspekcyjny (opisany w części niniejszego rozdziału dotyczącej procedur inspekcji) także pomoże zidentyfikować obszary o szczególnym znaczeniu lub budzące potencjalny niepokój, które należy następnie uwzględnić przy ustalaniu zakresu, priorytetów i stopnia intensywności badań działalności kredytowej. Przystępując do badań w tej dziedzinie, inspektorzy mogą kierować się jednym lub kilku z następujących celów, określonych zgodnie z ogólną strategią nadzorczą dla danego banku: dokonać oceny jakości kredytów, ocenić adekwatność praktyki banku w zakresie zarządzania portfelem kredytowym, ocenić rzetelność i adekwatność wewnętrznego systemu przeglądu należności, zbadać przestrzeganie stosownych przepisów prawa i regulacji ostrożnościowych, sprawdzić wykonanie przez kierownictwo banku podjętych zobowiązań dotyczących uregulowania określonych zagadnień lub rozwiązania określonych problemów. Cel inspekcji (lub zestaw celów) zarządzania portfelem kredytowym danego banku będzie pochodną ogólnej strategii nadzoru w odniesieniu do tego banku. Z kolei, ustalony cel inspekcji określa zarówno technikę doboru próby kredytów do zbadania, jak i procedury analizy. Badanie jakości kredytów Za każdym razem, gdy inspektorzy po raz pierwszy przeprowadzają w banku inspekcję na miejscu, badają całość portfela kredytowego. Nie oznacza to oczywiście, iż badany jest każdy kredyt znajdujący się w portfelu kredytowym, dokonywany jest natomiast wybór próbki kredytów do zbadania spośród całego portfela kredytowego. 4 Całościowy przegląd jakości kredytów (próba wybierana z całego portfela kredytowego) dokonywany jest przez inspektorów także wówczas gdy w banku przeprowadzana jest kolejna inspekcja, ale inspektorzy mają świadomość występowania jednej lub kilku z niżej wymienionych przesłanek: brak zaufania co do skuteczności procesu zarządzania portfelem kredytowym; nieskuteczny system wewnętrznego przeglądu należności; pogorszenie ogólnej koniunktury gospodarczej; obniżenie wewnątrzbankowych wskaźników jakości aktywów (np. wzrost ilości kredytów przeterminowanych); zmiany kadrowe w departamencie kredytów lub zmiana ogólnej filozofii działalności kredytowej. Inspektorzy mogą także ograniczyć się do wycinkowego badania portfela kredytowego, badając jedynie należności z wybranego wycinka portfela kredytowego, np. wszystkie kredyty przyznane w ostatnim okresie lub kredyty udzielone podmiotom z określonej branży, albo badając zmiany, jakie od czasu ostatniej inspekcji zaszły w portfelu kredytów zbadanych podczas tej ostatniej inspekcji, czy też badając kredyty tylko pod pewnym 4 Inspektorzy mogą dokonać segmentacji portfela kredytowego, z którego wybierane są kredyty do zbadania, według różnych kryteriów, np. wg produktów kredytowych, wg klasyfikacji przyjętej przez bank, inspektorów kredytowych prowadzących daną sprawę czy osób podejmujących decyzję kredytową itp. Dzięki prawidłowo przeprowadzonej segmentacji, według kryteriów dobranych do specyfiki banku, uzyskane wyniki badania będą w sposób bardziej rzetelny odzwierciedlać jakość całego portfela. Szczegóły dotyczące wyboru próbki kredytów do badania zawarte są w materiałach metodologicznych. 7

8 kątem (np. ocena prawidłowości procesu decyzyjnego). Badania wycinkowe portfela kredytowego przeprowadza się w celu dokładnego zapoznania się z obszarami działalności banku, które budzą niepokój inspektorów, np. nowe dziedziny działalności lub określone segmenty portfela, które wykazują dużą dynamikę wzrostu. Przykładowo - jeśli bank ostatnio uruchomił kredyty nowego typu lub znacznie rozbudował portfel kredytów pewnego rodzaju (zwłaszcza w przypadku kredytów o wysokim stopniu ryzyka), właściwym podejściem inspektorów może być przeprowadzenie przeglądu wycinkowego tych właśnie kredytów. Stosowanie wycinkowego przeglądu jakości kredytów może być także właściwym podejściem podczas inspekcji problemowych. Ocena jakości portfela kredytowego polega na analizie ryzyka kredytowego związanego z każdym kredytem wybranym do zbadania. Jeśli jakość danego kredytu uległa obniżeniu, ryzyko kredytowe zostaje ujęte ilościowo i wykazane poprzez zaklasyfikowanie kredytu do odpowiedniej grupy ryzyka - do należności pod obserwacją, poniżej standardu, wątpliwych lub straconych (szczegółowe omówienie zagadnienia klasyfikacji należności zawarto w rozdziale: Klasyfikacja należności i zobowiązań pozabilansowych). Badanie jakości kredytów obejmuje również poziom i adekwatność utworzonych rezerw celowych. Jeśli inspektorzy uznają poziom rezerw celowych za niedostateczny, mogą zalecić zwiększenie tych rezerw. Dodatkowym elementem badania jakości kredytów jest ocena ryzyka wynikającego z nadmiernych zaangażowań i kredytów udzielonych osobom wewnętrznym, właścicielom banku i podmiotom z nimi powiązanym, a także podmiotom powiązanym z bankiem. Przegląd administrowania kredytami Przegląd ten obejmuje badanie zasad polityki banku, procedur, praktyk i mechanizmów kontroli wewnętrznej; są to elementy gospodarki kredytowej, które stanowią fundament prawidłowego zarządzania ryzykiem kredytowym. Oceniając skuteczność tych systemów w zakresie