Równocześnie wyrażam zgodę na to, że gdyby powyższe oświadczenie okazało się nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu zostanie cofnięta.

Transkrypt

1 UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNYCH Jakub Wojczyński Eksterminacja Ormian w Turcji na przełomie XIX i XX wieku przyczyny, przebieg, oddźwięk międzynarodowy Armenian extermination in Turkey at the turn of the 19 th and 20 th century - reasons, run of events and international response PRACA LICENCJACKA NAPISANA POD KIERUNKIEM DR. RADOSŁAWA FIEDLERA OSTRÓW WIELKOPOLSKI 2006

2 OŚWIADCZENIE Ja, niżej podpisany Jakub Wojczyński student Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oświadczam, że przedkładaną pracę licencjacką pt.: Eksterminacja Ormian w Turcji na przełomie XIX i XX wieku przyczyny, przebieg, oddźwięk międzynarodowy. napisałem samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy, poza niezbędnymi konsultacjami, nie korzystałem z pomocy innych osób, a w szczególności nie zlecałem opracowania rozprawy lub jej części innym osobom, ani nie odpisywałem tej rozprawy lub jej części od innych osób. Równocześnie wyrażam zgodę na to, że gdyby powyższe oświadczenie okazało się nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu zostanie cofnięta. Data: Podpis:

3 1. WSTĘP HISTORIA ARMENII DO XIX WIEKU POCZĄTKI CZASY STAROŻYTNE ŚREDNIOWIECZE PANOWANIE OSMAŃSKIE KWESTIA ORMIAŃSKA W LATACH NARASTAJĄCY KONFLIKT TURECKO-ORMIAŃSKI W XIX WIEKU UMIĘDZYNARODOWIENIE KWESTII ORMIAŃSKIEJ NA KONGRESIE BERLIŃSKIM W 1878 ROKU KWESTIA ORMIAŃSKA DO ROKU MASAKRY W LATACH RELIGIJNE TŁO WYDARZEŃ W LATACH SPRAWA ORMIAŃSKA W PRZEDEDNIU I WOJNY ŚWIATOWEJ I DALSZE REPRESJE RZEŹ ORMIAN W LATACH MASOWE DEPORTACJE I GENOCYD W LATACH RELACJE NAOCZNYCH ŚWIADKÓW NIEMIECKA WSPÓŁODPOWIEDZIALNOŚĆ KOLEJNE LUDOBÓJSTWA I TRAKTAT Z SEVRES W 1920 ROKU OD TRAKTATU Z SEVRES DO KONFERENCJI LOZAŃSKIEJ TURECKI PUNKT WIDZENIA ODDŹWIĘK MIĘDZYNARODOWY REAKCJE MIĘDZYNARODOWE W TRAKCIE ORMIAŃSKI ODWET STANOWISKA POSZCZEGÓLNYCH PAŃSTW STANOWISKO POLSKI I JEGO WPŁYW NA STOSUNKI Z TURCJI WPŁYW UZNANIA RZEZI NA DALSZE LOSY TURCJI I JEJ CZŁONKOSTWO W UNII EUROPEJSKIEJ MIEJSCA PAMIĘCI POMORDOWANYCH ORMIAN ZAKOŃCZENIE BIBLIOGRAFIA OPRACOWANIA ARTYKUŁY PRASOWE STRONY INTERNETOWE SPIS ILUSTRACJI SPIS TABEL... 83

