5. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH INWAZYJNYCH GATUNKÓW ROŚLIN

Transkrypt

1 5. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH INWAZYJNYCH GATUNKÓW ROŚLIN 5.1. GATUNKI JEDNOROCZNE W. Adamowski, A. Bomanowska, E. Kołaczkowska, D. Michalska-Hejduk, D. Kopeć, A. Bednarek Kolczurka klapowana Echinocystis lobata (F. Michx.) Torrey & A. Gray Ewa Kołaczkowska SYNONIMY: Echinocystis klapowana, Micrampelis lobata (Michx.) Greene, Sicyos lobata Michx., Echinocystis echinata (Mühl.) Britton, Sterns & Poggenburg, E. echinata (Torrey & A. Gray) N. L. Britton & al. RODZINA: dyniowate Cucurbitaceae POCHODZENIE: Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i południowa część Kanady, między 35 i 53 N oraz od wybrzeża Atlantyku do 110 W (Bagi i Böszörményi 2008) CECHY MORFOLOGICZNE Kolczurka klapowana jest rośliną o pnącej, wijącej się łodydze, osiągającej 5 6 (12) m długości (Klotz 2007), słabo owłosionej, zaopatrzonej w liczne rozgałęzione wąsy czepne pochodzenia liściowego. Liście ma jasnozielone, dłoniastoklapowane, obustronnie-krótko-owłosione. Kwiaty ma rozdzielnopłciowe, koloru białozielonawego: męskie zebrane w wielokwiatowe wiechy, o koronie do około 5 mm długości i żeńskie nieco większe od męskich, zebrane po 1 2 w kątach liści (fot. 7A). Owocem jest zielonawożółta, jajowata, mięsista torebka długości 2,5 5 cm, pokryta długimi, miękkimi kolczastymi włoskami, pękająca na szczycie podłużnymi klapami. Wewnątrz torebki, w dwóch komorach znajdują się po 2 spłaszczone, długie do 17 mm nasiona, z charakterystycznym wzorkiem na powierzchni. Owoce mogą długo utrzymywać się na uschniętej roślinie, co ułatwia rozpoznanie jej nawet zimą (fot. 7B). W pierwszym okresie wzrostu zwykle pod koniec kwietnia kolczurka wyglądem przypomina ogórek czy też cukinię (Dajdok i Kącki 2009, Sudnik-Wójcikowska 2011). BIOLOGIA Echinocystis lobata jest gatunkiem światłożądnym, rosnąc wspina się po innych roślinach zielnych, krzewach, drzewach bądź sztucznych podporach, wykorzystując wąsy czepne. Odznacza się znacznym tempem wzrostu, w czasie jednego sezonu wegetacyjnego potrafi wytworzyć kilku-kilkunastometrowy pęd. Kwitnie od lipca do września. Kwiaty są owadopylne. Rozmnaża się wyłącznie za pomocą nasion, które zachowują żywotność powyżej roku i mogą być transportowane przez wodę (Klotz 2007, Dajdok i Kącki 2009). A Fot. 7. Kolczurka klapowana Echinocystis lobata: A pokrój, B owoc jesienią, po wydaniu nasion (fot. E. Kołaczkowska 2004, 2013) Photo 7. Echinocystis lobata: A general view, B fruit during autumn after releasing seeds ZASIĘG WTÓRNY I HISTORIA INTRODUKCJI Wtórny zasięg gatunku obejmuje Europę Środkową i Azję (Tokarska-Guzik 2005). Do Europy kolczurka klapowana została sprowadzona celowo na przełomie XIX i XX w. jako roślina ozdobna, ale prawdopodobnie w tym samym czasie została także zawleczona wraz z transportem bawełny (Bagi i Böszörményi 2008). Spontaniczne występowanie kolczurki w Europie stwierdzono około 1904 r. (Tokarska-Guzik 2005). Jedne z pierwszych stanowisk tego gatunku odnotowano na terenie ówczesnych Austro-Węgier (Bagi i Böszörményi 2008). Na terytorium Polski gatunek ten trafił w pierwszej połowie XX w., niezależnie z Niemiec i Ukrainy (Tokarska-Guzik 2005). Lademann (1937) podał kilka stanowisk kolczurki z ogrodów i ich sąsiedztwa w Gubinie z lat trzydziestych ubiegłego wieku, natomiast w latach czterdziestych gatunek ten był również notowany w kilkunastu miejscach w Krakowie, a około 1950 r. w okolicach Lublina (Tokarska-Guzik 2005). Obecnie kolczurka klapowana występuje powszechnie niemal w całej Polsce zarówno na niżu, jak i w niższych położeniach w Karpatach (Zając i in. 2011). Najwięcej jej stanowisk odnotowano w południowo-wschodniej części kraju (Dajdok i Kącki 2009, Sudnik-Wójcikowska 2011). SIEDLISKA WE WTÓRNYM ZASIĘGU Echinocystis lobata we wtórnym zasięgu zwykle występuje na siedliskach antropogenicznych, w pobliżu miejsc uprawy takich jak przypłocia, przychacia, przydro- B

