_tyt+spis:pp005 BOL_MKP_Steph 2/17/10 5:07 PM Page 1 ENCYKLOPEDIA NATURY

Transkrypt

1

2 ENCYKLOPEDIA NATURY

3

4 ENCYKLOPEDIA NATURY

5 Copyright Miles Kelly Publishing Ltd 2006 Copyright SBM Sp. z o.o., Warszawa 2012 Wydanie IV Tłumaczenie: Piotr Rosikoƒ Redakcja: Joanna Dziejowska, El bieta Wójcik Wszelkie prawa zastrze one. adna cz Êç tej publikacji nie mo e byç przechowywana w systemie wyszukiwania danych lub przekazywana w jakikolwiek sposób: czy to elektroniczny, mechaniczny, w formie fotokopii lub innej, bez wczeêniejszej zgody posiadacza praw autorskich. Autorzy i konsultanci: Camilla de la Bodoyere, Rupert Matthews, Steve Parker, Stephen Setford, Barbara Taylor Skład i przygotowanie do druku: TYPO 2 Jolanta Ugorowska Projekt okładki: Paweł Rosołek Wydrukowano w Polsce

6 SPIS TREÂCI YCIE DINOZAURÓW 6 49 YCIE GADÓW I PŁAZÓW YCIE PODWODNE YCIE SSAKÓW YCIE PTAKÓW ALFABETYCZNY SPIS ROZDZIAŁÓW

7 _Dinozaury:pp BOL_Steph 2/17/10 5:08 PM Page 6

8 _Dinozaury:pp BOL_Steph 2/17/10 5:08 PM Page 7 YCIE DINOZAURÓW

9 Badanie przesz oêci Prehistoryczne zwierz ta, opisywane w tej cz Êci ksià ki, y y wiele tysi cy lub nawet milionów lat temu. Nikt nigdy nie widzia adnego z nich ywego. Posiadamy wiedz na temat tych zwierzàt, poniewa ich koêci, z by i inne szczàtki przetrwa y w ska ach w postaci skamielin. Poprzez badanie skamielin, naukowcy, zwani paleontologami, sà w stanie odkryç, jak te zwierz ta wyglàda y i jaki prowadzi y tryb ycia. Velociraptor umiera i wpada do jeziora lub rzeki, gdzie opada na dno. Jego cia o i inne mi kkie tkanki gnijà, lub zostajà zjedzone przez wodne stworzenia. Informacje na temat prehistorycznych zwierzàt pochodzà nie tylko ze skamielin, ale równie ze Êladów, które te zwierz ta po sobie zostawi y. Nie sà to rzeczywiste cz Êci cia tych zwierzàt, ale inne elementy lub oznaki ich obecnoêci. Skamienia e Êlady po zwierz tach prehistorycznych obejmujà odciski ap, skorupy jaj, Êlady pozostawione przez ich szpony lub k y, a tak e koprolity skamienia e odchody. KoÊci i z by zostajà zasypane przez warstwy b ota i piasku. Krzemionka i inne skalne minera y przedostajà si do koêci, wype niajàc wszelkie mo liwe wolne przestrzenie. Wi kszoêç zwierzàt prehistorycznych jest znana jedynie na podstawie kilku skamienia ych cz Êci, takich jak niektóre fragmenty koêci. Dinozaury by y grupà prehistorycznych gadów. Podczas rekonstruowania ich budowy naukowcy cz sto u ywajà skamienia ych cz Êci innych, podobnych dinozaurów w celu wype nienia brakujàcych koêci, k ów lub nawet g ów, koƒczyn, czy ogonów. Na przestrzeni milionów lat minera y stajà si jedynym sk adnikiem koêci dinozaura, zachowujàc przy tym ich oryginalny kszta t i form. KoÊci zmieniajà si w ten sposób w skamielin. Ciekawostka Kilka muzeów posiada w swoich zbiorach kompletne szkielety brachiozaura, ale tylko w muzeum w Stanach Zjednoczonych znajduje si szkielet, który jest prawdziwy. Pozosta e posiadajà jedynie jego kopie. Je eli ska a, w której znajduje si skamielina, zostaje wypi trzona i eroduje, skamielina staje si wtedy widoczna. Nast pnie mogà jà dostrzec naukowcy, a potem wykopaç. 8

10 ycie dinozaurów Skamienia e cz Êci cia Skamieliny najcz Êciej tworzy y si z twardych cz Êci cia a zwierzàt, takich jak z by, koêci, pazury oraz rogi. Wykopaliska prowadzone przez paleontologów. Ka da skamielina musi byç starannie odnotowywana, wraz z dok adnym miejscem, gdzie zosta a znaleziona. Mi kkie tkanki obecnie yjàcych gadów, takich jak jaszczurki, sà u ywane jako wzór, wed ug którego rekonstruuje si mi Ênie i wn trznoêci dinozaurów, które nast pnie dodaje si do skamielin. W rzadkich przypadkach paleontolodzy odkrywajà szczàtki cia zwierzàt, które wysuszy y si tak szybko, e znaczna ich cz Êç zachowa a si w formie zmumifikowanych skamielin. Wi kszoêç skamielin stanowià koêci lub z by, poniewa jako twarde cz Êci cia a zachowujà si one d u ej ni tkanki mi kkie. Na przestrzeni wielu milionów lat rzeczywiste cz Êci cia a gnijà, a ich miejsce zajmujà minera y z otaczajàcych ska. Skamieliny sà cz sto bardzo ci kie, a tak e bardzo delikatne. Czasami udaje si znaleêç rzadkie skamieliny skóry lub mi Êni. Paleontolodzy badajà skamieliny poprzez porównywanie ich z koêçmi innych zwierzàt. Poszukujà oni zwierzàt, których z by przypominajà kszta tem z by w skamielinach. Je eli dwa ró ne okazy zwierzàt majà podobne z by, jest prawdopodobieƒstwo, e po ywia y si one podobnym pokarmem. Âlady, pozostawione na koêciach przez mi Ênie, pokazujà, jak silny by dany dinozaur oraz w jakim kierunku porusza swoimi apami, szyjà i innymi cz Êciami cia a. Paleontolodzy muszà oddzieliç skamielin od otaczajàcych jà ska, zwanych ska ami macierzystymi. Niektóre rodzaje ska mogà byç rozpuszczone przez substancje chemiczne, ale wi kszoêç trzeba oskrobywaç przy pomocy metalowych haków i d ut. Najdelikatniejszymi skamielinami sà koprolity, czyli zachowane odchody zwierzàt. Do koprolitów zaliczajà si najwi ksze znalezione odchody pochodzàce od zauropoda, które mog y wa yç w momencie ich wydalenia oko o 10 kg. Wskazówki ywieniowe Paleontolodzy mogà uzyskaç informacje zarówno o sposobie ywienia si, jak i o iloêci spo ywanego pokarmu przez prehistoryczne zwierz ta, badajàc sk ad koprolitów (skamienia ych odchodów). S ynne odkrycia skamielin 1822 Dr Gideon Mantell dokonuje odkrycia pierwszych skamielin dinozaura w hrabstwie Sussex, w Anglii. Nale à one do iguanodona Joseph Leidy dokonuje odkrycia pierwszego szkieletu dinozaura w stanie New Jersey, w Stanach Zjednoczonych. Sà to skamieliny hadrozaura Górnicy w belgijskim Bernissart odkrywajà 40 kompletnych szkieletów iguanodona Earl Douglass wykopuje najwi kszy zbiór skamielin, jaki kiedykolwiek znaleziono. Ma to miejsce w stanie Utah, w Stanach Zjednoczonych Po raz pierwszy zostajà odkryte gniazda i jaja dinozaurów - przez Roya Andrewsa na wykopaliskach na Pustyni Gobi, w Êrodkowej Azji John Ostom wykopuje skamieliny deinonycha Setki skamielin zostajà odkryte na obszarze odleg ego dystryktu Sai Kung, w Hong Kongu, w Chinach Zostaje odkryty najwi kszy dinozaur, a zarazem najwi ksze zwierz làdowe argentynozaur Odkrycie skamielin mierzàcego 14,3 metra d ugoêci gigantozaura najwi kszego mi so ercy yjàcego na Ziemi Odkrycie kaudipteryksa w chiƒskiej prowincji Liaoning. Znalezisko wskazuje na to, e niektóre ma e dinozaury pokryte by y piórami. Paleontolodzy, którzy badajà skamienia e odciski ap, mogà na ich podstawie oszacowaç, jak szybko porusza o si zwierz, gdy zostawi o te odciski. Te odciski ap tyranozaura po o one sà blisko siebie, a pi ty odcisn y si s abo, co wskazuje na to, e dinozaur musia poruszaç si wtedy powoli. 9