rozpoznawania potencjalnych źródeł ryzyka i problemów z jakością aktywów, inspektorzy spełniają zadanie profilaktyczne. System zarządzania ryzykiem w banku powinien identyfikować, kontrolować i monitorować ryzyko w taki sposób, aby zapobiec przerodzeniu się potencjalnych problemów jakościowych w rzeczywiste problemy. Do zadań mieszczących się pod pojęciem administrowanie kredytami należą: opracowanie i wdrażanie zasad polityki kredytowej, zatwierdzanie kredytów, sporządzanie dokumentacji kredytów i zabezpieczeń, monitorowanie kredytów, windykacja należności, nadzór nad kredytami trudnymi/ zrestrukturyzowanymi, wdrażanie i obsługa systemu informacji kredytowej. Przegląd administrowania kredytami dąży do ustalenia: jak te procesy powinny funkcjonować w banku, jak w rzeczywistości funkcjonują, czy istnieją niedociągnięcia w systemach wewnątrzbankowych. Przegląd administrowania kredytami można przeprowadzić oddzielnie, jako odrębną inspekcję problemową, celem oceny gospodarki kredytowej w bankach o tradycyjnie niskich wskaźnikach należności zagrożonych. Taki przegląd może także towarzyszyć innym badaniom portfela podczas bardziej kompleksowej inspekcji w banku znajdującym się w sytuacji kryzysowej lub zagrożonym taką sytuacją, gdy inspektorzy dążą do ustalenia, czy poprzednie słabości działalności kredytowej już ustały, czy też chcą zidentyfikować konkretne niedociągnięcia stosowanych systemów. Zakres przeglądu może być bardzo różny, w zależności od celów nadzorczych i celów danej inspekcji. 8

9 Analiza adekwatności wewnętrznego systemu przeglądu należności Wewnętrzny system przeglądu należności stanowi jedno z podstawowych narzędzi banku służących do monitorowania ryzyka. Badanie wewnętrznego systemu przeglądu należności pozwala określić rzetelność tego przeglądu i skuteczność mechanizmów rozpoznawania kredytów o obniżonej jakości. Dokonanie oceny tego systemu w trakcie inspekcji może pomóc inspektorom ustalić zakres i rodzaje przyszłych badań portfela kredytowego, przetestować prowadzone przez bank wyliczenia wysokości rezerw celowych, jak również okresowo potwierdzać adekwatność już sprawdzonego systemu przeglądu należności, bowiem systemy przeglądu uznane przez inspektorów za adekwatne winny być poddawane ponownym badaniom co 3-4 lata. Jeżeli inspektorzy ocenią, iż działanie tego systemu nie jest zadowalające (przede wszystkim na skutek stwierdzenia istotnych rozbieżności między klasyfikacją nadzoru i banku), należy je przeprowadzać z większą częstotliwością. Badania te będą przeprowadzone szybciej także wtedy, gdy działanie systemu oceniono jako prawidłowe, natomiast w banku miały miejsce zmiany kadrowe lub nastąpiły zmiany w zakresie bądź metodologii przeglądu. Kontrola przestrzegania przepisów Kontrola przestrzegania przepisów dotyczących działalności kredytowej stanowi zazwyczaj część kompleksowych badań portfela kredytowego. Jednakże w zależności od ustalonej strategii nadzorczej i sytuacji danego banku, odpowiednim rozwiązaniem może być wycinkowa kontrola w tym zakresie. Nadto, kontrolę przestrzegania przepisów (np. w zakresie transakcji z udziałem osób wewnętrznych lub koncentracji kredytów) można przeprowadzić w ramach normalnej inspekcji na miejscu. Inspektorzy powinni upewnić się, iż kierownictwo i pracownicy banku właściwie rozumieją stosowne przepisy. Wybór próbki do tego rodzaju badań może mieć charakter losowy. Kontrola realizacji zaleceń poinspekcyjnych Komisji Nadzoru Bankowego Skuteczność nadzoru w dużej mierze zależy od kontroli realizacji przez bank przekazanych zaleceń Komisji Nadzoru Bankowego oraz wywiązania się z podjętych przez kierownictwo banku zobowiązań do usunięcia stwierdzonych niedociągnięć. Podczas inspekcji inspektorzy mogą uzyskać od kierownictwa banku zobowiązania do podjęcia pewnych działań prowadzących do usunięcia stwierdzonych niedociągnięć. Uzyskując taką deklarację, należy upewnić się, że szczegółowo został określony termin realizacji zobowiązania. Wszelkie takie zobowiązania powinny zostać zawarte w protokole z inspekcji, a także znaleźć odzwierciedlenie w zaleceniach poinspekcyjnych. Poza zaleceniami wynikającymi z uzyskanych zobowiązań, nadzór bankowy może także stwierdzić konieczność wydania innych zaleceń mających na celu osiągnięcie i przestrzegania przez bank ustalonych norm dopuszczalnego ryzyka w działalności banków. Badając realizację wszelkich zaleceń dotyczących działalności kredytowej, należy przeprowadzić przegląd kredytów, aby ustalić adekwatność i skuteczność działań podjętych przez bank. Zakres tego przeglądu zależy od charakteru stwierdzonych niedociągnięć i rodzaju ustalonych w zaleceniach poinspekcyjnych działań naprawczych. 9