2 38 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie ża, w okolicach wysypisk śmieci, ogródków działkowych, cmentarzy, niekiedy także na ugorach i miedzach, skąd przedostaje się na siedliska półnaturalne i zbliżone do naturalnych, przede wszystkim na brzegi rowów melioracyjnych, rzek i jezior, a także na skraje łęgów czy zarastające wilgotne łąki (Dajdok i Kącki 2009, Sudnik-Wójcikowska 2011). Lokalnie jest częsta w fitocenozach ziołorośli nadrzecznych z rzędu Convolvuletalia sepium oraz szuwarów: mozgowego Phalaridetum arundinaceae i mannowego Glycerietum maximae (Kołaczkowska 2010). Obficie pojawia się ponadto na siedliskach inicjalnych, właściwych zbiorowiskom z klasy Bidentetea, powstałych w wyniku naturalnych zaburzeń (odsłonięte po wezbraniu wód skarpy, ławice śródrzeczne, świeże odsypy brzeżne), jak również na podobnych siedliskach, lecz powstałych w wyniku działalności człowieka, np. nasypy, sztucznie umocnione brzegi. ZAGROŻENIA DLA EKOSYSTEMÓW Kolczurka klapowana figuruje na liście stu najbardziej inwazyjnych gatunków roślin, zwierząt i grzybów w Europie (Vilà i in. 2009), została także uwzględniona w rozporządzeniu Ministra Środowiska (Dz.U nr 210, poz. 1260). Jej silną ekspansję na terenie Polski obserwuje się w ostatnich kilkudziesięciu latach (Sowa i Warcholińska 1994, Tokarska- -Guzik 2005, Zając i in. 2011). Wnika do siedlisk przyrodniczych Natura 2000, takich jak: ziołorośla górskie Adenostylion alliariae i ziołorośla nadrzeczne Convolvuletalia sepium (kod siedliska: 6430) oraz 3270 zalewane muliste brzegi rzek i łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe, jesionowe Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae 91E0 i olsy źródliskowe (GIOŚ 2012). Największe zagrożenie dla rodzimej różnorodności biologicznej powoduje w zbiorowiskach ziołorośli nadrzecznych, ze względu na silną konkurencyjność względem rodzimych gatunków roślin zielnych (ograniczanie dostępu światła). WYSTĘPOWANIE W KAMPINOSKIM PARKU NARODOWYM I JEGO SĄSIEDZTWIE Czas przybycia Pierwsze stanowisko kolczurki klapowanej stwierdził M. Ferchmin (npbl.) w Laskach (południowo-wschodni skraj KPN) w 1980 r., zaznaczając, iż jest to uciekinier z ogrodu. Nowak (1983) odnotował jej obecność w otulinie Parku również od strony południowo-wschodniej (Babice). Być może kolczurka występowała na terenie KPN lub w jego otulinie już wcześniej, jednak nie wydaje się prawdopodobne, by było to przed 1960 r. Z lat 60. XX w. pochodzą bowiem najstarsze znane notowania tego gatunku z Warszawy i okolic (Sudnik-Wójcikowska 1987), również od tego czasu obserwuje się nasiloną ekspansję kolczurki w Polsce (Tokarska-Guzik 2005). Współczesne występowanie W latach gatunek był notowany sporadycznie na siedliskach antropogenicznych w czterech opuszczonych wsiach KPN spośród 15 analizowanych pod względem florystycznym, tj. w: Janówku, Koszówce, Nowej Dąbrowie i Zamościu, a w latach w Józefowie i Rybitwie (Kirpluk 2012). Na podstawie powyższych wyników można by sądzić, że kolczurka klapowana ustępuje we wsiach obecnie już niezamieszkałych, jednak tak nie jest. Gatunek ten nadal zajmuje nowe stanowiska w granicach Parku, pomimo zaniechania jego uprawy w przydomowych ogródkach. Kolczurka klapowana wprawdzie jeszcze nie jest w Parku szeroko rozpowszechnionym gatunkiem obcego pochodzenia, jednak lokalnie bywa dominantem. Kartogram ilustrujący występowanie tego gatunku w KPN i jego sąsiedztwie (ryc. 7) pokazuje, że 2/3 pól zasiedlonych przez kolczurkę klapowaną znajduje się w otulinie Parku (60 pól kartogramu ze stwierdzonymi stanowiskami gatunku, co stanowi 31% powierzchni otuliny), a 1/3 w granicach głównego kompleksu KPN (31 pól, co stanowi 8% powierzchni Parku). Liczba stanowisk kolczurki w obrębie pól kartogramu o powierzchni 1 km 2 waha się od zera do trzech. Największe zagęszczenie stanowisk w KPN znajduje w obrębie północnego pasa bagiennego, na terenach obecnie wykupywanych wsi: Dąbrówka, Stara Dąbrowa, Nowa Dąbrowa, Górki, Zamość, Famułki Królewskie. Najwięcej stanowisk kolczurki klapowanej w otulinie KPN stwierdzono wzdłuż południowej i wschodniej granicy Parku, na terenach najsilniej przekształconych przez człowieka. Jest nadal uprawiana jako roślina ozdobna, a w wielu miejscach obserwuje się jej ucieczkę. W 2013 r. szczególnie rozległe stanowiska, o powierzchni do kilku hektarów, zanotowano w zbiorowiskach ruderalnych w Wilkowej Wsi, Janówku, okolicach Olszowca i Wólki Smolanej oraz w Cybulicach Małych i Dużych (A. Bomanowska i I. Kirpluk npbl., A. Otręba npbl., H. Zacharczuk npbl.). Zajmowane biotopy Rozprzestrzeniająca się w rejonie KPN od co najmniej 25 lat Echinocystis lobata występuje spontanicznie i tworzy największe populacje przede wszystkim w zbiorowiskach ruderalnych głównie na przypłociach i przydrożach (fot. 8). Z terenów osadniczych spontanicznie przenika nad kanały (głównie Olszowiecki i Łasica ryc. 7) i zbiorniki wodne (np. Jez. Dziekanowskie M. Frechmin npbl., Je- Fot. 8. Działka w Starej Dąbrowie zdominowana przez kolczurkę klapowaną Echinocystis lobata (fot. I. Kirpluk 2013) Photo 8. A plot in Stara Dąbrowa dominated by Echinocystis lobata

3 5. Charakterystyka wybranych inwazyjnych gatunków roślin 39 Kolczurka klapowana Echinocystis lobata (F. Michx.) Torr. & Gray występowanie w granicach głównego kompleksu KPN 31 pól (8%) występowanie w sąsiedztwie KPN 60 pól (31%) Razem 91 pól (16%) Ryc. 7. Rozmieszczenie kolczurki klapowanej Echinocystis lobata w Kampinoskim Parku Narodowym i jego sąsiedztwie (siatka 1 1 km) Fig. 7. Distribution of Echinocystis lobata in Kampinos National Park and its surroundings (cell 1 1 km)

4 40 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie zioro Kazuńskie Górne Dudek i Godeau 2013), na odłogi, nieużytkowane łąki oraz skraje lasów grądów i łęgów (Dudek i Godeau 2013, A. Bomanowska i I. Kirpluk npbl., A. Otręba npbl.). Ponieważ gatunek ten jest związany z siedliskami żyznymi i wilgotnymi, zatem mało prawdopodobne jest jego rozprzestrzenianie się na terenie KPN przez pasy wydmowe. Dalsza ekspansja będzie prawdopodobnie postępować głównie wzdłuż cieków i dróg wiejskich. DZIAŁANIA ZARADCZE TEORIA I PRAKTYKA Za najważniejsze działanie zaradcze należy uznać zapobieganie masowemu rozprzestrzenianiu się kolczurki klapowanej nad brzegami wód, choćby ze względu na możliwość przemieszczania się nasion wraz z prądem wody i kolonizację kolejnych odcinków linii brzegowej. Gatunek ten może być eliminowany podczas zabiegów usuwania innych inwazyjnych roślin na brzegach wód (Dajdok i Kącki 2009). Do mechanicznych metod usuwania osobników kolczurki klapowanej należy zaliczyć wyrywanie lub koszenie roślin przed wydaniem nasion. Najlepsze efekty daje wyrywanie siewek wiosną, wtedy są łatwe do zidentyfikowania i całkowitego usunięcia. Aby zabiegi te były skuteczne, należy powtarzać je corocznie przez kilka kolejnych sezonów. Skoszone lub wyrwane rośliny oraz ich części powinno się spalać bądź w inny sposób utylizować poza obszarem chronionym, co wykluczy możliwość dalszego rozprzestrzeniania się gatunku (Klotz 2007, Pilkington 2011, IOP). Skuteczne są również metody chemiczne oprysk lub smarowanie liści preparatami zawierającymi glifosat (wiosną, zanim wytworzą pędy przykrywające inne rośliny). Nie jest to jednak wskazane na terenie KPN ze względu na znaczne ryzyko eliminacji także innych gatunków roślin, jak również z powodu możliwości zanieczyszczenia wód. Dotąd nie są znane skuteczne metody biologicznej kontroli tego gatunku (Klotz 2007). W Polsce do tej pory nie eliminowano kolczurki na dużą skalę. Jeżeli są podejmowane lub planowane działania zmierzające do eliminacji rośliny, polegają zazwyczaj na mechanicznym usuwaniu tego gatunku na terenach cennych przyrodniczo: w parkach narodowych, np. Wigierskim, Borów Tucholskich, Biebrzańskim czy specjalnych obszarach ochrony siedlisk Natura 2000, np. PLH Biała Tarnowska (RZGW). W przypadku znacznej inwazji efektywność usuwania jest znikoma (C. Werpachowski Biebrzański PN inf. ustna). Okazjonalne akcje eliminowania gatunku z udziałem wolontariuszy, mogą się jednak przyczynić do podniesienia świadomości społeczności lokalnej w zakresie inwazji obcych gatunków roślin, a zatem należałoby traktować je jako formę działań prewencyjnych. Obok bezpośredniej eliminacji istotne jest również ograniczenie handlu nasionami i całymi roślinami, niedopuszczanie do wprowadzania gatunku do ogrodów, zwłaszcza położonych w pobliżu cieków, oraz edukacja społeczeństwa w celu zaniechania dalszej uprawy (Klotz 2007, 2009, Dajdok i Kącki 2009). Zalecenie to wydaje się być niezwykle ważne w przypadku KPN, gdzie mieszkańcy otuliny i wnętrza Parku często uprawiają kolczurkę klapowaną w swoich ogrodach Niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera Royle Anna Bomanowska, Wojciech Adamowski SYNONIMY: Niecierpek Roylego, N. himalajski, Impatiens roylei Walp. RODZINA: niecierpkowate Balsaminaceae POCHODZENIE: zachodnie Himalaje: od Pakistanu po Kaszmir i Uttarakhand (Polunin i Stainton 1984, Beerling i Perrins 1993) CECHY MORFOLOGICZNE Roślina roczna dorastająca do wysokości 1 3 m, o grubej czerwonobrązowej łodydze. Liście lancetowate, brzegiem piłkowane, z gruczołkami u nasady, ustawione na pędzie naprzeciwlegle lub w okółkach po trzy. Kwiaty okazałe, 3 4 cm długie, różowe lub purpurowe, zakończone krótką ostrogą, zebrane w 2 14 kwiatowe kwiatostany wyrastające z kątów górnych liści (fot. 9). Owocem jest odwrotnie jajowata, zaostrzona na szczycie i naga torebka, pękająca eksplozywnie pięcioma klapami (Sudnik-Wójcikowska 2011). BIOLOGIA Dojrzałe owoce niecierpka gruczołowatego samoistnie wyrzucają nasiona na odległość nawet 6 m. Mogą być one przenoszone przez wodę na duże odległości, a roślina nie tworzy trwałego banku nasion (Beerling i Perrins 1993). Nowsze badania wskazują jednak, że długotrwałe podtopienie może indukować wtórny spoczynek nasion oraz że nawet niedojrzałe nasiona mogą kiełkować w znacznym procencie (Janczak i Zieliński 2012). Większość nasion niecierpka gruczołowatego kiełkuje jednocześnie wczesną wiosną, skutecznie konkurując nawet z rodzimymi bylinami takimi jak pokrzywa (Beerling i Perrins 1993). Przy oświetleniu słabszym niż 30% światła dziennego słabo rośnie i kwitnie. Wkraczaniu niecierpka gruczołowatego do zbiorowisk roślinnych sprzyjają naturalne zaburzenia, na przykład wykroty, a także występowanie odsłoniętej gleby mineralnej. Rośliny pochodzące z europejskich populacji są wrażliwe na przymrozki. Późne przymrozki wiosenne mogą eliminować pojawiające się siewki, a wczesne przymrozki jesienne skrócić okres kwitnienia roślin (Beerling i Perrins 1993). ZASIĘG WTÓRNY I HISTORIA INTRODUKCJI Niecierpek gruczołowaty występuje w strefie umiarkowanej półkuli północnej; najbardziej rozpowszechniony jest w Europie (Beerling i Perrins 1993, Weber 2003, Hejda 2006, USDA) pojawił się też na Nowej Zelandii (Sykes 1982). Do Europy trafił w roku 1839, sprowadzony jako roślina ozdobna do Kew Gardens (Beerling i Perrins 1993). Pierwsze stanowiska spontaniczne na terytorium Polski podawano z przedpola Sudetów w roku 1890 (Tokarska-Guzik 2005). Obecnie jego stanowiska rozproszone są na obszarze całego kraju, choć najliczniej zasiedla regiony południowe i zachodnie (Zając A. i Zając M. 2001).

