KOMENTARZ SFRAGISTYCZNO HERALDYCZNY DO

Transkrypt

1 KOMENTARZ SFRAGISTYCZNO HERALDYCZNY DO REKONSTRUKCJI NAJSTARSZEJ PIECZĘCI ZGROMADZENIA KSIĘŻY MARIANÓW Ogólna charakterystyka heraldyki kościelnej Heraldyka zakonna jest częścią heraldyki kościelnej. Heraldyka kościelna, a heraldyka zakonna w szczególności zawsze były marginesem zainteresowań heraldyków. W dwóch wielotomowych encyklopediach kościelnych, pomnikowej Encyklopedja Kościelna podług teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego 1 z drugiej połowy XIX w. i Podręcznej encyklopedii kościelnej z początku wieku XX 2, nie ma w ogóle haseł heraldyka czy herb. Największa do tej pory polskojęzyczna praca poświęcona heraldyce kościelnej, Współczesna heraldyka i zwyczaje heraldyczne w kościołach chrześcijańskich, ks. dr Pawła Dudzińskiego 3, choć wprowadza dość szeroko w świat heraldyki kościelnej, nadal pozostawia wiele pytań bez odpowiedzi i wiele zagadnień pomija. Głównym zainteresowaniem badaczy heraldyki kościelnej oraz artystów heraldyków cieszyły się, i cieszą nadal, herby dostojników i hierarchów Kościoła oraz herby zakonów rycerskich. Trudno wyznaczyć wyraźną granicę pomiędzy kościelną a zwykłą heraldyką. Szczególnie do końca XIX, gdzie większość hierarchów Kościoła wywodziła się z rodów szlacheckich lub co najmniej herbowych, heraldyka kościelna i świecka mocno się przenikały. Heraldyka kościelna rozwijała się jednak nieco inaczej niż herby osób świeckich. Wynikało to z faktu, że Kościół przeciwstawiał się przelewaniu krwi chrześcijańskiej, a przecież geneza herbów leży przede wszystkim w uzbrojeniu i taktyce rycerskiej. Herby znajdowały się na elementach rycerskiego uzbrojenia i wyposażenia, na tarczach, hełmach, tunikach, na proporcach i chorągwiach pod którymi wyruszano na wyprawy wojenne. Przyjmowanie herbów przez duchowieństwo upowszechniło się dopiero w XIII stuleciu, kiedy to ich funkcje uległy rozszerzeniu poza sferę militarną. Znaki te przestały wówczas mieć znaczenie jedynie bojowe, stając się również symbolem terytorium czy instytucji, pełniąc funkcję dzisiejszego logo, szyldu czy znaku firmowego. Herby zakonów Wpływ na przyjmowanie herbów przez zakony miało pojawienie się ich specyficznej formy, jaką były zakony rycerskie. Funkcjonowały one na pograniczu świata duchownego i świeckiego, czerpiąc zarówno z kultury rycerskiej, jak i dziedzictwa Kościoła. Nie może więc dziwić, że ich godła wcześnie przyjęły heraldyczną formę. Z czasem także inne zgromadzenia otworzyły się na tę symbolikę. Stąd też znaki najstarszych zakonów monastycznych (benedyktyni czy cystersi), a także wspólnot kanonickich (norbertanie, kanonicy regularni) utworzone zostały właściwie według prawideł heraldycznych. Jednak wkrótce herby zakonów wyłamały się ze sztywnych zasad, ulegając bardziej czynnikom dogmatycznym, liturgicznym i kanonicznym niż regułom heraldyki. Tworzeniem znaków zakonnych, i tak jest po dziś dzień, kierują przede wszystkim przepisy 1 Por. Encyklopedja Kościelna podług teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego, Warszawa 1875, t.vii. 2 Por. Podręczna encyklopedia kościelna. Pod red. Ks. Stanisława Galla, wyd. Gebethnera i Wolfa, Warszawa 1908, t Por. P. Dudziński, ks. dr, Współczesna heraldyka i zwyczaje heraldyczne w kościołach chrześcijańskich, wyd. I, wyd. DiG, Warszawa 2007.