4 1. Wstęp. Termin eksterminacja w słownikach bywa określany jako: Działanie zmierzające do wytępienia grupy narodowej, etnicznej, religijnej. Ludobójstwo natomiast to według definicji ONZ-owskiej: Celowe wyniszczanie całych narodów, grup etnicznych, religijnych lub rasowych, zarówno poprzez fizyczne zabójstwa członków grupy, jak i kontrolę urodzin, przymusowe odbieranie dzieci czy stworzenie warunków życia obliczonych na fizyczne wyniszczenie. Historia zna wiele przypadków ludobójstwa wyniszczenie Prusów przez Krzyżaków w XIII i XIV wieków czy też pacyfikacja Wandei przez dyktaturę jakobinów w XVIII wieku w okresie Rewolucji Francuskiej. W latach z powierzchni ziemi zniknęła znaczna część narodu ormiańskiego, a wydarzenia z 1915 roku również zalicza się do najtragiczniejszych ludobójstw popełnionych w historii. Mimo to przez lata kwestia ormiańska z tamtych lat była przez mocarstwa światowe pomijana, a zbrodnie dokonane przez Turków przez nich negowane. Oba określenia eksterminacja i ludobójstwo dobrze oddają udokumentowany wieloma dowodami tragizm tamtych wydarzeń z przełomu wieków i zaprzeczenia ze strony tureckiej niewiele tu zmienią. Temat genocydu Ormian z lat , nie mówiąc już o wcześniejszych wydarzeniach, nie jest w Polsce dobrze znany, chociaż rozmiar ludobójstwa jest niewiele mniejszy od żydowskiego Shoah. Moim celem jest przybliżenie losów narodu ormiańskiego z uwzględnieniem przyczyn takiego przebiegu zdarzeń i oddźwięku międzynarodowego zarówno wówczas, jak i w późniejszych latach, aż do obecnych, wszak kwestia uznania rzezi Ormian ma wpływ na ewentualnie członkostwo Turcji w Unii Europejskiej. Praca składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy przedstawia w skrócie burzliwą historię Armenii, pierwszego kraju, który ustanowił chrześcijaństwo religią państwową, od czasów starożytnych do XIX wieku. W drugim zająłem się kwestią ormiańską na przełomie XIX i XX wieku. Począwszy od kongresu berlińskiego do rozpoczęcia I wojny światowej trwała dyskusja nad utworzeniem niepodległej 4

5 Armenii, ale w tym okresie do spełnienia marzeń Ormian nie doszło. Trzeci rozdział opisuje szeroko i szczegółowo wydarzenia z lat Poruszyłem w nim także sprawę niemieckiej współodpowiedzialności za dokonane ludobójstwo, a także przedstawiłem późniejsze wydarzenia do konferencji lozańskiej wraz z ukazaniem tureckiego punktu widzenia. Na koniec zaprezentowane zostały reakcje świata na rzeź zarówno oficjalne stanowiska państw jak i w postaci miejsc pamięci. W tym rozdziale odniosłem się do też do znaczenia kwestii uznania ludobójstwa na wstąpienie Turcji do zjednoczonej Europy i stosunki polsko-tureckie. O literaturę w języku polskim bardzo trudno, więc za podstawę posłużyły mi dwie pozycje. Pierwsza z nich to uzyskana za pomocą Ambasady Armenii książka autorstwa Grzegorza Kucharczyka Pierwszy Holocaust XX wieku. Druga natomiast to polska wersja opracowania francuskiego historyka Yvesa Ternona o jakże znamiennym tytule Ormianie. Historia zapomnianego ludobójstwa. W części dotyczącej historii Armenii nieoceniona była dostępna w wersji elektronicznej pod adresem monografia Vahagna Avediana. Ze strony tureckiej najlepiej sprawę przedstawiają dostępne również w wersji elektronicznej archiwa Generalnego Dyrektoriatu Urzędu Premiera Rady Ministrów. 5