5 5. Charakterystyka wybranych inwazyjnych gatunków roślin 41 Niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera Royle występowanie w granicach głównego kompleksu KPN 29 pól (8%) występowanie w sąsiedztwie KPN 30 pól (16%) Razem 59 pól (10%) Ryc. 8. Rozmieszczenie niecierpka gruczołowatego w Kampinoskim Parku Narodowym i jego sąsiedztwie (siatka 1 1 km) Fig. 8. Distribution of Impatiens glandulifera in Kampinos National Park and its surroundings (cell 1 1 km)

6 42 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie WYSTĘPOWANIE W KAMPINOSKIM PARKU NARODOWYM I JEGO SĄSIEDZTWIE Czas przybycia W środkowej Polsce niecierpek gruczołowaty nie był notowany do roku 1950 (Tokarska-Guzik 2005). W okolicach Puszczy Kampinoskiej po raz pierwszy został znaleziony w Pruszkowie w roku 1968 (okaz w zielniku Uniwersytetu Warszawskiego). W latach był rzadko notowany w Warszawie (Sudnik-Wójcikowska 1987). Pierwsze notowanie z otuliny Kampinoskiego Parku Narodowego (Borzęcin Duży) podaje Nowak (1983) z lat 70. ubiegłego stulecia. W tym samym czasie Głowacki (1984) podał stanowisko Impatiens glandulifera z Sochaczewa. W latach Kirpluk (2003) znajdowała go na pojedynczych stanowiskach ruderalnych w opuszczonych wsiach w KPN (m.in. Rybitew). W latach nowe stanowiska Impatiens glandulifera stwierdzono we wschodniej części KPN Jeziorko Dziekanowskie, Powązki i Mościska (M. Ferchmin npbl.), a także w centralnej części Parku (w Górkach i Zamościu), gdzie występował jako chwast w uprawach (A. Bomanowska npbl.). Fot. 9. Pokrój niecierpka gruczołowatego Impatiens glandulifera, Górki (fot. I. Kirpluk 2013) Photo 9. General view of Impatiens glandulifera in the village Górki SIEDLISKA WE WTÓRNYM ZASIĘGU Niecierpek gruczołowaty preferuje podłoża wilgotne i zasobne w składniki odżywcze, często zasiedla brzegi cieków i zbiorników wodnych, nadrzeczne kamieńce, szuwary i zbiorowiska welonowe oraz lasy i zarośla łęgowe (Beerling i Perrins 1993, Dajdok i in. 1998). Występuje także w zbiorowiskach ruderalnych i bardzo rzadko jako chwast w uprawach. Uprawiany jako roślina ozdobna ma tendencje do dziczenia na przydrożach i wokół ogródków. Wyniki eksperymentów (Skálová i in. 2013) wskazują na możliwość jego wkraczania na siedliska suchsze i uboższe niż zajmowane dotychczas. ZAGROŻENIA DLA EKOSYSTEMÓW Chittka i Schürkens (2001) wykazali, że ze względu na dużą produkcję nektaru niecierpek gruczołowaty może zmniejszać częstość odwiedzin zapylaczy na rosnących w pobliżu rodzimych roślinach. Cawoy i in. (2012) obserwowali zmniejszenie częstości odwiedzin kwiatów rodzimych roślin przez pszczoły, przy jednoczesnym wzroście częstości odwiedzin przez trzmiele. Tickner i in. (2001) zwrócili uwagę na możliwość przyspieszania erozji brzegów cieków porośniętych przez rośliny tego gatunku, zwłaszcza przy wysokich stanach wody zimą i wczesną wiosną. Informacje na temat wpływu niecierpka gruczołowatego na różnorodność biologiczną są rozbieżne. Hulme i Bremner (2006) obserwowali zmniejszenie liczby gatunków na powierzchniach opanowanych przez niecierpka, podczas gdy Hejda i Pyšek (2006) nie odnotowali takiej zależności. Współczesne występowanie Obecne stanowiska niecierpka gruczołowatego w Kampinoskim Parku Narodowym występują w środkowym pasie bagiennym. Koncentracja stanowisk ograniczona jest do miejscowości Dąbrówka, Górki, Stara Dąbrowa, Zamość i Cisowe. Liczne i rozległe stanowiska stwierdzono także na obrzeżach Parku, zwłaszcza przy jego południowej granicy wzdłuż drogi Warszawa Sochaczew (m.in. Grądy, Koczargi Nowe, Zaborów, Powązki, Wola Pasikońska, Komorów). Niecierpek gruczołowaty nie jest rozpowszechniony w rejonie Puszczy Kampinoskiej. Dotychczas udokumentowano jego występowanie w 29 polach kartogramu znajdujących się w granicach głównego kompleksu KPN i 30 w jego otulinie (ryc. 8). Zajmowane biotopy W KPN niecierpek gruczołowaty występuje przede wszystkim na siedliskach ruderalnych przydrożach, przychaciach, wysypiskach, w otoczeniu ogródków kwiatowych. Rośnie tam często w towarzystwie innych inwazyjnych gatunków roślin takich jak rdestowiec ostrokończysty i kolczurka klapowana. Występuje też na obrzeżach lasów, zasiedla brzegi kanałów melioracyjnych i zbiorników wód stojących (fot. 10). Na brzegach wód wkracza do ziołorośli, a także do zbiorowisk szuwarowych i wiklin oraz do lasów łęgowych. Występuje na granicy lasów i wewnątrz lasów, w zadrzewieniach jesionowych, topolowych, wierzbowych oraz olsach. Bywa także spotykany na wilgotnych, ekstensywnie użytkowanych łąkach. Ze względu na częste występowanie w otulinie prawdopodobne jest dalsze spontaniczne rozprzestrzenianie się tego gatunku w ekosystemach KPN. DZIAŁANIA ZARADCZE TEORIA I PRAKTYKA Ze względu na rozległy wtórny areał (Beerling i Perrins 1993, Weber 2003) niecierpek gruczołowaty doczekał się bogatej literatury omawiającej sposoby jego zwalczania.