10 III. ORGANIZACJA GOSPODARKI KREDYTOWEJ Kierownictwo banku (zarząd i rada nadzorcza) Zarząd banku zarządza bieżącą jego działalnością, natomiast podstawowym zadaniem rady nadzorczej jest sprawowanie stałego nadzoru nad działalnością spółki we wszystkich gałęziach przedsiębiorstwa (art. 382 ust. 1 k.h.). Szczegółowe uregulowania kompetencji rady nadzorczej z reguły zawiera statut banku. Niezależnie od zawartego w statucie podziału zadań, kierownictwo banku (rada z tytułu nadzoru, a zarząd z tytułu sprawowania zarządu) odpowiedzialne jest za odpowiednie ukształtowanie i nadzorowanie działalności kredytowej banku poprzez: Ustanowienie formalnych zasad polityki kredytowej. Polityka kredytowa banku powinna określić rodzaje ryzyka uznawane za dopuszczalne/ niedopuszczalne oraz zawierać wytyczne i normy prawidłowego podejmowania ryzyka związanego z portfelem kredytowym i bieżącego zarządzania tym ryzykiem. Na przykład może definiować typy działalności, kraje uznane za obszary wysokiego ryzyka, gdzie bank nie prowadzi działalności kredytowej. Ustanowienie szczegółowych pełnomocnictw i limitów kredytowych dla upoważnionych inspektorów kredytowych i dla komitetu kredytowego. Kierownictwo banku rozpatruje wnioski kredytowe, które przekraczają ustanowione limity lub nie mieszczą się w przyjętej przez bank strategii kredytowania. Zarząd i rada nadzorcza podejmują również uchwały o udzieleniu kredytu osobom wewnętrznym, co najmniej w przypadkach określonych w art. 79 ustawy Prawo bankowe. Kierownictwo banku określa także postępowanie banku odnośnie kredytów trudnych, zatwierdza pozabilansowe zobowiązania kredytowe dużej wysokości, a także zatwierdza wszelkie inne kredyty mogące zrodzić znaczne ryzyko dla banku. Zatwierdzanie wysokości tworzonych rezerw celowych oraz decyzji o spisaniu należności w ciężar rezerw. Rozpatrywanie sprawozdań dotyczących portfela kredytowego celem oceny stanu portfela i działalności kadry kierowniczej odpowiedzialnej za działalność kredytową, a także oceny przestrzegania przepisów i regulacji ostrożnościowych, jak również wewnętrznych regulaminów i procedur. Kadra kierownicza i pracownicy departamentu kredytów, komitet kredytowy Następny szczebel w organizacji gospodarki kredytowej stanowi bezpośrednio podporządkowana Zarządowi kadra kierownicza departamentu (wydziałów) kredytów. Portfel kredytowy stanowi zazwyczaj największą pozycję aktywów banku, a zatem pracownicy odpowiedzialni za podejmowanie codziennych decyzji kształtujących jakość portfela muszą posiadać odpowiednie kwalifikacje i wiedzę fachową. Inspektorzy kredytowi oraz kierownicy/ dyrektorzy muszą być w stanie: dokładnie identyfikować, mierzyć i zarządzać ryzykiem występującym w portfelu kredytowym. 10

11 umiejętnie oceniać nowe możliwości kredytowania oraz udzielać kredytów zgodnie z polityką kredytową banku i przyznanymi im pełnomocnictwami. monitorować sytuację ekonomiczno-finansową kredytobiorców i utrzymywać z nimi współpracę. monitorować spłaty kredytów, za które odpowiadają. rozumieć i przestrzegać stosownych przepisów oraz wprowadzać w życie zasady polityki kredytowej banku. W małych bankach zdarza się, że prezes zarządu także podejmuje decyzje kredytowe - bywa nawet, że jest to jedyna osoba upoważniona do podjęcia takich decyzji. Sytuacja ta rodzi potencjalne ryzyko, które można jednak złagodzić za pomocą odpowiednich mechanizmów kontroli wewnętrznej, np. za pomocą rozdziału kompetencji lub wymogu niezależnych uzgodnień odpowiednich kont. W dużych bankach często działa kilka oddzielnych departamentów pionu kredytów, które zajmują się głównymi kategoriami kredytów, a dyrektor tego pionu lub jeden z członków Zarządu nadzoruje pracę wszystkich departamentów. W dużych bankach, w których pracuje duża liczba inspektorów kredytowych, powinien także funkcjonować komitet kredytowy składający się z wyższej kadry pionu kredytów. Komitet winien odbywać regularne posiedzenia - przynajmniej raz w tygodniu. Do jego zadań i obowiązków należy: zatwierdzanie lub odmowa wniosków kredytowych w ramach określonych limitów. Komitet kredytowy najczęściej rozpatruje wnioski kredytowe, które przekraczają pełnomocnictwa decyzyjne większości lub wszystkich poszczególnych inspektorów kredytowych, rozpatrywanie informacji o nowych kredytach oraz o spłacie lub odnowieniu istniejących kredytów, omówienie zastosowanych wyjątków od przyjętych zasad dokumentacji kredytów i zabezpieczeń, omówienie kredytów zapadłych niespłaconych i kredytów trudnych, przegląd portfela w celu ustalenia nadmiernych zaangażowań, powiadomienie zarządu o sprawach, które należy podać do jego wiadomości, jak również o takich, które wymagają zatwierdzenia lub innych działań z jego strony, proponowanie nowych lub zmian w istniejących procedurach oraz opiniowanie tych zmian. System informacji o kredytach 11 zasadach polityki i System informacji o kredytach stanowi część szerszego systemu informacji zarządczej banku. System informacji zarządczej dostarcza informacje i dane niezbędne dla skutecznego zarządzania bankiem. Natomiast system informacji o kredytach dostarcza informacje o portfelu kredytowym, które umożliwiają kierownictwu podjęcie ostrożnościowych i zasadnych decyzji dotyczących działalności kredytowej banku. System ten można opracować i obsługiwać jako system ręcznego lub komputerowego przetwarzania danych, bądź też jako połączenie tych dwóch rozwiązań. System powinien