11 Pojawienie si dinozaurów Dinozaury by y grupà prehistorycznych gadów, których koƒczyny znajdowa y si bezpoêrednio pod ich cia ami, jak w przypadku obecnie yjàcych ssaków. KoÊci czaszki dinozaurów ró ni y si od czaszek pozosta ych gadów. Dinozaury by y blisko spokrewnione z krokodylami. Uwa a si, e ptaki prawdopodobnie ewoluowa y z jednego z gatunków dinozaurów. Jak rozpoznaç dinozaura 1 apy umieszczone sà bezpoêrednio pod tu owiem, a nie wyrastajà z boku, jak u pozosta ych gadów 2 Kostka posiada prosty staw, który umo liwia jedynie ograniczone ruchy, w przeciwieƒstwie do wi kszoêci innych gadów, których kostki sà w stanie poruszaç si we wszystkich kierunkach. 3 Biodra sà nieruchomo po àczone z kr gos upem, w przeciwieƒstwie do gadów, u których po àczenie to jest zazwyczaj luêne. 4 D ugie tylne apy. Prawie wszystkie dinozaury posiada y tylne apy, które by y wyraênie d u sze od przednich. apy pod tu owiem Prosta budowa kostki Biodra nieruchomo po àczone z kr gos upem D ugie tylne apy Era dinozaurów Dinozaury istnia y na Ziemi w okresie pomi dzy oko o 230 a 65 mln lat temu. Ten rozleg y okres podzielony jest na trzy cz Êci: okres triasu, jury oraz kredy. Wspólnie okresy te sk adajà si na er mezozoicznà, zwanà równie erà dinozaurów. Trias mln lat temu Zwi kszy a si rola archozaurów oraz pojawi y si pierwsze prawdziwe dinozaury. By y to ma e dwuno ne dinozaury mi so erne oraz wi ksze dinozaury roêlino erne. Riojazaur Plateozaur Jura mln lat temu W okresie jurajskim nastàpi o du e zró nicowanie dinozaurów. Olbrzymie dinozaury sta y si zwierz tami dominujàcymi, jak na przyk ad gigantyczny roêlino erca barozaur. Barozaur Heterodontozaur Apatozaur Kreda mln lat temu W okresie kredowym pojawi o si wi cej gatunków dinozaurów ni w pozosta ych okresach. Nale a y do nich olbrzymie dinozaury mi so erne oraz opancerzone dinozaury roêlino erne. Tyranozaur Spinozaur Deinonych 10

12 ycie dinozaurów Skamieliny jaj Szczàtki po zarodkach dinozaurów zosta y odkryte we wn trzach kilku skamienia ych jaj. Skamieliny pokazujà, e jaja dinozaurów mia y bardzo ró ne rozmiary i kszta ty, a niektóre z nich by y nawet mniejsze od jaj kurzych. S owo dinozaur oznacza straszny jaszczur. Dinozaury zosta y tak nazwane przez angielskiego naukowca Richarda Owena w 1842 roku. Dinozaury nale à do grupy gadów zwanej archozaurami, czyli gadami naczelnymi. Do grupy tej zaliczajà si krokodyle oraz kilka gatunków gadów, które obecnie nale à do wymar ych. Jednym z najstarszych dinozaurów by herrerazaur, który y w Ameryce Po udniowej oko o 230 mln lat temu. Mia on oko o 4 m d ugoêci i polowa na inne zwierz ta. Szcz ki herrerazaura by y wype nione ostrymi z bami, zakrzywionymi do ty u. Dzi ki nim móg on z apaç walczàcà ofiar i nie pozwoliç jej si wyrwaç. Ornitozuch by wczesnym archozaurem, który móg byç spokrewniony z przodkami dinozaurów. Mia on oko o 4 m d ugoêci i by drapie nikiem o silnych mi Êniach. Dinozaury sklasyfikowane sà wed ug rozmiaru ich koêci biodrowych. Dinozaury gadziomiedniczne posiada y koêci biodrowe, które by y zbli one kszta tem do koêci biodrowych gadów. Dinozaury ptasiomiedniczne mia y koêci biodrowe zbli one kszta tem do koêci biodrowych ptaków. Naukowcy nadali nazwy setkom ró nych gatunków dinozaurów, ale nikt nie jest do koƒca pewien, ile ich tak naprawd by o. Tysiàce skamielin dinozaurów pozostajà wcià zakopane, czekajàc na odkrycie. D ugoêç ycia rodzin dinozaurów Milionów lat temu Rodzina Prozauropody Zauropody Nodozaury Stegozaury Spinozaury Iguanodony Dromeozaury Ankylozaury Ornitomimidy Pachycefalozaury Ceratopsy Hadrozaury Owiraptory Teropody Wszystkie daty podane sà w przybli eniu Kompsognat dinozaur owca by najmniejszy ze wszystkich dinozaurów. By on wielkoêci kurczaka i wa y oko o 2,5 kg. Kompsognat mia d ugi ogon i szyj, tak wi c móg on osiàgaç nawet 1 m d ugoêci przy 40 cm wysokoêci. Kompsognat polowa prawdopodobnie na owady i ma e jaszczurki. Najwi ksze dinozaury sk ada y najwi ksze jaja, jakie kiedykolwiek istnia y. Mia y one oko o 40 cm Êrednicy lub wielkoêç pi ki do futbolu i by y prawdopodobnie sk adane przez dinozaury z rodziny zauropodów. W odró nieniu od wi kszoêci gadów, dinozaury opiekowa y si swoimi m odymi przez kilka pierwszych miesi cy od ich narodzin. Pozwala to wyjaêniç powód ich dominacji nad Êwiatem. 11