7 5. Charakterystyka wybranych inwazyjnych gatunków roślin 43 Fot. 10. Kwitnące niecierpki gruczołowate Impatiens glandulifera przy stawie we wsi Górki (fot. I. Kirpluk 2013) Photo 10. Flowering Impatiens glandulifera by a pond in the village Górki Zalecane metody zwalczania mechanicznego to wyrywanie pojedynczych roślin i ich niewielkich skupień lub niskie koszenie w przypadku masowego występowania (Weber 2003). Najlepszym terminem zabiegu jest moment tuż przed zakwitnięciem, ponieważ rośliny uszkodzone wcześniej są w stanie wypuścić nowe pędy i wydać nasiona (Helmisaari 2010). Skuteczny może być także wypas zwierząt (Dajdok 2009, Helmisaari 2010). Dawson i Holland (1999) zwrócili uwagę na zakres planowanych zabiegów w dolinach rzek i potoków, a przede wszystkim konieczność ich prowadzenia od źródeł do ujścia cieku ze względu na przenoszenie nasion niecierpka przez wodę. Eliminację mechaniczną przez wyrywanie lub wykopywanie roślin oraz likwidację siedlisk ruderalnych będących potencjalnymi miejscami występowania gatunku rekomenduje baza danych Gatunki obce w Polsce (IOP). Zebrany materiał powinien być spalony poza obszarem chronionym ze względu na możliwość zawleczenia żywotnych nasion. Skuteczne zwalczanie chemiczne tego gatunku prowadzono przy użyciu substancji składającej się z estrów n- -butylowych, zwanej 2,4-D-amine, w ilości 6 9 litrów na hektar (Beerling i Perrins 1993, Best Practice Management Guidelines). Niecierpek gruczołowaty jest także wrażliwy na glyfosat, jednak ze względu na częste występowanie wzdłuż cieków wodnych możliwości zastosowania tej substancji do jego zwalczania są ograniczone (Wadsworth i in. 2000). Możliwości zwalczania biologicznego niecierpka gruczołowatego była przedmiotem licznych badań. Burkhart i Nentwig (2008) eksperymentalnie udowodnili, że żaden z występujących w Szwajcarii pasożytów ani fitofagów nie ma większego wpływu na wzrost i reprodukcję niecierpka gruczołowatego. Kollmann i in. (2007) obserwowali w Szwajcarii nierozpoznaną infekcję wirusową, która jednak nie wpłynęła znacząco na reprodukcję niecierpka. W zachodnich Himalajach, w miejscach naturalnego występowania niecierpka gruczołowatego jest on często silnie porażany przez pasożyty grzybowe i uszkadzany przez fitofagi (Tanner 2011). Największe nadzieje jako ewentualna broń biologiczna do walki z niecierpkiem gruczołowatym budzi rdza, oznaczona jako Puccinia komarovii, ze względu na dużą wybiórczość w stosunku do gospodarza. Utrudnieniem w skutecznym zwalczaniu niecierpka gruczołowatego w Kampinoskim Parku Narodowym będzie z pewnością jego uprawa w osiedlach wewnątrz Parku i na jego obrzeżach, a także jego obecność na siedliskach ruderalnych. Konieczny jest monitoring nielegalnych wysypisk śmieci i ich likwidowanie. Ze względu na możliwość zawleczenia nasion niecierpka z glebą lub na sprzęcie mechanicznym należy unikać wwożenia materiału glebowego do Parku, a remonty dróg ograniczać do niezbędnego minimum. Próby zwalczania niecierpka gruczołowatego przez jego wyrywanie przed wydaniem owoców prowadzi się obecnie m.in. w parkach narodowych Magurskim, Wigierskim i Tatrzańskim (Pawlaczyk 2009) oraz w Zaborskim Parku Krajobrazowym (Zaborskim PK) Niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora DC. Wojciech Adamowski, Anna Bomanowska SYNONIMY: brak RODZINA: niecierpkowate Balsaminaceae POCHODZENIE: góry Azji Środkowej: Pamir, Ałtaj (Trepl 1984, Hultén i Fries 1986) CECHY MORFOLOGICZNE Roślina roczna dorastająca do wysokości cm. Łodyga naga, nieco przejrzysta, prosto wzniesiona. Liście ustawione skrętolegle, podłużnie jajowate, o brzegu piłkowanym (fot. 11). Kwiaty drobne, jasnożółte, zebrane po 4 10 w groniaste kwiatostany. Ostroga krótka, prosta. Owocem jest podługowata torebka pękająca eksplozywnie pięcioma odwijającymi się klapami i samoczynnie wyrzucająca nasiona (Sudnik-Wójcikowska 2011). BIOLOGIA Niecierpek drobnokwiatowy zimuje w postaci nasion, które kiełkują wczesną wiosną, wyprzedzając rodzime gatunki. Niecierpek wykształca dwa rodzaje kwiatów: otwarte chasmogamiczne i samopylne klejstogamiczne. Kwiaty klejstogamiczne mogą przeważać w trudnych warunkach siedliskowych lub przy zgryzaniu (Coombe 1956). Dojrzałe torebki samoczynnie rozrzucają nasiona na odległość do 2 m. Część nasion opadających na powierzchnię wody pływa, co umożliwia rozprzestrzenianie się wzdłuż cieków wodnych. Niecierpek drobnokwiatowy nie tworzy trwałego banku nasion w glebie, a jego pędy ścięte poniżej liścieni nie odrastają. Jest wrażliwy na przymrozki, które mogą eliminować pojawiające się siewki, a także skrócić okres kwitnienia i owocowania (Coombe 1956). Może rosnąć zarówno na pełnym świetle, jak i w silnym ocienieniu, w dość szerokim zakresie odczynu gleby, dobrze znosi także ugniatanie gleby (Godefroid i Koedam 2010).