12 być dostatecznie rozbudowany, aby spełnić wymagania wynikające z ustalonych celów działalności banku; wszyscy upoważnieni pracownicy banku, w tym kierownicy odpowiednich szczebli, powinni mieć dostęp do systemu i być w stanie z niego korzystać. Wymogi dotyczące parametrów systemu będą różne w różnych bankach, w zależności od skali i stopnia złożoności portfela i prowadzonej działalności kredytowej. Inspektorzy powinni oceniać funkcjonowanie systemu informacji o kredytach według następujących kryteriów: czy system ten dostarcza kierownictwu banku adekwatne, rzetelne informacje i dane, które wspomagają proces podejmowania decyzji w odpowiednim czasie? czy pomaga ukierunkować działalność kredytową banku? czy ułatwia śledzenie postępów banku w przybliżaniu się do celów określonych przez kierownictwo? Banki powinny posiadać ustaloną metodologię opracowania, wykorzystania i kontroli systemu, który ma na celu gromadzenie odpowiedniej dokumentacji działalności kredytowej. System powinien funkcjonować w ramach jasno określonych zasad polityki, wytycznych, norm i procedur. System informacji o kredytach powinien spełniać następujące zadania: usprawniać obieg informacji dotyczących portfela kredytowego wśród pracowników departamentu kredytów oraz członków kadry kierowniczej i zarządu, służyć jako obiektywny system gromadzenia i agregowania danych na temat portfela, obniżać koszty banku poprzez zwiększanie sprawności i skuteczności mechanizmów gromadzenia i ewidencji danych, wspierać cele i strategiczny kierunek rozwoju banku, ułatwiać zarządzanie ryzykiem poprzez terminowe dostarczanie właściwych informacji o portfelu, w tym wspomagać proces przeglądu kredytów oraz proces dywersyfikacji portfela. System informacji o kredytach powinien funkcjonować jako narzędzie rozpoznawania, monitorowania, mierzenia i ograniczania ryzyka występującego w portfelu kredytowym. Może także ułatwiać kierownictwu ocenę osiągniętych wyników działalności, zarządzanie zasobami banku, kontrolę przestrzegania nadzorczych norm ostrożnościowych. Przykładem może tu być sporządzanie informacji na temat kredytów udzielonych osobom wewnętrznym i zarządzanie tym kredytami. Taka informacja to jeden z wielu rodzajów sprawozdań, które może generować system informacji o kredytach. Przedstawiony poniżej wykaz obejmuje sprawozdania dla kierownictwa, które są przydatne w podejmowaniu decyzji i planowaniu działalności banku (sprawozdania kluczowe zostały oznaczone gwiazdką): * Informacja o należnościach przeterminowanych - przedstawia podstawowe dane na temat wszystkich należności zapadłych niespłaconych, z uwzględnieniem ilości dni, które upłynęły od terminu zapadalności, 12

13 * Informacja o kredytach pod obserwacją i zagrożonych - podaje informacje o kredytach o obniżonej jakości, wraz z klasyfikacją tych kredytów, * Informacja o strukturze portfela według terminów udzielania kredytów, * Informacja o kredytach udzielonych osobom wewnętrznym, właścicielom banku i podmiotom z nimi powiązanym, * Informacja o strukturze rodzajowej portfela - przedstawia zagregowane dane o strukturze całego portfela według rodzajów kredytów, z podaniem zmian, które zaszły w strukturze portfela od poprzedniego okresu sprawozdawczego, Informacja o koncentracji kredytów - zawiera dane o łącznym zaangażowaniu banku wobec pojedynczych kredytobiorców powyżej określonej wartości granicznej, dane o koncentracji branżowej, według krajów (geograficznej), Informacja o kredytach (w szczególności kredytach hipotecznych), których wartość zabezpieczenia uległa obniżeniu, Sprawozdanie o działalności inspektorów kredytowych - przedstawia dane dotyczące wielkości, rodzajów, klasyfikacji i łącznej kwoty kredytów udzielonych przez poszczególnych inspektorów kredytowych, Informacja o nowych kredytach. Kierownictwo departamentu kredytów może wykorzystać system informacji o kredytach do wygenerowania rozmaitych innych sprawozdań przydatnych w zarządzaniu ryzykiem i ocenie rozwoju działalności. Wszystkie sprawozdania muszą jednak być jasne, rzetelne, terminowo dostarczane, o istotnej treści merytorycznej. System informacji o kredytach powinien także wygenerować zestawienie sald i obrotów dla każdego wydziału departamentu kredytów. Informacje sporządzone przez system powinny zapewnić pracownikom banku, audytorom lub inspektorom nadzoru możliwość prześledzenia przebiegu danego kredytu od momentu zawarcia umowy do chwili obecnej. Wraz z danymi w aktach kredytowych, informacje generowane przez system powinny tworzyć całościowy obraz kredytu. (Omówienie zawartości i charakterystyki akt kredytowych znajduje się w części VIII niniejszego rozdziału - Monitoring sytuacji kredytobiorcy i kredytu, w akapicie pod tytułem Akta kredytowe.) Ryzyko związane z systemem informacji o kredytach wynika z niebezpieczeństwa otrzymania informacji nieistotnych, nierzetelnych lub niekompletnych. Aby ograniczyć takie ryzyko, bank musi podjąć następujące działania: przeszkolić kierownictwo i pracowników departamentu kredytów w zakresie prawidłowego wykorzystania i obsługi systemu. przeprowadzać regularne przeglądy systemu, aby upewnić się, że system skutecznie spełnia potrzeby kierownictwa departamentu kredytów i wspiera jego zadania, przegląd ten powinien obejmować m.in. badanie poprawności obliczeń i jakości sporządzonych informacji. 13