13 Dinozaury i ich krewniacy Uwa a si, e pierwsze dinozaury pojawi y si licznie w Êrodkowym triasie, oko o 230 mln lat temu, w Ameryce Po udniowej. Szybko rozprzestrzeni y si one na ca ym Êwiecie. Rozwin a si tak e bardzo du a liczba ich gatunków. Oko o 190 mln lat temu dinozaury sta y si dominujàcà grupà zwierzàt na Ziemi i pozosta y nià przez ponad 120 kolejnych mln lat. Celofyz jest dinozaurem, którego skamieliny zosta y odkryte w bardzo du ych iloêciach. Setki skamienia ych celofyzów zosta y wykopane w Ameryce Pó nocnej. Najbardziej zadziwiajàce odkrycie nastàpi o w 1947 roku w Ghost Ranch, w Nowym Meksyku, w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Naukowcy odkryli tam skamieliny ca ego stada tych zwierzàt oko o 100 osobników. Uwa a si, e celofyzy te zgin y w wyniku burzy piaskowej. Herrerazaur by niebezpiecznym drapie nikiem, który mierzy do 4 m d ugoêci i wa y ponad 100 kg. Jest on jednym z kilku bardzo wczesnych dinozaurów, które y y w okresie od 228 mln lat temu na terenach obecnej Ameryki Po udniowej. Plateozaur Plateozaur ( p aski gad ) by jednym z pierwszych du ych dinozaurów roêlino ernych. Osiàga on d ugoêç do 8 m i y 220 mln lat temu na obszarach obecnej Europy. Potrafi on stawaç na tylnych apach, by za pomocà swojej d ugiej szyi dosi gnàç po ywienia, rosnàcego wysoko nad ziemià. W 1988 roku w Andach, niedaleko San Juan, zosta wydobyty kompletny szkielet herrerazaura. Jego wàskie szcz ki by y wype nione ostrymi, zakrzywionymi do ty u z bami, a jego d ugie, silne tylne apy umo liwia y mu szybkie ruchy. W pobli u Elgin, w Szkocji, wydobyto jedyne szczàtki saltopusa. Saltopus by malutkim dinozaurem wielkoêci ma ego kota domowego. apy saltopusa posiada y po pi ç palców, co by o prymitywnà cechà wêród dinozaurów mi so ernych. Na przestrzeni milionów lat liczba palców w ka dej apie zmniejszy a si do trzech, a nawet dwóch. Ciekawostka Dinozaury i ssaki po raz pierwszy pojawi y si mniej wi cej w tym samym czasie, ale to dinozaury rzàdzi y na Ziemi. Rola ssaków sta a si bardziej istotna nied ugo po wymarciu dinozaurów. Kiedy naukowcy po raz pierwszy rozpocz li badania nad skamielinami ornitozucha, doszli do wniosku, e by on bardzo wczesnym, prymitywnym gatunkiem dinozaura. Jednak e jest on obecnie sklasyfikowany jako cz onek grupy gadów spokrewnionych z dinozaurami, zwanej tekodontami. Niektóre tekodonty mog y byç przodkami dinozaurów. Ornitozuch mierzy do 3 m d ugoêci i posiada ostre z by pomocne w chwytaniu du ych ofiar i rozszarpywaniu ich cia. Porusza si on najprawdopodobniej na wszystkich czterech apach lub te jedynie na tylnych. Scaphonyx nie by dinozaurem nale a on do grupy gadów, zwanej rynchozaurami lub te dziobatymi gadami. By y one roêlino erne, a ich rozmiary waha y si od poni ej 40 cm do 2 m d ugoêci. Scaphonyx by jednym z wi kszych rynchozaurów i u ywa swojej zakrzywionej górnej szcz ki do chwytania liêci paproci lub innych nisko rosnàcych roêlin. Riojazaur by prozauropodem, który y w Ameryce Po udniowej w koƒcowym okresie triasu (213 mln lat temu). Rynchozaury wyst powa y w du ej liczbie w poczàtkowym okresie ery dinozaurów. Jednak gady te szybko wygin y, byç mo e dlatego, e stanowi y one atwà zdobycz dla mi so ernych dinozaurów. Staurikozaur mierzy oko o 2 m d ugoêci i wa y oko o 15 kg. Jego ma e, spiczaste z by by y idealne do chwytania ma ych zdobyczy, takich jak wa ki i Êlimaki. Eoraptor y w tym samym czasie i miejscu co herrerazaur, ale by on od niego o wiele mniejszy mierzy zaledwie 1 m od nosa do koƒca ogona i si ga by zaledwie do kolan osoby doros ej. Z przodu szcz ki posiada on niespotykane z by w kszta cie liêci oraz bardziej typowe dla mi so ercy ostre, zakrzywione z by w tylnej cz Êci szcz ki. Lekki i zwinny eoraptor prawdopodobnie polowa na ka de ma e stworzenia. 12

14 ycie dinozaurów Celofyz by smuk ym, lekkim dinozaurem. Potrafi on prawdopodobnie biegaç, podskakiwaç i wykonywaç nag e zwroty z wielkà atwoêcià. Umiał te czasami biegaç wyprostowany na swoich dwóch tylnych apach. By te w stanie p dziç na czterech apach, jak pies, z pr dkoêcià ponad 30 km/h. Tekodontozaur, okreêlany jako jaszczurka z z bodo ami, nazwany zosta w 1843 roku i tym samym sta si jednym z pierwszych dinozaurów posiadajàcych naukowà nazw. Jego szczàtki sà rzadkie, ale dzi ki nim ukazuje si nam dinozaur z bardzo d ugim ogonem i d ugà szyjà. By on roêlino ercà, na co wskazujà jego niewielkie, liêciowate z by. Majà one zàbkowane (faliste lub podobne do pi y) kraw dzie, s u àce do ci cia roêlin. Tekodontozaur wyglàda jak póêniejsze olbrzymie dinozaury, zwane zauropodami, ale mierzy on jedynie 2 m d ugoêci. Wyspecjalizowane apy O tym, e plateozaur by roêlino ercà, Êwiadczy y jego przednie apy, które mog y byç wyd u one. Ich gi tkoêç umo liwia a plateozaurowi chwytanie ga zi podczas po ywiania si. Myszozaur wa y dwa razy tyle co doros y cz owiek. Zamieszkiwa on Argentyn, w Ameryce Pó nocnej, i ywi si nisko rosnàcymi roêlinami, takimi jak paprocie oraz skrzypy. Pierwszymi zbadanymi szczàtkami myszozaura by y m ode, które najprawdopodobniej dopiero co wyklu y si ze swoich jaj. By y one wielkoêci dzisiejszych szczurów a wi c jednymi z najmniejszych ze wszystkich odnalezionych skamielin dinozaurów. Szczàtki doros ego myszozaura odkryto póêniej. Myszozaur mysi jaszczur po wykluciu si z jaja mierzy jedynie oko o 25 mm d ugoêci. Pozostawa on prawdopodobnie w pobli u swojego gniazda do czasu, a osiàgnà d ugoêç ponad 20 cm. Doros y myszozaur mierzy ponad 3 m d ugoêci. Pierwsze szczàtki tekodontozaura zosta y odkryte w Bristolu, w Anglii, w 1843 roku. Znajdowa y si one w ska ach pochodzàcych z okresu karboƒskiego oko o 100 mln lat przed pojawieniem si pierwszych dinozaurów. Dopiero póêniej naukowcy uêwiadomili sobie, e tekodontozaur uleg skamienieniu we wn trzu jaskini, która powsta a w starszych ska ach. Naprawd tekodontozaur y oko o 180 mln lat temu. 13