8 44 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie ZAGROŻENIA DLA EKOSYSTEMÓW Sugerowane wcześniej wypieranie rodzimego niecierpka zwyczajnego I. noli-tangere przez niecierpka drobnokwiatowego (Weisse ) nie zostało jak dotąd potwierdzone. Niecierpek drobnokwiatowy wydaje się być raczej wskaźnikiem degradacji siedliska niż jej przyczyną (Chmura i Sierka 2006, Godefroid i Koedam 2010). Do podobnych wniosków doszedł Hejda (2012), wskazując na słabo rozwinięty system korzeniowy i szybkie zmniejszanie się pokrycia tego gatunku w czasie sezonu wegetacyjnego. Jako jedną z przyczyn sukcesu niecierpka drobnokwiatowego Csontos (1986) wymienia istnienie nieskolonizowanej wcześniej niszy ekologicznej w pewnych typach lasów na Węgrzech. WYSTĘPOWANIE W KAMPINOSKIM PARKU NARODOWYM I JEGO SĄSIEDZTWIE Fot. 11. Pokrój niecierpka drobnokwiatowego Imaptiens parviflora, Grabina (fot. I. Kirpluk 2013) Photo 11. General view Imaptiens parviflora in the village Grabina ZASIĘG WTÓRNY Niecierpek drobnokwiatowy występuje głównie w Europie (Trepl 1984, Tokarska-Guzik 2005), pojawił się też na rosyjskim Dalekim Wschodzie (Vorosilov 1966), dotąd opisywany jest jako rzadki w Ameryce Północnej (Coombe 1956, USDA). W roku 1830 sprowadzono go do ogrodu botanicznego w Genewie (Trepl 1984), skąd jego nasiona zostały zawleczone poza teren upraw. W Polsce po raz pierwszy zanotowano niecierpka drobnokwiatowego w 1850 roku w okolicach Gdańska (Tokarska-Guzik 2005). Obecnie występuje on pospolicie w całym kraju, na niżu i w niższych położeniach górskich (Zając A. i Zając M. 2001). SIEDLISKA WE WTÓRNYM ZASIĘGU We wtórnym zasięgu niecierpek drobnokwiatowy występuje na bardzo różnych siedliskach. Jest rozpowszechniony na siedliskach ruderalnych (wysypiska śmieci, tereny zabudowane, pobocza dróg, tereny kolejowe), a także jako chwast na obrzeżach pól uprawnych, w sadach i ogrodach. Często pojawia się w zbiorowiskach okrajkowych i różnych typach lasów (buczyny, grądy, łęgi) i zarośli. Bywa głównym składnikiem runa leśnych zbiorowisk zastępczych na siedliskach lasów liściastych (Trepl 1984, Tokarska-Guzik 2005, Chmura i in. 2008). Rozprzestrzenianiu niecierpka drobnokwiatowego sprzyjają zaburzenia wierzchniej warstwy gleby takie jak wykroty i buchtowiska dzików; może on również kolonizować powalone pnie drzew (Piskorz i Klimko 2001). Czas przybycia W sąsiedztwie Puszczy Kampinoskiej niecierpek drobnokwiatowy był notowany po raz pierwszy w 1884 r. w Warszawie (Sudnik-Wójcikowska 1987). W Puszczy pojawił się znacznie później brak informacji o niecierpku w klasycznym opracowaniu Kobendzy (1930a). W roku 1965 stwierdzono jego występowanie w Pruszkowie (Nowak 1983). Dopiero w latach 70. ubiegłego wieku Nowak (1983) odnalazł stanowiska niecierpka drobnokwiatowego w otulinie Kampinoskiego Parku Narodowego (Babice, Józefów, Leszno), a M. Ferchmin (npbl.) przy wschodniej granicy Parku (w Laskach i Dziekanowie). Pasternak-Kuśmierska (1988) znalazła go w roku 1983 na północno-wschodnich obrzeżach Parku w uprawach zbóż. W latach 90. XX w. występował licznie we wschodniej części Parku w sąsiedztwie Lasek i Dziekanowa Leśnego oraz w zachodniej we wsiach Józefów i Koszówka, ale nie rozprzestrzeniał się w lesie z powodu nieodpowiednich siedlisk (bory sosnowe). Znacznie bardziej ekspansywny był w południowej części, w okolicy Leszna, gdzie wnikał do lasów liściastych (Ferchmin 1996). Współczesne występowanie Niecierpek drobnokwiatowy występuje na terenie całej Puszczy Kampinoskiej. Najwięcej jego stanowisk znajduje się we wschodniej części Parku (m.in. Opaleń, Laski, Izabelin, Dziekanówek, Łomianki, Sieraków, Truskaw) i południowej (m.in. Kiścinne, Krogulec, Łubiec, Szymanówek, Zaborówek, okolice Leszna i Kampinosu). Na pozostałym obszarze rośnie na rozproszonych stanowiskach. W latach został znaleziony w północno-zachodniej części Parku w okolicach Kromnowa i Piasków Królewskich oraz przy zachodniej granicy KPN wzdłuż drogi Strojec Mokas. Dotychczas udokumentowano występowanie niecierpka drobnokwiatowego w 80 polach kartogramu znajdujących się w granicach głównego kompleksu KPN i 35 znajdujących się w jego otulinie (ryc. 9). Zajmowane biotopy W KPN niecierpek drobnokwiatowy zajmuje zróżnicowane siedliska, ale preferuje miejsca zacienione. Występuje w zbiorowiskach ruderalnych na przydrożach, przychaciach,

9 5. Charakterystyka wybranych inwazyjnych gatunków roślin 45 Niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora DC. występowanie w granicach głównego kompleksu KPN 80 pól (21%) występowanie w sąsiedztwie KPN 35 pól (18%) Razem 115 pól (20%) Ryc. 9. Rozmieszczenie niecierpka drobnokwiatowego w Kampinoskim Parku Narodowym i jego sąsiedztwie (siatka 1 1 km) Fig. 9. Distribution of Impatiens glandulifera in Kampinos National Park and its surroundings (cell 1 1 km)