2 teologiczne i ustawy zakonne, godła zgromadzeń zakonnych na ogół mają charakteryzować duchowość danego instytutu oraz informować o jego przynależności do określonej rodziny zakonnej. W efekcie powstała specyficzna forma herbów składająca się tylko z godła czy godeł, bez tarczy herbowej i pozostałych elementów herbu. Zarówno w heraldyce świeckiej jak kościelnej godło jest jednym z elementów herbu, ale w przypadku znaków używanych przez wiele zakonów jest ono często elementem wyłącznym. Może się to po części wiązać z charakterem duchowości zakonnej, porzucającej lub stojącej w opozycji do życia świeckiego. Herby książąt i dostojników kościoła mogły być postrzegane jako wyraz zeświecczenia i pychy. Dlatego godła zakonne mogły być celowo kształtowane tak, aby różniły się wyraźnie od świeckich herbów. Znaczny wpływ na kształtowanie się wyglądu i budowy godeł zakonnych miała, jak sądzę, emblematyka czyli nauka o kompozycjach literacko-obrazowych emblematach, gatunek powstały w XVI wieku, a przeżywający swój rozkwit w wieku XVII. Na dojrzałą postać emblematu składały się: inskrypcja, czyli sentencja, zwana (łac.) lemma lub motto (zazwyczaj ograniczone do 2-5 słów), obraz, zwany (łac.) imago czyli rycina przedstawiająca różne wyobrażenia, subskrypcja, która była zazwyczaj utworem wierszowanym, epigramatem lub tekstem obszerniejszym, wyjaśniającym i rozwijającym sens obrazu i jego związki z lemmą. Celem emblematu było wyszukanie związków pomiędzy słowem a obrazem przez zestawienie treści motta z treścią imago na zasadzie intrygującej gry znaczeń, enigmatycznego rebusu, a następnie wyjaśnienie ich związku treściowego w subskrypcji. Szczególnie lemmę i imago łatwo odnajdziemy w godłach zakonów, zwłaszcza powstających od XVI w. Emblemat z malowidła w kościele pałacowym w Ivenack, Meklermburgia 4 4