15 Olbrzymie dinozaury Wczasie okresu jurajskiego ( mln lat temu) dinozaury zasiedli y wszystkie wi ksze kontynenty. Grupa ta zró nicowa a si, tworzàc nowe rodzaje zwierzàt. Najwi ksze ze wszystkich dinozaurów by y zauropody roêlino ercy o masywnych cia ach, d ugich szyjach i jeszcze d u szych ogonach. Do prozauropodów, ich poprzedników, zalicza y si pierwsze dinozaury, które by y tak ci kie jak s onie. Cetiozaur jaszczur wielorybi ma takà nazw, poniewa jego skamienia e koêci kr gos upa by y poczàtkowo sklasyfikowane jako koêci wieloryba. Ten yjàcy w Êrodkowej jurze zauropod àczy w sobie cechy wczeêniejszych prozauropodów oraz póêniejszych, wi kszych zauropodów roêlino ernych. Szczàtki cetiozaura z racji jego 25 ton wagi oraz oko o 15 m d ugoêci by y kojarzone z roêlinami i zwierz tami wodnymi. Cetiozaur móg zamieszkiwaç bagna i ywiç si roêlinami wodnymi o delikatnych liêciach. Barozaur yjàcy w póênym Êrodkowym okresie jurajskim mia wyjàtkowo d ugà i silnà szyj oraz ogon, ale proporcjonalnie niewielkie cia o. Jego ca kowita d ugoêç wynosi a oko o 25 m, a wa y on mniej wi cej 30 ton. Jego szyja sk ada a si z kr gów szyjnych, niektóre o d ugoêci prawie 1 m. Najci szym zwierz ciem làdowym w historii by prawdopodobnie argentynozaur. Niewiele wiadomo na jego temat, ale uwa a si, e ten olbrzym wa y ponad 100 ton i mierzy 35 m od g owy do ogona. Argentynozaur posiada ogromny tu ów, ale ma à g ow oraz mózg. Wielkie koêci Zauropody mia y wielkie koêci. KoÊç udowa barapazaura mierzy a tyle, co doros a osoba oko o 170 cm. Brachiozaur by jednym z najwi kszych dinozaurów, które kiedykolwiek y y. Wa y on ponad 50 ton wi cej ni wielka ci arówka z naczepà. By on równie jednym z najwy szych dinozaurów. Jego g owa si ga a 13 m ponad ziemi. Podczas wilgotnej i ciep ej jury roêliny porasta y wi kszoêç terenów, pokrywajàc ziemie, które wczeêniej by y ja owe. 14

16 ycie dinozaurów Ciekawostka Naukowcy uwa ajà, e serce argentynozaura, najwi kszego z zauropodów, mog o wa yç oko o 1 tony. Gastrolity W szczàtkach wielkich roêlino erców, takich jak brachiozaur czy diplodok, cz sto odnajdowano nagromadzone okràg e, g adkie kamienie, niektóre o wielkoêci pi ki do futbolu. Wyt umaczeniem ich obecnoêci jest to, e by y to gastolity kamienie o àdkowe. Dinozaury specjalnie je po yka y, by pomog y one w roztarciu olbrzymich iloêci pokarmu roêlinnego znajdujàcego si w ich o àdkach. Podczas tego procesu kamienie stawa y si g adkie i Êwiecàce, jak w m ynie. Szunozaur by mniejszym zauropodem z okresu Êrodkowej jury. Mia on typowà d ugà szyj, zwaliste cia o oraz d ugi ogon, charakterystyczny dla dinozaurów z tej grupy. Szunozaur mierzy oko o 11 m d ugoêci i wa y prawdopodobnie ponad 10 ton. Jego najbardziej charakterystycznà cechà by o zgrubienie na koƒcu ogona, prawdopodobnie zakoƒczone kilkoma kolcami. By a to skuteczna broƒ w walce z atakujàcymi drapie nikami. Masywny roêlino erca, taki jak barozaur, ywi si wysoko rosnàcymi ig ami i liêçmi paproci, mi orz bu oraz iglaków. Retozaur by jednym z pierwszych australijskich dinozaurów, które otrzyma y swojà nazw. By on podobny pod wieloma wzgl dami do swojego kuzyna, zauropoda szunozaura. Jego skamieliny pochodzà z Roma w Queensland i ukazujà nam mocno zbudowanego roêlino erc, który mierzy oko o 15 m d ugoêci i wa y 15 ton. Sejsmozaur by olbrzymim zauropodem, czasami okreêlanym mianem najd u szego ze wszystkich dinozaurów. Jednak e jego szacowana d ugoêç 55 m od nosa do koƒca ogona opiera si jedynie na podstawie czàstkowych skamielin i dlatego te przyjmuje si raczej d ugoêç m. Skamieliny sejsmozaura zosta y odkryte w Nowym Meksyku, w Stanach Zjednoczonych. OkreÊla si go tak e mianem jaszczura trz sàcego ziemià, co wzi o si z wyobra enia, e gdy stàpa po ziemi, powodowa wstrzàsy. Jednak e argentynozaur by prawdopodobnie dwa razy ci szy od sejsmozaura. Zauropody y y w stadach. Wiemy to ze skamienia ych odcisków ap. Ka da apa zostawi a odcisk wielkoêci siedzenia krzes a. Setki odciêni tych razem ap wskazujà na to, e zauropody przemieszcza y si w grupach. Najwi cej czasu sp dza y one na jedzeniu, byç mo e nawet 20 godzin na dob. Mia y cia a, które potrzebowa y olbrzymich iloêci po ywienia, ale zbyt ma e otwory g bowe, eby je szybko zgromadziç. Niesamowite dinozaury DługoÊç Waga Argentynozaur 35 m 100 ton Sejsmozaur m ton Brachiozaur 30 m 50 ton Brontozaur 20 m ton Diplodok m 12 ton Wszystkie liczby podane sà w przybli eniu. 15