10 46 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie rzadziej jako chwast w uprawach polowych i ogrodowych. Często spotykany jest na poboczach dróg i duktów leśnych. Zasiedla także zniekształcone fitocenozy zbiorowisk leśnych, głównie łęgowych, grądowych i borów mieszanych, w wielu miejscach rośnie masowo tworząc zwarte łany, ograniczające wzrost innym gatunkom w runie (fot. 12). DZIAŁANIA ZARADCZE TEORIA I PRAKTYKA Pomimo znacznego rozpowszechnienia niecierpka drobnokwiatowego w Europie (Trepl 1984) i Polsce (Tokarska-Guzik 2005) w literaturze brak obszerniejszych informacji dotyczących jego zwalczania. Coombe (1956) jako metodę powstrzymywania jego ekspansji proponował koszenie i wyrywanie roślin przed dojrzeniem pierwszych nasion, a więc w maju czerwcu. Eliminację mechaniczną przez wyrywanie lub wykopywanie oraz likwidację siedlisk ruderalnych, będących potencjalnymi miejscami występowania gatunku, rekomendują na obszarach chronionych specjaliści z Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie (IOP). Zakończona sukcesem próba likwidacji niewielkiego stanowiska niecierpka drobnokwiatowego w Białowieskim Parku Narodowym (Adamowski i Keczyński 1998) wykazała jednak znaczną czaso- i pracochłonność takiego podejścia: od momentu podjęcia zwalczania do eksterminacji stanowiska minęło 9 lat (A. Adamowski i A. Keczyński npbl.). W celu uniknięcia zawleczenia zdolnych do kiełkowania nasion na okoliczne wysypiska śmieci zebrany i wyniesiony poza stanowisko materiał suszono przez dobę w temperaturze 105 o C (Adamowski i Keczyński 1998). Kompostowanie zebranego materiału nie gwarantuje utraty żywotności nasion, stąd też zalecaną metodą jego utylizacji jest spalanie (IOP). Zaleca się kilka kontroli stanowiska w sezonie wegetacyjnym (od końca maja do września października) ze względu na rozciągnięte w czasie kiełkowanie niecierpka, łatwość regeneracji po uszkodzeniach i możliwość przeoczenia siewek wśród otaczającej roślinności runa (Adamowski i Keczyński 1998). Po jednorazowym usunięciu niecierpka Csontos (1986) stwierdził w kolejnym roku, że populacja liczyła 14% stanu wyjściowego. Przeszkodą w skutecznym zwalczaniu niecierpka drobnokwiatowego w Kampinoskim Parku Narodowym może być jego znaczne rozpowszechnienie i długotrwała obecność w otoczeniu Parku (Nowak 1983, Sudnik-Wójcikowska 1987), a więc łatwość powtórnej inwazji. Rozprzestrzenianiu może sprzyjać także szeroka amplituda ekologiczna (Coombe 1956, Chmura i in. 2008) i największa plastyczność morfologiczna wśród rosnących w Europie przedstawicieli tego rodzaju (Skálová i in. 2013). Należy unikać niszczenia górnych warstw gleby w czasie wykonywania niezbędnych zabiegów w drzewostanach Parku (ścinka i zrywka drzew zimą, przy zamarzniętym gruncie i występującej pokrywie śnieżnej). Ze względu na możliwość zawleczenia nasion niecierpka z glebą lub na sprzęcie mechanicznym, nie należy wwozić materiału ziemnego do Parku, a remonty dróg ograniczać do niezbędnego minimum. Konieczny jest także monitoring stopnia zaśmiecenia i likwidowanie pojawiających się dzikich wysypisk śmieci. Fot. 12. Niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora w nasadzeniu sosnowym na gruncie porolnym, Piaski Królewskie (fot. I. Kirpluk 2013) Photo 12. Impatiens parviflora in the forest floor of a pine stand planted on formerly arable land, Piaski Królewskie W literaturze nie udało się znaleźć informacji na temat chemicznego zwalczania niecierpka drobnokwiatowego. W rejonie Puszczy Białowieskiej zaobserwowano zanik stanowisk tego gatunku na terenach kolejowych po zastosowaniu bliżej nierozpoznanych herbicydów (W. Adamowski npbl.). Pewne nadzieje na zahamowanie ekspansji niecierpka drobnokwiatowego daje zawleczenie do Europy specyficznego dla tego gatunku pasożytniczego grzyba rdzy Puccinia komarovii (Bacigalová i in. 1998) oraz mszycy Impatientinum asiaticum (Tambs Lyche i Heie 1973, Eliašová 2011). Rdza Puccinia komarovii w sprzyjających warunkach może powodować lokalnie nawet 100% śmiertelność niecierpka i znaczne zmniejszenie produkcji nasion (Bacigalová i in. 1998), jednak stopień porażenia roślin jest bardzo zmienny w przestrzeni i czasie (Piskorz i Klimko 2006). Próby zwalczania niecierpka drobnokwiatowego przez jego wyrywanie przed wydaniem owoców prowadzi się obecnie m.in. w parkach narodowych: Babiogórskim (Babiogórski PN), Białowieskim (Białowieski PN), Wigierskim (Pawlaczyk 2009) i Wolińskim (Woliński PN), a także w Zaborskim Parku Krajobrazowym (Zaborski PK) Uczep amerykański Bidens frondosa L. Dorota Michalska-Hejduk, Dominik Kopeć, Anna Bednarek SYNONIMY: Bidens melanocarpus Wiegand; Bidens comosus (A.Gray) Wiegand B. frondosus L., Bidens frondosus L. f. anomalus (Porter ex Fernald) Fernald, Bidens frondosus L. var. anomalus Porter ex Fernald, Bidens frondosus L. var. caudatus Sherff, Bidens frondosus L. var. frondosus, Bidens frondosus L. var. pallidus Wiegand, Bidens frondosus L. var. puberulus Wiegand, Bidens frondosus L. var. stenodontus Fernald i H. St. John RODZINA: astrowate (złożone) Asteraceae (Compositae) POCHODZENIE: Ameryka Północna

11 5. Charakterystyka wybranych inwazyjnych gatunków roślin 47 Bidens frondosa Bidens tripartita Ryc. 10. Różnice między uczepem amerykańskim Bidens frondosa a trójlistkowym B. tripartita. (Ryc. D. Michalska-Hejduk wg Rothmaler 2007 zmienione) Fig. 10. Differences between Bidens frondosa and B. tripartite (D. Michalska-Hejduk by Rothmaler 2007 modified) Fot. 13. Owocostan uczepu amerykańskiego Bidens frondosa tuż po przekwitnięciu, Krzywa Góra (fot. A. Otręba 2008) Photo 13. The multiple fruit of Bidens frondosa just after the shedding of blossoms, Krzywa Góra CECHY MORFOLOGICZNE Uczep amerykański jest rośliną jednoroczną dorastającą do 1 m wysokości, o łodydze wzniesionej i rozgałęzionej, zwykle nagiej, barwy zielonej bądź purpurowej. Liście naprzeciwlegle, 3 5-pierzastosieczne, osadzone na dość długich, cienkich nieoskrzydlonych ogonkach (Szafer i in. 1976). Listki jajowatolancetowate, ostro i nierówno piłkowane, szczytowy znacznie większy od pozostałych. Z wierzchu nagie, od spodu na nerwie i brzegu szczecinkowato owłosione (Urbisz i in. 2009). Koszyczki kwiatowe o średnicy 9 20 mm, osadzone na długich cienkich szypułkach, ustawione pojedynczo na szczycie łodygi i jej rozgałęzień (fot. 13). Wewnętrzne listki okrywy biało obrzeżone, przechodzące w plewinki, zewnętrzne zielone, orzęsione na brzegu, dłuższe od wewnętrznych (Rutkowski 1998). Kwiaty w koszyczku rurkowate, drobne żółtobrunatne. Owocem jest spłaszczona, brodawkowata niełupka długości 4 7 mm (Conşkunçelebi i in. 2007), opatrzona na szczycie 2 ościami z wstecznie skierowanymi włoskami. Wewnętrzne niełupki brązowe i wydłużone, zewnętrzne czarne i grubsze (Brändel 2004). Bidens frondosa to gatunek najbardziej zbliżony wyglądem do rodzimego uczepu trójlistkowego Bidens tripartita (ryc. 10). Różni się od niego wąskimi nieoskrzydlonymi ogonkami liściowymi oraz guzkowatą powierzchnią owoców (Trzcińska 1961). Ważną cechą odróżniającą są również pierzaste liście dolne, o ogonkowych listkach (Rutkowski 1998). BIOLOGIA Uczep amerykański kwitnie od sierpnia do września. Jeden osobnik może wydać do nasion (Abramowa 2012). Efektywne rozsiewanie zawdzięcza morfologii owoców. Ich powierzchnia jest chropowata i pokryta czepnymi haczykami, co umożliwia przenoszenie ich na znaczne odległości zarówno przez zwierzęta zoochoria, jak i człowieka antropochoria (Sudnik-Wójcikowska 2011). Ekspansję gatunku wzdłuż rzek umożliwia również hydrochoria. ZASIĘG WTÓRNY I HISTORIA INTRODUKCJI W Europie uczep amerykański pojawił się w 1736 r. Został prawdopodobnie sprowadzony jako okaz do ogrodów botanicznych. Jego stanowiska w naturze stwierdzono w Montpellier (Francja) w 1762 r. (Lhotská 1966), a następnie we Włoszech (1834, 1849, 1861), Portugali (1877) oraz w Niemczech (1894), skąd rozprzestrzenił się na inne obszary Europy Środkowej (Trzcińska 1961). W Polsce po raz pierwszy odnotowany został w 1777 r. we Wrocławiu nad Odrą (Tokarska-Guzik 2005). Kolejne jego stanowiska odnaleziono w 1896 r. w Słubicach (Schumacher 1942, Trzcińska 1961, Tokarska-Guzik 2005) oraz w 1897 r. nad brzegami Wisły k. Elbląga i Ciechocinka (Schumacher 1942). W następnym roku (1898) gatunek stwierdzono nad brzegiem Odry poniżej Głogowa (Schumacher 1942). Obecnie uczep amerykański występuje niemal w całej Polsce w dorzeczu Wisły i Odry (Zając A. i Zając M. 2001). Na południu kraju jego stanowiska stwierdzono w Beskidzie Żywieckim (Białecka 1982) i w Kotlinie Zakopiańskiej (Mirek i Piękoś-Mirkowa 1987). SIEDLISKA WE WTÓRNYM ZASIĘGU Uczep amerykański do niedawna zasiedlał wilgotne miejsca ruderalne (przydrożne rowy, szlaki kolejowe, brzegi cieków i zbiorników wodnych). Obecnie coraz częściej spotyka się go na siedliskach naturalnych, gdzie współtworzy zbiorowiska klasy Bidentetea, dla których jest gatunkiem charakterystycznym w obrębie związku Chenopodion fluviatile (Matuszkiewicz 2001). Dąbska (1984) opisała nawet zespół uczepu amerykańskiego Bidentetum melanocarpae. Gatunek ten występuje również w zbiorowiskach szuwarowych klasy Phragmitetea (m.in w szuwarze trzcinowym, oczeretu jeziornego, kosaćca żółtego, mozgi trzcinowej) w zbiorowiskach ziołoroślowych (np. Filipendulo-Geranietum) i zaroślach wierzbowych, m.in. Salicetum triandro-viminalis (Kucharski 1992, Urbisz i in. 2009, Sudnik-Wójcikowska 2011).