14 opracować i wdrożyć założenia banku dotyczące systemu lub sporządzić wykaz praktycznych wymogów stawianych systemowi. wdrożyć odpowiednie mechanizmy kontroli wewnętrznej odnośnie systemu. Wydział kredytów trudnych (windykacji) Duże banki lub banki posiadające znaczną ilość kredytów o obniżonej jakości często powołują wyspecjalizowany wydział (departament) trudnych kredytów. Wydział ten ma obowiązek zarządzania trudnymi kredytami, gdy normalny proces ściągania tych należności okazuje się nieskuteczny. Pracownicy wydziału mają za zadanie opracować - wraz z kredytobiorcami - plany naprawcze w celu uzyskania pełnej spłaty należności na warunkach, które są dla kredytobiorcy realne. W ramach takich planów może dojść do zmiany warunków kredytu; często podejmowane są również próby uzyskania dodatkowego zabezpieczenia kredytu. W razie konieczności - wydział trudnych kredytów inicjuje także postępowanie egzekucyjne lub podejmuje rozmowy z innymi wierzycielami dłużnika. Nadto, wydział ten przedstawia Zarządowi dokumenty stwierdzające bezskuteczność windykacji w celu podjęcia decyzji o spisaniu należności w ciężar rezerw. Wydział dokumentacji kredytowej W dużych bank funkcjonuje niekiedy wyodrębniona komórka - wydział dokumentacji kredytowej, która gromadzi, analizuje i przechowuje informacje na temat kredytobiorców. Informacje te są przechowywane w aktach kredytowych prowadzonych dla poszczególnych kredytobiorców. (Opis informacji, które winny znajdować się w aktach kredytowych znajduje się w części VIII tego rozdziału - Monitoring sytuacji kredytobiorcy i kredytu, w akapicie pod tytułem Akta kredytowe.) Wydział dokumentacji kredytowej prowadzi akta kredytowe pilnując, aby zawierały one aktualne informacje finansowe o kredytobiorcy. Do zadań tego wydziału należy także przeprowadzanie analiz nowych kredytobiorców oraz wniosków o odnowienie lub prolongatę kredytów. Wydział sporządza również sprawozdania dla kierownictwa departamentu kredytów i Zarządu, a w niektórych bankach przeprowadza wewnętrzny przegląd i klasyfikację należności. IV. WEWNĘTRZNY SYSTEM PRZEGLĄDU NALEŻNOŚCI Zadania i funkcjonowanie Zadaniem wewnętrznego systemu przeglądu należności jest dostarczanie kierownictwu banku niezależnych ocen jakości portfela kredytowego i działania systemu kontroli wewnętrznej w zakresie gospodarki kredytowej, a także rozpoznawanie i dokonywanie pomiaru ryzyka w portfelu. Wewnętrzny system przeglądu należności powinien spełniać następujące funkcje: dostarczanie zarządowi i radzie nadzorczej terminowych informacji dotyczących ryzyka w portfelu kredytowym, w tym także oceny systemu kontroli wewnętrznej, obiektywne oceny jakości kredytów w portfelu i oceny potencjalnych skutków trudnych kredytów, 14

15 przeprowadzanie okresowych przeglądów poszczególnych kredytów, badanie funkcjonowania mechanizmów kontroli wewnętrznej w zakresie gospodarki kredytowej, zapewnienie możliwie najwcześniejszego wykrycia problemów lub potencjalnych problemów związanych z kredytami, zaklasyfikowanie odpowiednich należności do należności pod obserwacją lub zagrożonych (w razie potrzeby), badanie wartości przyjętych zabezpieczeń, zapewnienie, że trudne kredyty są poddawane bieżącym, wnikliwym badaniom, zapewnienie wykrycia i usunięcia niedociągnięć i braków w dokumentacji kredytowej oraz dokumentacji zabezpieczeń, ocena adekwatności rezerw na należności i przygotowanie zaleceń dotyczących wysokości odpisów na rezerwy celowe, ujawnianie przypadków naruszania lub nieprzestrzegania przepisów oraz zasad polityki kredytowej banku, sporządzanie informacji na temat działań podjętych celem odzyskania trudnych kredytów oraz zaleceń dotyczących weryfikacji skuteczności tych działań, wspomaganie procesu opracowania i modyfikacji/ uaktualnienia zasad polityki kredytowej banku, ocena trendów w portfelu kredytowym. Kontrola wewnętrzna Wewnętrzny system przeglądu należności powinien zapewnić także działanie odpowiednich mechanizmów kontroli wewnętrznej, służących ograniczaniu ryzyka występującego w portfelu kredytowym banku. Aby ocenić realizację tego zadania, należy sprawdzić czy pracownicy pionu kredytów przestrzegają zasad polityki kredytowej, czy przestrzegane są przepisy i regulacje ostrożnościowe, czy codzienne operacje banku są poddawane są właściwym mechanizmom kontroli wewnętrznej, czy i jak szybko następuje identyfikacja kredytów przeterminowanych i zagrożonych. Poprzez przegląd adekwatności i skuteczności tego systemu za pomocą kwestionariusza kontroli wewnętrznej inspektorzy będą także w stanie ocenić czy wewnętrzny przegląd należności prawidłowo wykonuje swoje zadanie monitorowania systemu kontroli. System klasyfikacji należności Wewnętrzny system przeglądu należności banku powinien generować raporty zawierające wykaz kredytów o obniżonej jakości, tj. kredyty pod obserwacją i kredyty zagrożone, przy czym raporty te powinny oddzielnie wykazywać klasyfikację inspektorów kredytowych banku, oddzielnie wyniki niezależnego wewnętrznego przeglądu należności, a oddzielnie wyniki klasyfikacji dokonanej przez inspektorów nadzoru lub audyt zewnętrzny, jeśli badania którejś z tych instytucji miały miejsce. 15