17 Stegozaury Przez miliony lat dinozaury ptasiomiedniczne wyst powa y w niewielkiej liczbie i by y stosunkowo rzadkie. Jednak e oko o 160 mln lat temu pojawi a si nowa rodzina du ych dinozaurów ptasiomiednicznych. By y nimi mocno opancerzone roêlino erne stegozaury. Zacz y one wyst powaç na ca ym Êwiecie w du ej liczbie osobników. Po oko o 50 mln lat rozprzestrzenienia stegozaury wygin y, a ich miejsce zaj y inne grupy dinozaurów. Stegozaury sà cz sto nazywane kolczastymi dinozaurami. Nazw t zawdzi czajà wielkim, p askim p ytom kostnym znajdujàcym si na ich grzbiecie. Stegozaury pojawi y si prawdopodobnie po raz pierwszy we wschodniej Azji, we wczesnej jurze, a nast pnie zacz y zasiedlaç inne kontynenty. Tuodziengozaur Wi kszoêç naukowców przedstawia dinozaury jako monotonnie ubarwione zwierz ta, ale chiƒscy naukowcy, który dokonali odkrycia tuodziengozaura uwa ajà, e móg on posiadaç jaskrawe barwy. Jednà z odwiecznych zagadek dotyczàcych stegozaurów jest zastosowanie d ugich, trójkàtnych lub sto kowatych p yt, które znajdowa y si na ich grzbietach. By y one prawdopodobnie zbudowane z lekkich koêci, pokryte skórà i raczej nie spe nia y roli obronnej. P yty mog y pe niç funkcj termoregulatorów, wch aniajàc ciep o s oneczne, aby te zwierz ta mog y zaczàç funkcjonowaç wczeêniej, ni inne zimnokrwiste dinozaury. Ciekawostka Ostatni ze stegozaurów móg yç w Indiach oko o 80 mln lat temu. W tamtym okresie Indie by y wyspà, tak wi c stegozaury nie by y nara one na konkurowanie z innym rodzajami dinozaurów, które zacz y pojawiaç si w innych rejonach. Stegozaur, zadaszony jaszczur, mierzy oko o 9 m od nosa do koƒca ogona i wa y 3 tony. Jego skamieliny pochodzà z okresu póênej jury i wczesnej kredy. Odkryty w Chinach tuodziengozaur by stegozaurem mierzàcym 7 m d ugoêci i wa àcym 1 ton. Jego nazwa pochodzi od rzeki Tuo. Wraz z okryciami stegozaura w Ameryce Pó nocnej oraz leksowizaura w Afryce, odkrycie tuodziengozaura pokaza o, e stegozaury w póênym okresie jurajskim zasiedla y wi kszoêç kontynentów. Stegozaur tuodziengozaur posiada do 15 par ochronnych p yt kostnych od szyi, przez grzbiet, a do ogona. Podobnie jak pozosta e stegozaury, tuodziengozaur u ywa swojego umi Ênionego ogona jako broni. W dolnej cz Êci ogona znajdowa y si sto kowate p yty, a koniec wyposa ony by w kolce, co razem dawa o pot nà broƒ, która mog a byç u yta przeciwko ka demu napastnikowi. 16

18 _Dinozaury:Layout 1 2/17/10 5:12 PM Page 17 ycie dinozaurów Wi kszoêç stegozaurów nie posiada a z bów w przedniej cz Êci szcz ki, a jedynie zakrzywiony dziób podobny do ptasiego s u àcy do skubania liêci. Prze uwa y one pokarm przy u yciu ma ych, obkowatych z bów policzkowych. Do ochrony przed z bami i szponami drapie ników stegozaur posiada twardà, guzkowatà skór oraz kostne z by znajdujàce si w skórze szyi. Czaszka stegozaura by a maleƒka w porównaniu z jego masywnym, zwalistym tu owiem, jego mózg by wi c równie ma y. W obszarze biodrowym znajdowa o si du e zgromadzenie nerwów i tkanki nerwowej. Uwa a si, e pomaga o ono koordynowaç ruchy nóg i ogona, bez obcià ania mózgu wysy anymi do niego impulsami nerwowymi. Podobnie jak inne dinozaury z tej samej S u àcy do odgryzania po ywienia dziób, rodziny, tuodziengozaur posiada d ugie trójkàtne, lub liêciowate p yty wzd u grzbietu. By y one prawdopodobnie u o one w dwóch rz dach, sterczàc do góry. Jego ptasi dziób s u y do skubania niskiej roêlinnoêci, a cztery du e kolce na koƒcu ogona uk ada y si w podwójny kszta t litery V i pe ni y funkcj obronnà. nisko po o ona g owa, wygi ty w uk grzbiet wyposa ony w ochronne p yty kostne oraz zakoƒczony kolcami ogon Êwiadczà o tym, e kentrozaur nale a do rodziny stegozaurów. Ponadto, jego nazwa oznacza kolczastego jaszczura. Jego skamieliny zosta y odkryte wraz ze szczàtkami brachiozaura i wielu innych dinozaurów w s ynnym Tendaguru, znajdujàcym si obecnie na terenie Tanzanii, we wschodniej Afryce. Jak ubarwione by y dinozaury? Skamieliny nie sà prawdziwà ywà tkankà sà one ska ami i kamieniami, sk adajàcymi si z minera ów. Tak wi c kolor skamieliny jest kolorem minera ów. Oznacza to, e nie mo emy okreêliç ubarwienia dinozaurów i innych dawno wymar ych zwierzàt na podstawie ich skamielin. Niektóre dinozaury mog y byç ubarwione w maskujàce kolory bràzu i zieleni, podobnie jak yjàce obecnie aligatory i ó wie. Inne mog y posiadaç jasne i jaskrawe ubarwienie, jak niektóre gatunki jaszczurek i w y obecnie yjàcych. Aby stworzyç realistyczne postacie dinozaurów, takie jak w tej ksià ce, kolory nale y dobieraç na podstawie przypuszczeƒ oraz porównaƒ z ubarwieniem wspó czesnych gadów. Stegozaury mog y mieç jasno ubarwionà skór Kentrozaur uzbrojony by w p yty i kolce przebiegajàce na ca ej d ugoêci jego cia a od szyi po ogon. Kentrozaur wa y ponad 1 ton, a mierzy oko o 5 m d ugoêci. 17

19 Prehistoryczni owcy Podczas okresu jurajskiego ( mln lat temu) drapie ne dinozaury zró nicowa y si na wiele ró nych rodzajów stworzeƒ. Niektóre ewoluowa y, stajàc si wi kszymi i pot niejszymi zwierz tami potrafiàcymi polowaç na inne olbrzymie dinozaury. Inne drapie niki sta y si mniejsze, szybsze i zwinniejsze, dzi ki czemu mog y polowaç na jaszczurki lub owady. Pierwsza nazwa Megalozaur by pierwszym dinozaurem, który otrzyma oficjalnà nazw naukowà. Mia o to miejsce w 1824 roku, 18 lat przed tym, kiedy s owo dinozaury przyporzàdkowano do tej grupy gadów. Kompsognat by dinozaurem mi so ernym, jednak bardzo rzadkie sà znaleziska jego skamielin. Ze wzgl du na swój rozmiar 1 m d ugoêci i 3 kg wagi by on jednym z najmniejszych dinozaurów i prawdopodobnie ywi si owadami i niewielkimi jaszczurkami. Kompsognaty by y szybkie i zwinne, ale cz sto porusza y si w grupach, co mia o zwi kszaç ich bezpieczeƒstwo. Ciekawostka Z by prehistorycznych owców by y bardzo s abo przytwierdzone do szcz ki i atwo ulega y z amaniom, co powodowa o, e przez ca y czas musia y odrastaç. 18