12 48 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie obserwowanym gatunkiem w trakcie badań poświęconych gatunkom inwazyjnym KPN. Został stwierdzony na 1091 powierzchniach pokrywających w sumie 27,3 ha. Fot. 14. Łan uczepu amerykańskiego Bidens frondosa na terenach okresowo zalewanych w sąsiedztwie zbiornika Mokre Łąki (fot. A. Kębłowska 2012) Photo 14. A field of Bidens frondosa on seasonally flooded areas near the water reservoir Mokre Łąki ZAGROŻENIA DLA EKOSYSTEMÓW Bidens frondosa w dużym stopniu zagraża rodzimym gatunkom siedlisk nadwodnych: wyczyńcowi kolankowatemu Alopecurus aequalis, łobodzie oszczepowatej Atriplex prostrata oraz brodobrzance rozpierzchłej Catabrosa aquatica (Urbisz i in. 2009). Często spotykany w populacjach mieszanych z uczepem trójlistkowym Bidens tripartita i uczepem zwisłym Bidens cernua wykazuje silną konkurencyjność (skuteczne rozsiewanie oraz kiełkowanie w niższych temperaturach). Bidens frondosa jest bardziej plastyczny ekologicznie (ma szerszą amplitudę ekologiczną), dzięki czemu szybciej kolonizuje nowe terytoria. Wysoka wydajność reprodukcyjna i zdolność do szybkiego rozprzestrzeniania się mogą przyczynić się do wypierania rodzimych gatunków (Gruberowá i in. 2001). WYSTĘPOWANIE W KAMPINOSKIM PARKU NARODOWYM I JEGO SĄSIEDZTWIE Czas przybycia Najstarsze opracowanie florystyczne z terenu Puszczy Kampinoskiej (Kobendza 1930a) nie wspomina o występowaniu uczepu amerykańskiego. Dopiero w pracy Nowaka (1983) podane są dwa stanowiska tego gatunku ze wschodniej części Parku okolice Bud k. Mariewa i Łuże. Kolejne informacje o stanowiskach uczepu pochodzą z prac Kirpluk (2003, 2012) stwierdzony w latach we wsiach: Cisowe, Józefów, Nowa Dąbrowa, Nowe Budy i Rybitew. Z tego samego okresu pochodzą notowania uczepu z Łąk Kazuńskich (M. Ferchmin npbl.). Współczesne występowanie Obecnie uczep amerykański występuje pospolicie w obu pasach bagiennych Parku (stwierdzony w 218 polach kartogramu), a także na terenach podmokłych przyległych do jego granic (30 pól kartogramu). Rozmieszczenie to jest równomierne, stąd trudno określić koncentrację stanowisk w jakiejkolwiek części opisywanego terenu (ryc. 11). Według Dudek i Godeau (2013) uczep amerykański był najczęściej Zajmowane biotopy Pierwsze prace dotyczące rozmieszczenia uczepu amerykańskiego w okolicach Warszawy, w tym i na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego, informowały o jego występowaniu na brzegach stawów, glinianek, rowów, na łąkach i pastwiskach, w zaroślach nadrzecznych, parkach, cmentarzach i lasach olsowych (Nowak 1983). Obecnie gatunek ten stwierdza się nadal na wszystkich wcześniej wymienianych siedliskach. Szczególnie obficie występuje on jednak w lasach olsowych i szuwarach. Jego ekspansja w tych zbiorowiskach jest prawdopodobnie spowodowana dłuższym niż zwykle stagnowaniem wody na powierzchni gruntu w latach Badania prowadzone w dolinie Bzury dowodzą, że niestabilne warunki wodne sprzyjają ekspansji uczepu amerykańskiego (Kopeć i in. 2014). Podczas prowadzonych w ostatnich latach badaniach nad roślinnością wodną i nadwodną kanałów i zbiorników wodnych Kampinoskiego Parku Narodowego Bidens frondosa notowany był przede wszystkim w zbiorowiskach szuwarowych z klasy Phragmitetea, i to zarówno w szuwarach właściwych, jak i turzycowych (Grzelak 2012). Najczęściej występował w szuwarze manny mielec Glycerietum maximae, szuwarze trzcinowym Phragmitetum australis, mozgowym Phalaridetum arundinaceae i w szuwarze turzycy błotnej Caricetum acutiformis. Autorka wymienia łącznie 11 zespołów szuwarowych z udziałem uczepu. W badanych przez Grzelak (2012) kanałach Bidens frondosa notowany był również w zbiorowiskach wodnych z klasy Lemnetea, m.in. w zbiorowisku pleustonowym z udziałem rzadkiego i chronionego gatunku paproci wodnej Lemno minoris-salvinietum natantis, a także w zbiorowiskach klasy Potametea, m.in. w zbiorowisku okrężnicy bagiennej Hottonietum palustris. Według raportu dotyczącego występowania inwazyjnych gatunków roślin na terenie KPN stanowiska uczepu amerykańskiego były rozmieszczone na powierzchni całego Parku poza siedliskami borów suchych (Dudek i Godeau 2013). Na siedliskach leśnych ponad 3/4 powierzchni z uczepem amerykańskim stwierdzono w wilgotnych i podmokłych lasach liściastych, najczęściej w łęgach (35% powierzchni), olsach (24%) i na siedliskach lasu wilgotnego (21%). Natomiast już w nieco suchszym siedlisku lasu mieszanego świeżego występował marginalnie (3%). Na terenach otwartych, w pasach bagiennych, uczep amerykański był notowany zarówno w zaburzonych zbiorowiskach łąkowych związku Arrenatherion (10%) i Calthion (9%), jak i w zbiorowiskach szuwarowych związku Magnocaricion (8%). Należał do najczęściej występujących gatunków wśród inwazyjnych roślin na brzegach kanałów i zbiorników wodnych (fot. 14). DZIAŁANIA ZARADCZE TEORIA I PRAKTYKA W ramach działań zaradczych należy przede wszystkim ograniczyć rozmnażanie i rozprzestrzenianie się uczepu amerykańskiego (IOP). Mimo znacznego rozprzestrzenienia niewiele jest informacji na temat sposobów jego zwalczania.