3 Herby zakonów na przestrzeni wieków ulegały ewolucji. Była ona czasem dość skomplikowana, szczególnie jeśli pokusimy się o rekonstrukcję motywów, które miały wpływ na ich ostateczny kształt. Niekiedy symbole zakonów posiadających początkowo herby ukształtowane według reguł heraldyki bywały przekształcane tak, iż traciły swą heraldyczność. Z drugiej strony, zależnie od potrzeby lub nawet mody, nieheraldyczne godła zakonne ulegały czasowej lub stałej heraldyzacji. Heraldyka zakonna jest zjawiskiem bardzo złożonym, na którym swe piętno odcisnęły zarówno heraldyka świecka, jak i tradycja i nauka Kościoła, teologia i filozofia, a także liczne czynniki trudno uchwytne, jak choćby moda panująca w danej epoce. Zjawiskiem, którego nie sposób zaprezentować w tak krótkim szkicu, tym bardziej, że badania nad nim są wciąż niepełne. Dlatego też większość problemów związanych z genezą i funkcjonowaniem znaków zakonnych zostało powyżej tylko zasygnalizowanych. Herb Zgromadzenia Księży Marianów Herby Zgromadzenia Księży Marianów, zarówno ten pierwotny (na zrekonstruowanej pieczęci), jak i maryjny przyjęty później i używany do dziś, stanowią doskonały przykład, jak bardzo pojęcie herb i godło (emblemat) zakonu mogą być płynne. Oba, umieszczone na tarczy herbowej, barwione według zasad heraldyki, mają prawo do nazywania ich herbami i posiadają wszystkie cechy herbów. Pozbawione tarczy, umieszczone luzem, wprost w polu pieczęci czy chorągwi, mają cechy godeł emblematów. Nie sposób dziś stwierdzić jaki typ graficznego symbolu był w intencji projektantów obu znaków. Znak z pieczęci bł. o. Stanisława od Jezusa i Maryi Papczyńskiego posiada cechy herbu, jest na tarczy nad którą widnieje nawet korona. Jednak sam sposób zakomponowania graficznego i dobór symboli niezwykle przypomina ówczesne przedstawienia emblematyczne (por. ilustracja z emblematem z kościoła pałacowego w Ivenack). Trzeba tu zaznaczyć, że takie przenikanie się heraldyki i innych sfer symboliki wizualnej będących obszarem zainteresowań emblematyki, weksylologii, falerystyki, sfragistyki i numizmatyki nie jest właściwe jedynie heraldyce zakonnej, a występuje równie często w heraldyce i symbolice państwowej, terytorialnej, wojskowej, a nawet rodowej. Rekonstrukcja pierwszej pieczęci marianów Powierzone mi przez Zgromadzenie Księży Marianów zadanie, polegało na rekonstrukcji najstarszej znanej pieczęci zakonu. Odkrył ją przypadkowo podczas prac Komisji przygotowującej Muzeum o. Stanisława Papczyńskiego w Górze Kalwarii na Mariankach br. Andrzej Mączyński MIC (jeden z jej członków), dokonując dokładnych oględzin starej fotokopii Protocollum Ordinis z 1705 roku. Ten jeden z najważniejszych mariańskich dokumentów jest dziś dla nas niedostępny. Był ongiś w posiadaniu spadkobierców Stanisława Pietrzaka, twórcy stanisławitów. Dziś ślad po księdze zaginął. Odcisk interesującej nas pieczęci, wykonany jak się wydaje techniką opłatkową, widnieje na wewnętrznej stronie okładki i stanowi jedyny zachowany i znany nam dziś (wyłącznie z mikrofilmu) wizerunek pieczęci, którą według wszelkiego prawdopodobieństwa sporządził błogosławiony założyciel marianów. 5 5 Por. A.Mączyński MIC, Odkryto pierwszą pieczęć marianów?, w: Immaculata - Miesięcznik Prowincji Opatrzności Bożej Zgromadzenia Księży Marianów Niepokalanego Poczęcia NMP, Warszawa 2013, nr 50, s.73

4 Wewnętrzna strona okładki Protocollum Ordinis z 1705 roku, na której widniej odcisk najstarszej zachowanej pięczęci marianów Zły stan zachowania odbicia pieczęci na oryginale i nienajlepsza jakość fotografii (mikrofilm pochodzi z lat 60-tych ubiegłego stulecia) utrudniały zadanie. Rysunek pieczęci w wielu partiach był nieczytelny, lub na granicy czytelności. Komputerowe techniki wyostrzania i korekcji obrazu nie wiele tu mogły pomóc. Konieczne zatem, dla możliwie poprawnej lub najbardziej prawdopodobnej rekonstrukcji było konsultowanie się z historykami zakonu oraz porównanie materiałów sfragistycznych tego okresu, szczególnie pieczęci kościelnych i zakonnych. Jak już wyżej wspomniano, pieczęć zakonu wykonana została prawdopodobnie za życia i na zlecenie założyciela Zgromadzenia Księży Marianów, bł. o. Stanisława Papczyńskiego, pod koniec XVII wieku. Sądząc po napisie w otoku mogła powstać około 1691 roku, ponieważ wówczas pojawia się w dokumentach taki właśnie zapis nazwy Zgromadzenia.6 Zdjęcie oryginału wytłoku pozwala zauważyć niektóre cechy charakterystyczne. Jest to pieczęć owalna w pionie, otoczona dwoma otokami kropkowanymi, pomiędzy którymi umieszczona jest legenda pieczęci w języku łacińskim, napisana majuskułą antykwy. W wewnętrznym owalu znajduje się tarcza herbowa, zbliżona do typu tzw. hiszpańskiego, 6 Por. Sacra Congregatio pro Causis Sanctorum Officium Historicum,Posnaniensis Beatificationis et Canonizationis Servi Dei Stanislai a Jesu Maria Papczynski, Fundatoris Clericorum Regularium Immaculatae Conceptionis B. V. M. (+ 1701) POSITIO super Introductione Causae et super virtutibus ex officio concinnata, Romae, 1977, s. 445.