16 Wewnętrzny system przeglądu należności powinien zapewnić prawidłowe funkcjonowanie systemu klasyfikacji należności, a zwłaszcza poprawność ilościowego ujęcia ryzyka obciążającego portfel kredytowy. System klasyfikacji opracowany przez bank do użytku wewnętrznego musi być zgodny z odpowiednimi regulacjami nadzorczymi i stosować co najmniej takie same kryteria klasyfikacji do kategorii należności poniżej standardu, wątpliwych lub straconych. Bank powinien także ustalić kryteria, według których należności będą klasyfikowane do grupy pod obserwacją. (Dokładniejsze omówienie tych kategorii - które wskazują na oczekiwane ryzyko straty związane z daną należnością - oraz sposobów ustalania klasyfikacji należności znajduje się w rozdziale: Klasyfikacja należności i zobowiązań pozabilansowych.) Skuteczny proces wewnętrznego przeglądu należności łączy rzetelny przegląd przeprowadzony przez osobę niezależną z identyfikacją kredytów trudnych lub potencjalnie trudnych dokonaną przez samych inspektorów kredytowych. Z uwagi na częste kontakty, jakie inspektorzy kredytowi utrzymują z kredytobiorcą, są oni zazwyczaj pierwszą osobą, która ma możliwość zidentyfikowania potencjalnych problemów. Bieżące monitorowanie kondycji finansowej kredytobiorcy pozwala inspektorom kredytowym zaobserwować zmiany w jego zdolności kredytowej i zauważyć powstające trudności w przepływach pieniężnych zanim spłaty kredytu zaczną się opóźniać. Inspektorzy kredytowi powinni monitorować kredyty, za które są odpowiedzialni, zawiadamiać pracowników wewnętrznego przeglądu należności o potencjalnym lub faktycznym pogorszeniu jakości tych kredytów, a gdy zachodzi taka potrzeba - zaklasyfikować te kredyty do odpowiedniej kategorii należności zagrożonych. Ten proces zapewnia, że inspektorzy kredytowi nie ulegają rutynie i nie traktują kredytobiorców w sposób niefrasobliwy, lecz ciągle monitorują administrowane przez siebie kredyty. Jeśli kredyty o obniżonej jakości zawsze wychodzą na jaw dopiero w wyniku wewnętrznego przeglądu należności, może to oznaczać, iż inspektorzy kredytowi usiłują ukrywać problemy lub niewłaściwie monitorują kredyty. Kredyty powinny być poddane przeglądowi w niedługim czasie po ich udzieleniu, aby potwierdzić jakość kredytu i przestrzeganie zasad polityki banku, a także ujawnić ewentualne braki w dokumentacji. Zgodnie z uchwałą nr 8/1999 KNB banki mają obowiązek przeprowadzania co najmniej raz na kwartał przeglądów należności i udzielonych zobowiązań pozabilansowych oraz ustalania ich klasyfikacji. Procedury wewnętrznego przeglądu należności winny także uwzględnić system wczesnego ostrzegania, prowadzony wspólnie przez pracowników zajmujących się przeglądem należności i inspektorów kredytowych, a służący rozpoznawaniu kredytów, których jeszcze nie można zaliczyć do kredytów trudnych, aczkolwiek wykazują one już pierwsze objawy problemów. Procedury powinny określić sygnały świadczące o istnieniu potencjalnych problemów - np. pogorszenie danych zawartych w sprawozdaniach finansowych, nieprzychylne artykuły w prasie na temat kredytobiorcy. Aczkolwiek sprawny system przeglądu należności stanowi ważny czynnik wspierający bezpieczne praktyki w zakresie kredytowania, dobre administrowanie kredytami i tworzenie przez bank adekwatnych rezerw celowych, nie należy nadmiernie polegać na działaniu tego systemu. Utrzymywanie wysokich standardów kredytowych i dbałość o jakość kredytów pozostaje zawsze przede wszystkim obowiązkiem osób udzielających kredytów. Ich obowiązkiem jest także wstępne rozpoznawanie kredytów trudnych. Wewnętrzny przegląd należności nie powinien funkcjonować jako mechanizm ujawniania 16

17 nowych problemów. Podstawowym zadaniem przeglądu należności jest ustalanie słabych stron procesu kredytowania i administrowania kredytami, wskazanie na przyczyny tych słabości i wykazanie ich następstw w postaci wysokości rezerw celowych. Organizacja wewnętrznego systemu przeglądu należności Chociaż zadania wewnętrznego przeglądu należności są podobne w każdym banku, struktura organizacyjna będzie różna. Inspektorzy powinni ustalić czy bank posiada system wewnętrznego przeglądu należności adekwatny do skali i stopnia złożoności portfela kredytowego. W zależności od wielkości i struktury organizacyjnej banku, system przeglądu należności może funkcjonować w ramach komórki audytu wewnętrznego, bądź jako wyodrębniona komórka samodzielna. W mniejszych bankach często zdarza się, że przegląd należności przeprowadzają pracownicy samego departamentu kredytów, gdyż bank nie posiada oddzielnej komórki audytu, ani też środków i pracowników niezbędnych do powołania specjalnej komórki przeglądu. Przykładem rozwiązań wówczas stosowanych może być sytuacja, kiedy bardziej doświadczony inspektor kredytowy dokonuje przeglądu kredytów, które są administrowane przez pracownika o mniejszym doświadczeniu. Aby system przeglądu należności mógł funkcjonować skutecznie, struktura organizacyjna tego systemu musi zapewnić możliwość niezależnego działania, bez