13 5. Charakterystyka wybranych inwazyjnych gatunków roślin 49 Uczep amerykański Bidens frondosa L. występowanie w granicach głównego kompleksu KPN 218 pól (57%) występowanie w sąsiedztwie KPN 30 pól (16%) Razem 248 pól (43%) Ryc. 11. Rozmieszczenie uczepu amerykańskiego w Kampinoskim Parku Narodowym i jego sąsiedztwie (siatka 1 1 km) Fig. 11. Distribution of Bidens frondosa in Kampinos National Park and its surroundings (cell 1 1 km)

14 50 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie Według Urbisz i in. (2009) najefektywniejszą metodą jest eliminacja mechaniczna przez koszenie. Takie działania zaleca się na obszarach chronionych zarówno w zbiorowiskach naturalnych, jak i półnaturalnych. Koszenie powinno być wykonywane regularnie, a także przed okresem kwitnienia w celu uniemożliwienia powstania i wysiania nasion. Jedynym znanym obszarem chronionym w Polsce, w którym zalecono podjęcie takich działań ochronnych, jest rezerwat Piskorzeniec (woj. łódzkie, powiat przedborski). Plan ochrony tego rezerwatu zaleca koszenie powierzchni zdominowanych przez uczep amerykański w terminie 15 VI 15 VII przez kolejne trzy lata (Michalska-Hejduk i in. 2009). Prócz tej zdawkowej informacji w literaturze polskiej i zagranicznej brak jest jakichkolwiek wzmianek o metodach zwalczania tego gatunku BYLINY (ZIELNE ROŚLINY WIELOLETNIE) D. Michalska-Hejduk, D. Kopeć, I. Kirpluk, I. Sachajdakiewicz, A. Polak, P. Polak, P. Mędrzycki Gatunki z rodzaju barszcz Heracleum spp. Izabela Sachajdakiewicz, Piotr Mędrzycki (I) Barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi Manden. (II) Barszcz Mantegazziego Heracleum mantegazzianum Sommier & Levier SYNONIMY: (I) Barszcz kaukaski, Heracleum sosnovskii Manden. (Mirek i in. 2002) (II) Heracleum circassicum Manden., H. giganteum Hornemann., H. grossheimii Manden. (EPPO 2009) RODZINA: selerowate (baldaszkowate) Apiaceae (Umbelliferae) POCHODZENIE: (I) centralna i wschodnia część Wielkiego Kaukazu, zachodnie, centralne, wschodnie i południowo-zachodnie Zakaukazie (Pyšek i in. 2007) oraz północno-wschodnia Turcja (Kabuce i Priede 2010a) (II) południowy stok zachodniego Wielkiego Kaukazu (Pyšek i in. 2007) CECHY MORFOLOGICZNE Heracleum sosnowskyi i Heracleum mantegazzianum są jednymi z największych roślin zielnych na świecie (Urbisz A. i Urbisz A. 2005). Standardowo osiągają wysokość ok. 3 m (fot. 15), jednak potrafią dorastać nawet do 4 5 m (Nielsen i in. 2005), a nawet wyżej (Stupnicka-Rodzynkiewicz i Klima 1996). Pod względem morfologicznym obydwa gatunki są do siebie bardzo podobne. Łodygi są okrągłe, bruzdowane, słabo owłosione z fioletowymi plamkami (Kabuce i Priede 2010a), puste wewnątrz, u podstawy osiągają ok cm grubości. (Nielsen i in. 2005). Duże liście (odziomkowe i dolne łodygowe o trójlistkowej budowie) dorastają do 2 m wysokości i więcej. Blaszki liściowe osiągają rozmiar 1,2 1,5 m (Krzemkowski 1995). Heracleum sosnowskyi ma liście odziomkowe słabiej podzielone i o bardziej tępych odcinkach (Urbisz A. i Urbisz A. 2005). Zwłaszcza listek szczytowy jest szerszy i silniej zaokrąglony niż u Heracleum mantegazzianum, u którego jest on bardziej wysmukły i zaostrzony (Guzik 1994). Kwiatostany duże wielkopromieniowe, lekko wypukłe baldachy, największy na osi pędu głównego (30 75 cm) i kilkadziesiąt mniejszych (Nielsen i in. 2005), złożone są na ogół z kilkudziesięciu baldaszków (Krzemkowski 1995). Kwiaty mają barwę białą, czasem różowawą, i wydzielają charakterystyczny zapach kumaryny. Cechy różniące gatunki: kształt dysku miodnikowego zaokrąglony u H. sosnowskyi i stożkowaty u H. mantegazzianum oraz długość zarodka 0,6 0,8 mm u H. sosnowskyi i 0,8 1 mm u H. mantegazzianum (Guzik 1994). Owoce rozpadają się w chwili dojrzenia na dwie płaskie rozłupki (Korniak i Środa 1996). Pojawiają się w lipcu wtedy są zielone, później stają się brązowe bądź oliwkowe z wyraźnie widocznymi kanałami olejowymi (Klingenstein 2007). Wielkość rozłupek oraz długość i kształt kanałów wydzielniczych są zróżnicowane u obu gatunków (Guzik 1994, EPPO 2009). Poprawne oznaczenie Heracleum sosnowskyi i H. mantegazzianum jest trudne ze względu na ich morfologiczne podobieństwo. Obydwa gatunki w stanie dzikim występują na Kaukazie i są ze sobą blisko spokrewnione. Mirek i in. (2002) uznał je za gatunki o niewyjaśnionej pozycji systematycznej. Pomimo wskazań dotyczących pewnych różnic, np. w kształcie liści, budowie kwiatów czy owoców, w większości materiałów naukowych podkreśla się trudności w ich poprawnej identyfikacji (Pyšek i in. 2007, EPPO 2009). Odróżnienie omawianych gatunków dodatkowo utrudnia możliwość powstawania między nimi mieszańców (Klingenstein 2007). Ze względu na podobną budowę, właściwości toksyczne i inwazyjne H. sosnowskyi i H. mantegazzianum często są traktowane łącznie (EPPO 2009, Śliwiński 2009, Sachajdakiewicz i Mędrzycki 2014). BIOLOGIA Heracleum sosnowskyi oraz Heracleum mantegazzianum są monokarpicznymi roślinami dwuletnimi lub bylinami (Klingenstein 2007, Kabuce i Priede 2010a). W literaturze podkreśla się, że nie zawsze obumierają po wydaniu nasion. Obydwa gatunki zakwitają i owocują zazwyczaj w 2 3. roku wegetacji lub później (Żurek 2002, Pyšek i in. 2007). Okres kwitnienia przypada na czerwiec sierpień (Klingenstein 2007, Kabuce i Priede 2010a). Szybkiemu rozprzestrzenianiu się roślin sprzyja duża produkcja nasion nawet ponad na osobnika (Nielsen i in. 2005). Oskrzydlone owoce rozprzestrzeniają się głównie za pośrednictwem wiatru, ale także wody, zwierząt i ludzi (Żurek 2002, Nielsen i in. 2005). Inwazyjnemu potencjałowi barszczy sprzyjają następujące cechy biologiczne i ekologiczne (Nielsen i in. 2005): kiełkowanie wczesną wiosną, zanim rozpoczną wegetację rodzime gatunki roślin, niska śmiertelność siewek, szybki wzrost rozet liściowych, proporcjonalnie stała liczba roślin kwitnących i produkujących nasiona w populacji,