5 ukoronowana i pomiędzy dwiema gałązkami, przypuszczalnie oliwnymi. Na tarczy widoczny jest ptak z umieszczoną na wysokości dzioba pionową (w słup) gałązką lub kwiatem z liśćmi. Stan zachowania i jakość fotografii nie pozwalały na poprawne odczytania dłuższego fragmentu legendy pieczęci, bezsporne zidentyfikowanie gatunku ptaka i elementów roślinnych kompozycji oraz typu korony. Szczęśliwie anonimowy badacz XVII-wiecznej historii zakonu odtworzył wprost z oryginału napis z otoku. Zapisał on wynik swej pracy wokół oryginalnej odbitki, w pełnym brzmieniu. Rozwiązując zatem skróty, które z całą pewnością były w oryginale odtworzony napis brzmi: Congregatio Immaculatæ Conceptionis Beatissimæ Virginis Mariæ Clericorum Marianorum Defunctis Suffragantium Odtworzenie legendy pieczęci polegało więc na analizie odtworzonego tekstu, dopasowaniu go do rozmiarów takich, aby zmieścił się w otoku, m.in. przez zastosowanie w nim typowych skrótów łacińskich stosowanych w ówczesnej sfragistyce. Konieczne było porównanie napisu z innymi historycznymi pieczęciami marianów i innych zakonów oraz rozmaitymi nazwami Zgromadzenia Księży Marianów, jakie pojawiały się w pierwszych dekadach jego istnienia. Porównanie wykazało, że istniała dość duża swoboda w skracaniu słów, zapewne często dyktowana nie tylko poprawnością językową, ale także rozplanowaniem napisu przez rytownika. Wspólnie z br. Mączyńskim, po konsultacjach z historykami zakonu i filologami klasycznymi, zdecydowaliśmy aby dać napis ze skrótami w formie następującej: CONGR IMMAC CONC TIONIS B V M CLERIC MARIANORUM DEF TIS SUFFR TIUM Kropki, umieszczone w połowie wysokości liter oznaczają zarówno skróty przez ściągnięcie, jak i przez obcięcie, a także oddzielają nieukrócone wyrazy. Dodanie kropek

6 oddzielających wyrazy bez skrótów, było moim zdanie niepotrzebne. Przeważyła tu opinia grawera i Księży Marianów, iż taka dodatkowa interpunkcja zwiększy czytelność napisu. Zastanawiający był na tym etapie rekonstrukcji brak słowa SIGILLUM (pieczęć) lub odpowiedniego skrótu (SIG., SIGILL. itp.), zazwyczaj występującego w dawniejszych, ówczesnych i późniejszych pieczęciach, także w samym Zgromadzeniu Księży Marianów, co dokumentują poniższe przykłady: Pieczęć karmelitów z pocz. XVIII w. 7 Pieczęć marianów z poł. XVIII w. Przyjęliśmy jednak, że wspomniany odczyt napisu wprost z oryginału, dokonany przez anonimowego badacza był poprawny i dlatego w napisie brak słowa Sigillum. Kolejną sprawą do identyfikacji i właściwej rekonstrukcji, było godło na tarczy herbowej. Dzięki historycznym przekazom posiadanym przez Zgromadzenie, znamy opis pierwszego godła marianów gołębicę trzymającą w dziobie gałązkę oliwną.8 Opis tego godła znajdujemy m.in. w biografii Ojca Założyciela, napisanej w 1. poł. XVIII wieku przez czcigodnego sługę Bożego o. Kazimierza Wyszyńskiego: I chociaż Zgromadzenie zostało założone pod tytułem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, to jednak [Założyciel] chciał najpierw swój zakon ubezpieczyć pieczęcią gołębicy trzymającej zieloną gałązkę, wyrażając [w ten sposób] nadzieję przetrwania niebezpieczeństw.(...) 9 Zgodnie z tym opisem zrekonstruowałem rysunek ptaka, jako gołębicy, starając się oczywiście, aby rekonstrukcja zgadzała się z zachowanym rysunkiem na pieczęci. Pewną pomocą było porównanie z innymi pieczęciami z podobnym godłem, np. z pieczęcią proboszcza z Trzcinki, Jana Gintera z XVIII w. 7 Heraldyczny świat mnichów i zakonów: Por. S. Sydry MIC, Organizacja Zgromadzenia Księży Marianów w XVIII wieku, Warszawa 1930, s Por. Z. Proczek MIC, Stróż duchowego dziedzictwa marianów. Wybór pism o. Kazimierza Wyszyńskiego, Warszawa Stockbridge 2004, s.134 nr