obaw dotyczących ewentualnego odwetu ze strony kierownictwa banku lub inspektorów kredytowych. Niezależność odgrywa kluczową rolę w pełnieniu właściwej funkcji kontrolnej. Analitycy departamentu kredytów nie powinni badać tych kredytów, które sami analizują. Nadto, pracownicy prowadzący wewnętrzny przegląd należności powinni być bezpośrednio podporządkowani zarządowi lub powołanemu przez zarząd komitetowi, ewentualnie członkowi kadry kierowniczej banku, który nie zajmuje się działalnością kredytową (a przynajmniej - nie zajmują się konkretną dziedziną działalności kredytowej poddaną przeglądowi). Bez względu na usytuowanie systemu przeglądu należności w strukturze organizacyjnej banku, skuteczność tego systemu w dużej mierze zależy od spełnienia następujących wymogów: ustanowienie regulaminu, który wyraźnie precyzuje zadania wewnętrznego przeglądu należności, ustanowienie jasnych założeń systemu wewnętrznej oceny i klasyfikacji kredytów - kryteria oceny powinny być znane wszystkim pracownikom departamentu kredytów i pracownikom prowadzącym przegląd należności, zapewnienie pracownikom prowadzącym przegląd należności możliwości swobodnego, bezpośredniego dostępu do członków zarządu (ewentualnie rady nadzorczej), posiadanie przez pracowników prowadzących przegląd należności odpowiednich kwalifikacji, w tym umiejętności analizy kredytowej i wiedzy na temat działalności kredytowej banku, posiadanie przez nich umiejętności porozumiewania się z inspektorami kredytowymi, 17

18 posiadanie przez nich zdolności obiektywnej oceny działania systemu kontroli wewnętrznej i jakości kredytów, a także wyposażenie ich w samodzielność niezbędną do efektywnego wykorzystania tej zdolności, istnienie współpracy i stosunków wewnątrzbankowych, które wynagradzają inspektorów kredytowych za pełne i obiektywne ujawnianie faktów dotyczących jakości kredytów, którymi zarządzają, wsparcie dla działania systemu przeglądu należności ze strony rady nadzorczej i zarządu, pełne zaznajomienie wszystkich pracowników departamentu kredytów z celami, procedurami i polityką kredytową banku. Ocena systemu przeglądu należności Inspektorzy nadzoru oceniają system przeglądu należności celem określenia skuteczności i rzetelności tego systemu. Inspektorzy powinni ustalić czy system zapewnia wykrywanie kredytów o obniżonej jakości. Można to sprawdzić poprzez badanie próby kredytów i stwierdzenie czy znajdują się wśród nich kredyty o obniżonej jakości, których bank nie zauważył. Należy przy tym odróżnić kredyty zidentyfikowane jako zagrożone przez bank od tych, które zidentyfikował dopiero audytor zewnętrzny. Gdy inspektorzy stwierdzą, że ogólne funkcjonowanie wewnętrznego systemu przeglądu należności jest prawidłowe, mogą wykorzystać informacje sporządzone przez ten system przy doborze innych kredytów do zbadania. Inspektorzy mogą posługiwać się takimi informacjami o ile upewnili się, że system przeglądu należności w banku jest niezależny i skuteczny, a jego pracownicy - odpowiednio wykwalifikowani. Podczas oceny wewnętrznego przeglądu należności inspektorzy powinni ustalić zakres tego przeglądu, kryteria doboru kredytów do dokładnego badania i jakość sporządzonych materiałów. Należy sprawdzić, czy w wyniku przeglądu należności przeprowadzonego przez inspektorów nadzoru zidentyfikowane zostały kredyty o obniżonej jakości, które nie zostały rozpoznane przez sam bank. W przypadku stwierdzenia niedociągnięć w ocenie jakości portfela kredytowego przez system przeglądu należności lub w jego ocenie mechanizmów kontroli wewnętrznej, inspektorzy powinni powiadomić o tym zarząd (ewentualnie radę nadzorczą) oraz przedstawić zalecenia dotyczące środków naprawczych. Analiza funkcjonowania wewnętrznego przeglądu należności obejmuje także ustalenie działań podejmowanych przez bank w następstwie informacji otrzymanych w wyniku przeglądu należności. Ujawnienie przez przegląd należności o obniżonej jakości powinno normalnie wywołać działania naprawcze ze strony inspektora kredytowego. Pracownicy prowadzący przegląd należności powinni następnie monitorować i skontrolować te działania. Przegląd należności może także pomóc ocenić, czy system wynagradzania inspektorów kredytowych nie ułatwia kredytowania przedsięwzięć bardzo ryzykownych, o dużej stopie zwrotu 18

19 V. AUDYT WEWNĘTRZNY W ramach funkcjonującego w banku systemu kontroli wewnętrznej powinna funkcjonować komórka audytu wewnętrznego, której podstawowym zadaniem w odniesieniu do działalności kredytowej jest ocena adekwatności i skuteczności funkcjonowania mechanizmów kontroli wewnętrznej w stosunku do podejmowanego ryzyka kredytowego i operacyjnego. Działający w banku system kontroli wewnętrznej powinien odpowiadać skali i stopniowi złożoności portfela kredytowego. Powinny funkcjonować procedury kontrolne, które ograniczają ryzyko operacyjne banku wynikające z naruszenia obowiązujących w banku zasad polityki, procedur, ustalonych limitów czy uprawnień decyzyjnych lub z możliwości popełnienia błędu przez pracowników, czy świadomego sprzeniewierzenia środków. Działania komórki audytu wewnętrznego powinny wykryć ewentualne