6 2. Historia Armenii do XIX wieku Początki. Armenia to górzysty kraj, naturalna forteca, która rozciąga się od wschodniego Kaukazu do Anatolii i od Morza Czarnego do Mezopotamii. Wyżyna Armeńska składa się z kilku pasm górskich, z których najważniejsze to Taurus i Pontos. Pomiędzy tymi łańcuchami usytuowane jest wiele wyżyn. Większość z nich leży na wysokości około metrów n.p.m. W dolinach płyną główne rzeki w tej okolicy takie jak Araxes, Eufrat czy Tygrys. Pierwsi ludzie, a były to ludy Indoeuropejskie, na terenie Wyżyny pojawili się lat przed naszą erą. Zalążek obecnego państwa powstał najprawdopodobniej około 860 roku pne. Wtedy to po raz pierwszy król Asyrii Assurbanipal w swoich skryptach wspomniał o Królestwie Urartu. Jego centrum znajdowało się w okolicach Jeziora Wan i rozciągało się ono szeroko w okolicy Asyrii. Królestwo utworzyli ludzie z plemienia Khalidia. 1 Nazwa pochodziła z dialektu akkadyjskiego, części języka asyryjskiego. Oznacza po prostu górzysty kraj. 2 Urartu było poważnym wrogiem dla potężnej Asyrii i obok Egiptu był pierwszą polityczną organizacją długo zanim Darius i Xerxes powołali Królestwo Perskie. Asyryjczycy wielokrotnie atakowali sąsiadów, ale ukształtowanie terenu sprzyjało protoplastom dzisiejszych Ormian. Duch tej żelaznej cywilizacji, który unosił się nad Asyrią, wydaje się ciągle obecny na zwycięskich arenach. pisał w 1901 roku angielski badacz H. Lynch. 3 Stolicą Urartu było początkowo miasto Wan, które szybko stało się niezdobytą fortecą. Dopiero w 782 roku pne za panowania króla Argishti II powstało Erebouni, czyli dzisiejszy Erewań. W międzyczasie w dziewiątym wieku pne oryginalne plemiona ormiańskie rozpoczęły osiedlanie się na Wyżynie. Jak mówi legenda przywódcą ich był Hajk, prawnuk Noego. Ormianie nazywali siebie Hajami, czyli synami Hajka, a kraj Hayastanem i tak też jest do dzisiaj. Inne badania pochodzenia tej nazwy wskazują 1 F. Nansen, Gjennem Armenia, Oslo 1927, s. 174 (za: 2 en.wikipedia.org/wiki/urartu. 3 H. Lynch, Armenia, Londyn 1901, s. 116 (za: 6

7 na powiązania z przybywającymi ludami Indoeuropejskimi. One z kolei określane były mianem Hayatsa, podczas gdy miejscowi Arme-Shupria (czyli ludzie króla Arame). Z tego powstały Hayastan i Armenia. Język ormiański wywodzi się z tego samego okresu, co nazwa państwa. Należy on do grupy języków indoeuropejskich i umieszcza się go między perskim a greckim. Najbliżej mu jednak do istniejącego ówcześnie języka frygijskiego, który zanikł wkrótce po urodzeniu Chrystusa. Niektórzy uważali, że ormiański jest odłamem perskiego, lecz Heinrich Hubschmann dowiódł, iż jest tu zupełnie osobna i niezależna gałąź w indoeuropejskiej rodzinie języków. 4 Perski, a także grecki czy nawet gruziński wywarły jednak dużo wpływu, czego potwierdzeniem jest wiele zapożyczeń Czasy starożytne. Po raz pierwszy Armenia jako państwo oficjalnie wymieniona została w datowanych na 512 rok pne klinach należących do króla perskiego Dariusza I. Według nich Armenia zaanektowana została przez Persję. Niewola trwała niecałe 200 lat. W 331 roku pne Aleksander Wielki zaatakował Persów i pokonał króla Dariusza III. Aleksander namaścił Mithrinesa na władcę Hayastanu i wysłał go tam, ale Mithrines nigdy nie dotarł do miejsca przeznaczenia. 5 W związku z tym Armenia odzyskała wolność. W 322 roku pne zostało utworzone pierwsze królestwo, a fundatorem był Yervand I. Już wcześniej jednak w wielu rejonach kraju ludzie buntowali się przeciwko panowaniu Persów, co potwierdza, że wśród Ormian istniały bardzo liczne ruchy niepodległościowe. Trzeci wiek obfitował w liczne próby podbicia Armenii przez następców Aleksandra Wielkiego. W końcu w 222 roku pne do władzy doszedł Antiochos III i rozpoczął bardzo ekspansywną politykę. Siedem lat później przejął także Armenia i podzielił na dwa kawałki: Armenię Wielką (wschodnia strona rzeki Eufrat) i Armenię Mniejszą (zachodnia strona). Panowanie dwóch satrapów mianowanych przez Antiochosa nie trwało długo, bo wkrótce jego imperium upadło. 4 H. Hübschmann, Grundzüge der armenischen Ethmynologie, Lipsk 1883 (za: 5 W. Tarn, Alexander The Conquest of Persia (W:) Cambridge Ancient History, Cambridge, s