7 Pieczeć trzcianeckiego proboszcza Jana Gintera ( )10 Odtworzenia gałązki trzymanej przez ptaka, czy ściślej, umieszczonej tuż obok dzioba udało się dokonać wyłącznie wg zachowanej fotografii. Natomiast gałązki umieszczone po obu stronach tarczy zostały po analizie fotografii i konsultacji z historykami zakonu, zidentyfikowane jako gałązki oliwne. W podobnej roli umieszczane bywały w tym okresie także gałązki palmowe, jednak różniące się zdecydowanie rysunkiem charakterystycznych bardzo wąskich piór liści. Rekonstruując rysunek tych gałązek posłużyłem się m.in. wizerunkiem nieco późniejszej, XVIII-wiecznej pieczęci benedyktynów z Mogilna, z podobnymi gałązkami, trochę gęstszymi i pełniej obejmującymi godło zakonu. Pieczęć klasztoru benedyktynów w Mogilnie11 Najwięcej kłopotu sprawiła rekonstrukcja korony. Zachowane zdjęcie pozwalało na różne interpretacje, można się w nim doszukać zarówno korony otwartej typu szlacheckiego, 10 Wirtualne Muzeum Trzcinki: Heraldyczny świat mnichów i zakonów: 11

8 jak i korony zamkniętej, królewskiej. Zgodnie z moją wiedzą heraldyczną, prawo do umieszczania korony królewskiej nad herbem zakonu lub innej korporacji lub instytucji musiało być nadane przez monarchę specjalnym przywilejem, gdyż oznaczało szczególne udostojnienie herbu. Mimo, że Zakon Marianów był w początkach swego istnienia otoczony szczególną opieką i łaską króla Jana III Sobieskiego, to nie jest znany żaden przywilej odnoszący się do takiego udostojnienia herbu. Ponadto, zakładając nawet, że przywilej był nadany, ale nie zachował się w archiwach, to tak szczególna łaska powinna przetrwać w tradycji i być stosowana w kolejnych pieczęciach zakonu. Jednak żadna z zachowanych dawnych i późniejszych pieczęci nie prezentuje herbu ozdobionego koroną królewską. Nie ma zresztą w tych pieczęciach także innej korony, np. tzw. szlacheckiej. Jednak zastosowanie korony szlacheckiej w pierwszej pieczęci zakonu, nie wymagało specjalnego nadania, a wynikało prawdopodobnie z wzorowania się na innych ówczesnych pieczęciach, także zakonnych. Podobną koronę mieli w swoim godle np. pijarzy z którymi, jak wiadomo, łączyły o. Papczyńskiego silne więzy emocjonalne 12. Poza tym nie można tu zapominać o bardzo ważnym fakcie, a mianowicie Towarzystwo Niepokalanego Poczęcia, jak je sam nazywa o. Papczyński 13, miało w swoim założeniu być instytutem na wskroś maryjnym. Trudno zatem wykluczyć, że błogosławiony założyciel marianów, chciał dać temu wyraz właśnie poprzez zwieńczenie godła swojej pierwszej pieczęci koroną, która mogła tu symbolizować Maryję Niepokalanie Poczętą. W podobny sposób swoją maryjność podkreślali np. karmelici czy bonifratrzy. Jakiekolwiek nie byłyby powody umieszczenia przez bł. o. Stanisława korony na jego pieczęci, zapewne z uwagi na brak specjalnego nadania królewskiego i dowolne zastosowanie, nie przywiązywano do niej w późniejszym okresie wagi i została zarzucona przy zmianie herbu. Zresztą godło marianów w swoim kolejnym wydaniu z 1722 r., przyjęło jako jedyny element wyobrażenie Maryi Niepokalanie Poczętej. Uznano wtedy, że korona jest w nim zbyteczna. Herb kamedułów Herb bonifratrów Herb pijarów Rysunek korony w najstarszej pieczęci Zgromadzenia został zatem odtworzony w założeniu, że jest to korona otwarta, typu tzw. szlacheckiego. Zgodnie ze stylistyką występującą w sfragistyce polskiej tego okresu zastosowałem koronę o trzech widocznych fleuronach, pomiędzy którymi umieściłem podobne mniejsze fleurony. Konieczne ze względu na technologię grawerskiego wykonania pewne uproszczenia, wyeliminowały podejmowanie trudnych decyzji o szczegółach zdobienia korony. Umieściłem na jej obręczy jedynie trzy schematyczne kamienie romboidalne, i pięć okrągłych kamieni (pereł) na fleuronach. Taki 12 Por. Bł. St. Papczyński, Pisma zebrane, Warszawa 2007, s.1455 p Por. Bł. St. Papczyński, Pisma zebrane, Warszawa 2007, s.1460 p. 9.