20 ycie dinozaurów Eustreptospondyl biega szybko na silnych tylnych nogach i czteropalczastych apach, mimo e jedynie trzy palce dotyka y ziemi. Wielka g owa mia a d ugie szcz ki wype nione ostrymi z bami. Jego nazwa dobrze wygi ty kr gos up, odnosi si do kszta tu jego kr gos upa. Dilofozaur mierzy 6 m d ugoêci i wa y pó tony. By on jednym z wczeêniejszych doêç du ych terapodów (mi so ernych dinozaurów). Jego skamienia oêci zosta y odkryte w Arizonie, w Stanach Zjednoczonych, oraz w prowincji Yunnan, w Chinach. By on bardzo sprawnym i zwinnym owcà o ostrych, zakrzywionych k ach, potrafiàcym z atwoêcià polowaç na nowo wyklute m ode roêlino erne zauropody. Eustreptospondyl, yjàcy w okresie Êrodkowej jury, by niebezpiecznym drapie nikiem, który zamieszkiwa okolice obecnego Oksfordu, w Anglii. Eustreptospondyl by o wiele wi kszy od swoich obecnych odpowiedników dzikich kotów mierzy on 7 m d ugoêci i wa y çwierç tony. Licznie wyst pujàce zauropody by y najwi kszym w historii po ywieniem na czterech nogach. Pot ni mi so ercy korzystali z tych wielkich gór mi sa. Najwi kszym drapie nikiem póênej jury by allozaur inny/dziwny jaszczur. Mierzàcy 2 m d ugoêci mniejszy drapie nik celur pusta forma zosta tak nazwany z powodu swoich rurkowatych koêci koƒczyn oraz ogona. Puste przestrzenie w koêciach sprawi y, e ten smuk y i zwinny mi so erca wa y zaledwie 15 kg. Jego skamieliny zosta y wykopane w Wyoming, w Stanach Zjednoczonych, i da y one nazw ca ej rodzinie ma ych, szybkich mi so erców, zwanych coelurozaurami. ywi y si one najprawdopodobniej ma ymi zwierz tami, takimi jak jaszczurki, robaki, gàsienice oraz owady. Ceratozaur oznacza rogaty jaszczur dinozaur ten zosta tak nazwany z powodu wyrostka na pysku, przypominajàcego róg nosoro ca. Posiada on równie wystajàcà naroêl kostnà nad ka dym okiem. Ten teropod mia oko o 6 m d ugoêci i wa y prawie 1 ton. y on mniej wi cej w tym samym okresie i na tym samym obszarze Ameryki Pó nocnej co jeszcze wi kszy drapie nik allozaur. Ich skamieliny odnajdowano czasami w tych samych miejscach. Du y i pot ny mi so erca karnotaur nale y do rodziny karnozaurów. Dilofozaur nazywany jest te jaszczurem dwugrzebieniowym z powodu jego grzebieni na g owie, które stanowi y dwie wàskie, zakrzywione p yty kostne. Podobnie jak rogi karnotaura, grzebieƒ móg byç oznakà dojrza oêci i gotowoêci do rozmna ania lub te cechà wyró niajàcà samce i samice. Skamieliny karnotaura pochodzà g ównie z regionu Chubut w Argentynie, w Ameryce Po udniowej. Karnotaur y oko o 100 mln lat temu. By on Êredniej wielkoêci dinozaurem, mierzàcym oko o 7,5 m ca kowitej d ugoêci i wa àcym do 1 tony. Nazwa karnotaur oznacza mi so erny byk. Karnotaur posiada dwa sto kowate grzebienie kostne, nazywane rogami, nad ka dym okiem, w miejscu, gdzie znajdujà si rogi u obecnie yjàcych byków. Wzd u cia a karnotaura, od g owy do ogona, bieg y rz dy usek du ej wielkoêci, przypominajàce ma e guzki. Allozaur Rogi, znajdujàce si w okolicach brwi karnotaura sà wcià zagadkà. Nie by y one na tyle du e i mocne, by s u yç jako broƒ, a karnotaur by na tyle du ym i niebezpiecznym stworzeniem, e nie potrzebowa ich do obrony. Rogi mog y wi c pojawiaç si w okresie dojrza oêci, co wskazywa o na zdolnoêç doros ego osobnika do rozmna ania. Skamieliny allozaura odkryto w kamienio omach Cleveland-Lloyd (Cleveland-Lloyd Dinosaur Quarry) w Utah, w Stanach Zjednoczonych. Skamienia oêci allozaura zosta y równie odnalezione w Afryce, która by a po àczona z Amerykà w okresie jury, kiedy dinozaury te wyst powa y. Osiàgajàcy 12 m d ugoêci i ponad 2 tony wagi allozaur niemal e konkurowa z pot nym tyranozaurem, pomimo i y 70 mln lat wczeêniej. Kamienio omy by y Êmiertelnà pu apkà dla tych drapie ców. Inne dinozaury ugrz z y w zag bieniu przypominajàcym zbiornik wodny. Znajdujàce si w pobli u allozaury stara y si je zjeêç, ale by y wciàgane pod b oto i gin y. Do tej pory wykopano szczàtki ponad 65 allozaurów. 19

21 Gady morskie Wczasie ery mezozoicznej epoki dinozaurów ( mln lat temu), kilka grup gadów opuêci o sta y làd i wykszta ci o cechy umo liwiajàce im ycie w morzach. W dalszym ciàgu oddycha y one powietrzem i wi kszoêç z nich sk ada a jaja na suchym làdzie. Gady te pozosta y najwi kszymi stworzeniami morskimi a do koƒca mezozoiku, kiedy to wygin y. Ichtiozaur Skamieliny prehistorycznego gada morskiego, jakim by ichtiozaur, wzbudzi y sensacj na poczàtku XIX wieku, poniewa zosta y one odkryte zanim jeszcze znaleziono jakiekolwiek szczàtki dinozaurów. Ciekawostka Naukowcy nie majà pewnoêci, czy ró ne grupy gadów morskich sà ze sobà blisko spokrewnione, czy te nie. Plakodus oznacza p aski zàb. Prawdopodobnie u ywa on swoich p askich, wystajàcych z bów do chwytania skorupiaków ze ska. Archelon by olbrzymim ó wiem morskim oraz najwi kszym ó wiem, jaki kiedykolwiek y na Ziemi. Archelon zamieszkiwa morza Ameryki Pó nocnej podczas okresu póênej kredy (70 mln lat temu). Wa y oko o 2,3 tony i ywi si ró nymi gatunkami ka amarnic, p ywajàcymi w morzach okresu kredy. Archelon mia bardzo silne przednie p etwy, którymi odpycha si, p ywajàc w morskich wodach. Plakodonty by y wczesnymi gadami wodnymi. y y w okresie od Êrodkowego do póênego triasu (oko o mln lat temu). Nazwa plakodont oznacza p askoz bny. Gady te mia y du e z by policzkowe, które dzia a y jak p yty mia d àce. Plakodus by plakodontem. Mia on kr pe cia o, krótkie i masywne koƒczyny oraz b oniaste palce. Prawdopodobnie posiada on p etw na koƒcu ogona. Notozaury by y kolejnà grupà gadów, które powróci y do ycia w morzach. Notozaur by z rodziny notozaurów. Jego szyja, ogon i cia o by y d ugie i spr yste. Mierzy on oko o 3 m, a jego przybli ona waga wynosi a 200 kg. W póênej kredzie p ytkie morza pokrywa y obszar obecnego Teksasu. yły w nich m.in. elasmozaury oraz mniejsze stworzenia morskie, którymi ywiły si np. pteranodony. Pteranodon Elasmozaur 20