przypadki udzielania kredytów nie zgodnie z procedurami (w szczególności członkom rady i zarządu lub pracownikom banku), fałszowania dokumentów, zaniżania otrzymanych przychodów odsetkowych, sprzeniewierzania środków odzyskanych w rezultacie podejmowanych działań windykacyjnych. Do zadań audytu wewnętrznego należą m.in.: weryfikacja ewidencji księgowej, badanie kompletności i aktualności dokumentacji kredytowej, sprawdzenie zgodności sposobu uruchamiania środków kredytu z obowiązującym procedurami i umową kredytową, weryfikacja zgodności wykorzystania środków z ich przeznaczeniem zadeklarowanym przez kredytobiorcę, testowanie procedur naliczania odsetek, weryfikacja zabezpieczeń kredytu, sprawdzenie przestrzegania przyjętych limitów i pełnomocnictw, weryfikacja rzetelności sprawozdawczości zarządczej w zakresie opóźnień w spłacie należności, przekroczeń limitów i wyjątków od przyjętych zasad kredytowania badanie zgodności zasad polityki kredytowej i struktury portfela kredytowego z regulacjami nadzorczymi. Audyt wewnętrzny może także wykonywać zadania wewnętrznego przeglądu należności, jeśli nie są one wykonywane przez odrębną komórkę. Inspektorzy powinni ocenić adekwatność zakresu i częstotliwości badań audytorskich, znaczenie wyników przeprowadzonych audytów, a także zasięg działań naprawczych podjętych w wyniku tych prac. VI. ZASADY POLITYKI KREDYTOWEJ Ustanowienie przez bank adekwatnych do specyfiki banku zasad polityki kredytowej stanowi fundament bezpiecznego zarządzania portfelem kredytowym. Rozdziały niniejszego podręcznika kładą duży nacisk na konieczność uchwalenia przez radę nadzorczą lub zarząd banku formalnych, pisemnych zasad polityki dla poszczególnych 19

20 obszarów działalności banku. Przyjęcie tych zasad ma być może największe znaczenie w odniesieniu do działalności kredytowej banku. Wypełniając swoje obowiązki wobec deponentów i akcjonariuszy, rada i zarząd muszą zapewnić, że bank udziela kredytów zgodnie z dwoma podstawowymi zasadami: udziela kredytów w sposób bezpieczny, który zapewnia spłatę należności, lokuje środki w sposób opłacalny, który przynosi korzyści akcjonariuszom i chroni deponentów. Zasady polityki kredytowej różnią się od procedur udzielania kredytów. Uregulowanie wszystkich dziedzin kredytowania i administrowania kredytami wymaga zarówno odpowiednich zasad polityki, jak i stosownych procedur. Zasady polityki kredytowej banku powinny nakreślić ogólny charakter kredytów udzielonych przez bank, typy klientów, warunki przyznawania kredytów, obsługi i spłaty. Zasady te powinny być sformułowane w sposób pozwalający na pewną elastyczność podejmowania decyzji. Ustanowienie i egzekwowanie sztywnych reguł może także osłabić rentowność i uniemożliwić bankowi sprostanie wymogom konkurencji. Zasady polityki powinny uwzględniać możliwość przedstawiania zarządowi lub komitetowi kredytowemu wniosków kredytowych, które inspektorzy kredytowi uważają za zasadniczo uzasadnione i godne rozpatrzenia, choć nie mieszczą się w pewnych ramach określonych przez zasady. Elastyczność działania jest nieodzownym warunkiem szybkiego reagowania i wczesnego dostosowania się do zmian w strukturze aktywów przychodowych banku i do zmieniających się warunków na rynku, który bank obsługuje. W optymalnej sytuacji w banku powinien zostać opracowany dokument zawierający zasady polityki kredytowej banku oraz szczegółowe procedury. Dla potrzeb niniejszego rozdziału dokument ten będzie nazywany podręcznikiem kredytowym. W praktyce procedury często stanowią odrębny dokument (lub kilka, a nawet kilkadziesiąt dokumentów) wobec zasad polityki kredytowej. Dodatkowo w bankach funkcjonują regulaminy kredytowe, które regulują dwustronne stosunki pomiędzy bankiem a klientem. Podręcznik kredytowy, a więc procedury i zasady polityki służą przede wszystkim pracownikom pionu kredytowego. Postanowienia regulaminów lub wydawanych przez banki ogólnych warunków umów są natomiast wiążące zarówno dla klienta, jak i dla banku (chyba że szczegółowe umowy określają inaczej), o ile klient przed podpisaniem umowy zapoznał się z nimi i potwierdził to stosownym oświadczeniem (często zawartym w treści umowy kredytowej). Niektóre kwestie np. udział środków własnych klienta w kredytowanym przedsięwzięciu, wymagania dot. przedstawiania informacji finansowych przed i w trakcie okresu kredytowania, przyjmowane przez bank rodzaje zabezpieczeń i inne, mogą zostać ujęte zarówno w podręczniku kredytowym, jak i w regulaminach banku, z tym że w podręczniku będą one opisane bardziej szczegółowo. Należy również mieć świadomość, iż w banku może istnieć polityka kredytowa i mogą funkcjonować procedury, które są powszechnie znane właściwym pracownikom, mimo że nie zostały opracowane w formie pisemnej (lub nie są formalnie zatwierdzone przez właściwy organ). Sytuacja taka wymaga oczywiście krytyki ze strony inspektorów nadzoru, tym niemniej jest ona o wiele mniej niebezpieczna dla banku niż zupełny brak strategii kierownictwa co do angażowania środków w działalność kredytową lub niewiedza inspektorów kredytowych np. co do tego, jaki powinien być udział środków 20