9 rysunek korony zgadza się m.in. z podobną koroną na reprodukowanej wyżej pieczęci karmelitów, czy pieczęci księdza Franciszka de Piechowice Piechowskiego herbu Leliwa z XVIII w. Pieczęć ks. Franciszka de Piechowice Piechowskiego z XVIII w14 Dodatkiem, który nie jest wyraźnie widoczny na zdjęciu oryginału (można się dopatrzyć jedynie zarysu), a wynika głównie z analiz porównawczych, mojej wiedzy i doświadczenia, jest wstążka w formie kokardy, łącząca skrzyżowane pod tarczą gałązki. Na każdym etapie pracy konieczne było porównywanie rekonstruowanego rysunku z zachowanym oryginałem. Końcowe porównanie gotowego rysunku prezentuję poniżej, nałożone na fotografię oryginału. Nałożony rysunek jest minimalnie przesunięty, aby nie zasłaniać będących pod spodem szczegółów oryginału. 14 Piechowscy:

10 Całość rysunku rekonstrukcji została opracowana w ten sposób, aby uniknąć nadmiernego nasycenia szczegółami i drobnymi elementami. Miało to w założeniu odpowiadać możliwościom XVIII-wiecznego rytownika wykonującego oryginał pieczęci, a zapewne należącego do któregoś z prowincjonalnych warsztatów, a nie do mistrzów światowej klasy. Przy okazji uniknąłem dzięki temu niebezpieczeństwa zbytniej własnej kreatywności artystycznej, która mogłaby pozytywnie wpłynąć na estetykę rekonstrukcji, ale jednocześnie zakłamać historyczną wartość tego dzieła. Ostatecznym etapem pracy było przygotowanie grafiki w postaci rysunku z zastosowaniem światłocienia, dla wskazania grawerowi właściwych głębokości rytu, co prezentuję poniżej. Gdańsk Szadółki 5 lipca 2013 roku Tomasz Steifer PHT absolwent Wydziału Historii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, członek założyciel Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, przewodniczący Polskiej Wspólnoty Heraldycznej, Fellow of International Association of Amateur Heralds

11 Bibliografia: Otto Neubecker, Wappenkunde, wyd. Orbis Verlag, Lucerna M. Gumowski, M. Haisig, S.Mikucki, Sfragistyka, wyd. PWN, Warszawa K. Skupieński, A. Weiss, Polska heraldyka kościelna, wyd. DiG, Warszawa 2004.