22 ycie dinozaurów Podobieƒstwo skorupy Skamieliny archelona pokazujà, e by on podobny do wspó czesnych ó wi skórzastych, choç o wiele od nich wi kszy. Jego przednie koƒczyny by y cieƒsze i d u sze ni tylne i by y bardziej u yteczne w Êrodowisku wodnym. Samice u ywa y tylnych koƒczyn do kopania jam dla swoich jaj, które sk ada y na làdzie. Plezjozaury by y gadami morskimi, które bardzo licznie wyst powa y od póênego triasu do póênej kredy ( mln lat temu). By y one lepiej przystosowane do ycia w morzu ni notozaury i plakodonty. Ich koƒczyny by y w pe ni rozwini tymi p etwami, dzi ki którym mog y si one szybko przemieszczaç w wodzie. Wiele plezjozaurów mia o d ugie, gi tkie szyje, które zakoƒczone by y ma à g owà z silnymi szcz kami i ostrymi z bami. ywi y si one rybami, ka amarnicami oraz prawdopodobnie pterozaurami (gadami latajàcymi), które przelatywa y nad wodà w poszukiwaniu pokarmu. Pierwsze skamienia oêci plezjozaura zosta y odkryte przez Mary Anning w Lyme Regis, na po udniowym wybrze u Anglii, na poczàtku XIX wieku. Skamielina ta, która obecnie znajduje si w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie, ma 2,3 m d ugoêci. Plezjozaur nie by szybkim p ywakiem. U ywa on swoich p etwowatych koƒczyn do poruszania si w wodzie, ale mia zbyt s aby ogon, który nie by w stanie wprawiç jego cia a w szybki ruch. Ichtiozaury by y podobne do rekinów, które sà rybami, ale te do delfinów, które sà ssakami. Kiedy jeden rodzaj zwierz cia upodabnia si do drugiego, naukowcy nazywajà to konwergencjà. Niektóre skamienia e szkielety ichtiozaura i innych zwierzàt z tej rodziny posiada y zarodki (nienarodzone m ode) w swoim wn trzu. Dowodzi to, e ichtiozaury rodzi y swoje ywe m ode, w przeciwieƒstwie do wi kszoêci innych gadów, które sk adajà jaja. Ichtiozaury by y bardzo liczne w okresie triasu i wczesnej oraz Êrodkowej jury ( mln lat temu), ale ich liczba zmala a w czasie póênej jury oraz kredy ( mln lat temu). Poszukiwacze skamienia oêci odnaleêli szczàtki ichtiozaura w wielu miejscach na Êwiecie w Ameryce Pó nocnej i Po udniowej, Europie, Rosji, Indiach oraz Australii. Mozazaur by szybkim i pot nym gadem p ywajàcym. Mia olbrzymi ogon oraz sp aszczone koƒczyny, które prawdopodobnie wykorzystywa jako stery. P ywacy 2-metrowy plakodus u ywa p askich bocznych z bów do mia d enia mi czaków, które zbiera z dna morskiego. Notozaur by gadem wodnym, który móg wykorzystywaç swoje b oniaste apy do poruszania si po làdzie. Wczesny ichtiozaur miksozaur u ywa swoich sp aszczonych koƒczyn do poruszania si. Op ywowe cia o peloneustesa pozwala o mu na szybkie p ywanie oraz apanie ka amarnic, màtew oraz amonitów. Plezjozaur by wczesnym plezjozaurem. Mierzy on oko o 4,5 m d ugoêci, ale wi kszà cz Êç d ugoêci jego cia a stanowi a olbrzymia szyja. 21

23 Dinozaury roêlino erne Na poczàtku okresu kredy (144 mln lat temu) nastàpi a zmiana wêród dinozaurów. Liczba zauropodów zmniejszy a si, a ich miejsce zaj y mniejsze dinozaury roêlino erne, które y y w ma ej liczbie poczàwszy od triasu. By y to dinozaury ptasiomiedniczne. Ciekawostka Gadziomiedniczna budowa mi so erców sprzyja a lepszemu zaczepieniu mi Êni nóg, dzi ki czemu potrafi y one bardzo szybko biegaç. Zaurolof y zarówno w Azji, jak i w Ameryce Pó nocnej w okresie póênej kredy (oko o 70 mln lat temu). Mia on 9 m d ugoêci. Triceratops wa y ponad 10 ton i y w du ych stadach na terenie ca ej Ameryki Pó nocnej. Plateozaur zamieszkiwa Europ w okresie póênego triasu (225 mln lat temu). By prozauropodem. Iguanodon potrafi biegaç na swoich tylnych nogach, kiedy porusza si szybko lub gdy pokonywa d ugie odleg oêci. Muttaburazaur y w Australii w okresie wczesnej kredy (130 mln lat temu). Lambeozaur móg osiàgaç 16 m d ugoêci, na co wskazuje jego jedna czàstkowa skamielina. Euoplocefal y 75 mln lat temu w póênej kredzie w Ameryce Pó nocnej osiàga do 5 m d ugoêci. Parazaurolof mia na g owie pusty w Êrodku grzebieƒ, który móg mieç nawet 2 m d ugoêci. 22

24 ycie dinozaurów Edmontonia zawdzi cza swojà nazw miastu Edmonton w Kanadzie, gdzie znaleziono jego skamieliny. Stegozaur nie móg podnosiç zbyt wysoko g owy, tak wi c musia ywiç si krzewami i niskimi roêlinami. Scelidozaur móg byç przodkiem póêniejszych stegozaurów i ankylozaurów. Edmontozaur osiàga przynajmniej 13 m d ugoêci i ywi si twardymi i grubymi roêlinami. Minmi by nietypowym dinozaurem, poniewa posiada pancerz wokó brzucha, jak równie na grzbiecie. Korytozaur posiada kopulasty, pusty w Êrodku grzebieƒ, za pomocà którego oddycha. Kentrozaur posiada kolce w miejscu, gdzie inne stegozaury mia y p yty. Móg on ich u ywaç do obrony. Lielynazaura by dinozaurem o bardzo du ych oczach, co wskazuje na to, e móg on ywiç si w nocy. Na g owie stegocerasa znajdowa a si kostna kopu a, której u ywa on w pojedynkach na g owy. Skamieliny polakanta sà bardzo rzadkie, nie znaleziono nigdy jego kompletnego szkieletu. 23

25 Dinozaury rogate Oko o 85 mln lat temu wykszta ci a si nowa rodzina dinozaurów ceratopsy lub dinozaury rogate. Poczàtkowo by y one stosunkowo niewielkie mia y oko o 1,8 m d ugoêci ale bardzo szybko rozprzestrzeni y si w Azji i Ameryce Pó nocnej i sta y si wi ksze oraz liczniejsze. Najwi kszym ceratopsem by triceratops, który osiàga ponad 9 m d ugoêci. W okresie trwajàcym do 65 mln lat wstecz, ceratopsy sta y si najliczniejszà grupà dinozaurów. Naukowcy rozró niajà oko o 30 gatunków dinozaurów rogatych, ale istnia o ich prawdopodobnie o wiele wi cej. NajwczeÊniejsze dinozaury rogate by y dosyç ma e i nie posiada y rogów. Jednym z nich by protoceratops, który y w Azji oko o 85 mln lat temu. Centrozaur by jednym z najliczniej wyst pujàcych dinozaurów rogatych. Mia on oko o 6 m d ugoêci. Póêniejsze dinozaury rogate by y wi ksze i posiada y kilka rogów, tak jak styrakozaur z Ameryki Pó nocnej, który y 80 mln lat temu. Dinozaury, które posiada y pancerz, jak na przyk ad euoplocefal, y y w tym samym okresie. Dinozaury rogate sta y si liczne i rozprzestrzeni y si na du à skal z powodu swoich z bów i szcz k. Du e ko nierze znajdujàce si z ty u czaszki umo liwia y wspó prac pot nych mi Êni ze szcz kami, które wype nione by y tuzinami ostrych, siekajàcych z bów. Ceratopsy mog y poszatkowaç i prze knàç olbrzymie iloêci twardego po ywienia roêlinnego, którego nie by y w stanie spo yç inne dinozaury. Niektóre dinozaury rogate, takie jak centrozaur, y y w stadach i prawdopodobnie migrowa y w poszukiwaniu po ywienia. Jak dotàd nie ma bezpoêrednich dowodów na to, e dinozaury zachowywa y si w ten sposób, jednak e skamieliny leênego dinozaura plateozaura zosta y znalezione na terenach, które w tamtych czasach by y pustynià. Plateozaur móg wi c równie dobrze przemieszczaç si z lasu do lasu. Triceratops posiada trzy bardzo ostre rogi, które mog y byç u ywane do obrony przed drapie nikami, takimi jak tyranozaur. Rogi mog y równie s u yç do pojedynków pomi dzy dinozaurami walczàcymi o teren lub o przywództwo w stadzie. Styrakozaur Chasmozaur Triceratops Psittakozaur Psittakozaur by wczesnym ceratopsem o d ugoêci oko o 2 m, którego skamieliny pochodzà ze wschodniej Azji. Posiada on charakterystyczny ptasi dziób, ale nie wykszta ci jeszcze rogów na g owie oraz os ony na szyi. Psittakozaur by wielkoêci Êwini hodowlanej. Póêniejsi cz onkowie tej rodziny byli olbrzymi, tak jak triceratops. Skamieliny wskazujà na to, e nowo wyklute m ode psittakozaura by y niewiele wi ksze od ludzkiej d oni. Ceratopsy by y rodzinà dinozaurów, które posiada y wyró niajàce je ko nierze na szyi, rogi na g owie oraz papuzie dzioby. Mia y one bardzo silne szcz ki, pozwalajàce im na ywienie si twardymi roêlinami. Prawdopodobne jest to, e porusza y si one w stadach. W Kanadzie archeolodzy odkryli miejsce, w którym znajdowało si 300 szkieletów ceratopsów. 24

26 ycie dinozaurów Ciekawostka Wi kszoêç dinozaurów rogatych posiada a bardzo podobne cia a, do tego stopnia, e naukowcy mogà rozró niç poszczególne gatunki jedynie na postawie koêci czaszki. Rogi dinozaurów Róg dinozaura sk ada si z dwóch cz Êci: wewn trznego rdzenia kostnego oraz zewn trznej os ony, zbudowanej z substancji, zwanej keratynà. Budowa tych rogów podobna by a do budowy rogów wspó czesnych ssaków, na przyk ad antylopy. W Chinach dokonano niesamowitego odkrycia szczàtków doros ego psittakozaura ma ego ceratopsa otoczonego przez oko o 34 m ode dinozaury. Oznacza to, e doros y osobnik opiekowa si m odymi w przedszkolu, kiedy nagle wydarzy a si jakaê tragedia. Uwa a si, e sekret rozprzestrzenienia si dinozaurów rogatych tkwi w roêlinach, którymi si ywi y. Protoceratops by pierwszym dinozaurem z rodziny ceratopsów. Posiada on ma y ko nierz szyjny oraz mocny dziób do ci cia roêlinnoêci. Triceratops posiada krótkà, mocnà szyj os oni tà kostnym ko nierzem, wi kszym od sto u jadalnego. U niektórych ceratopsów ko nierz by w wi kszoêci twardà, wzmocnionà skórà, co sprawia o, e by on o wiele l ejszy. Triceratopsy przemieszcza y si w stadach, co stanowi o wi kszà ochron przed drapie nikami. Mierzàcy 9 m d ugoêci i wa àcy 5 ton triceratops by dwa razy pot niejszy i silniejszy od nosoro ca. Jednak przez wi kszoêç czasu skuba on prawdopodobnie roêliny ostrym, papuzim dziobem, a nast pnie uł pokarm ostro zakoƒczonymi z bami policzkowymi. Fakty na temat ceratopsów Torozaur posiada jednà z najwi kszych czaszek spoêród wszystkich zwierzàt làdowych mia a ona ponad 2,6 m d ugoêci. Niektóre dinozaury rogate nie mia y rogów, na przyk ad psittakozaur, który y w Azji oko o 95 mln lat temu. Dinozaury rogate sta y si liczniejsze wraz ze wzrostem liczby roêlin kwitnàcych. Naukowcy sàdzà, e by y one w stanie spo ywaç te nowe roêliny. Ró ne rodzaje dinozaurów rogatych mogà byç rozró niane na podstawie kszta tu ich rogów. Olbrzymie ko nierze szyjne mog y byç jaskrawo ubarwione oraz wykorzystywane do odstraszania innych dinozaurów. Dinozaur rogaty Monoclonius znany jest jedynie z kilku skamielin. Styrakozaur posiada rogi skierowane do ty u, a nie do przodu, jak wi kszoêç dinozaurów rogatych. 25