8 Obie części osobno zadeklarowały niepodległość w 190 roku. Artashes I został królem Armenii Większej, a Zareh Mniejszej. Za symboliczną datę rozpoczęcia dynastii Artashisian i powstania państwa armeńskiego uznaje się 189 rok p.n.e. 6 Dynastia ta uczyniła kraj potęgą. Skutecznie bronił on państwo przed atakami Seleucidów i robił wszystko, żeby osłabiać ich siłę. Nie próżnował też, jeśli chodzi o rozwój sił zbrojnych na własnym podwórku. Pierwszym podbitym przez Ormian narodem byli Albańczycy. Co ciekawe, jako zakładnika wzięto syna króla albańskiego, a ten w zamian za jego uwolnienie przysłał Artashesowi córkę imieniem Satenik, w której władca Armenii się zakochał i z którą się ożenił. 7 Po królu tym pozostało miasto Artashat wybudowane na jego polecenie, które to szybko uczynił stolicą. Artashes panował do roku 153, a po nim kolejno rządzili Artavazd I, Tigran I i Artavazd II. Największą zasługą tego ostatniego był fakt wysłania syna Tigrana do Persji zgodnie z ówczesnymi zasadami, według których przegrany w wojnie oddawał potomka rywalowi. Tigran dorastał na dworze perskim, co odcisnęło piętno na jego późniejszym życiu i sposobie myślenia. W roku 70 po śmierci ojca został królem jako Tigran II. Rysunek 1: Król Tigran II (źródło: Wkrótce po koronacji rozpoczął ekspansję z taką szybkością, że Armenia wkrótce stała się najpotężniejszym państwem na środkowym Wschodzie i osiągnęła szczyty swojej świetności. Swoją karierę Tigran Wielki, bo tak go nazywano również, rozpoczął od zajęcia Armenii Mniejszej. Wkrótce potem poślubił córkę Mithradatesa VI, króla Pontosu, jednego z największych rywali Rzymu. Mimo to udawało mu się przez długi okres utrzymywać neutralność w stosunku do niego. Tigran skoncentrował się bardziej na południu i szybko rozszerzył obszar panowania. Pod jego władaniem znalazły się ziemie od Morza Kaspijskiego na Wschodzie do Morza 6 M. Zakrzewska-Dubasowa, Historia Armenii, Kraków 1990, s M. Khorenatsi, The Second Book, s. 30 (za: 8

9 Śródziemnego na południowym Zachodzie i Morza Czarnego na północnym Zachodzie. W związku z powiększeniem terytorium niezbędne stało się utworzenie większego ośrodka centralnego. W latach zbudowano nową stolicę - Tigranakert. 8 Miasto to nie przetrwało do dzisiaj, a obecnie na jego miejscu istnieje Farkin. 9 W 69 roku pne w końcu doszło do konfliktu z rzymianami. Ich władca Lucullus domagał się głowy wspominanego Mithradatesa, na co Tigran zgody nie chciał wyrazić. Pomimo, iż zapewniał o braku chęci do podbijania terenów należących do Rzymu, doszło do wojny. Zakończyła się ona bitwą o Tigranakert przegraną przez Ormian, co doprowadziło do upadku miasta i utraty dużej ilości ziem na południe od Gór Taurus. Źródła historyczne podają znacznie przesadzone dane o tej bitwie. Plutarch pisze, że w jednej bitwie Ormianie stracili ponad sto tysięcy pieszych i niemal całą jazdę, natomiast z Rzymian setka została ranna, a pięciu zabitych. Do liczb tych z pewnością należy podchodzić z ostrożnością, lecz nie ulega wątpliwości, że Tigran poniósł porażkę. 10 Wkrótce potem Armenii zagroził następca Lucullusa, Pompejusz. Posłużył się on podstępem obiecując królowi Persów Farhadowi III część ziem w zamian za pomoc w ataku. Persowie odwrócili uwagę atakując z południa, a z drugiej strony pojawili się Rzymianie. O ile tych pierwszych udało się pokonać, to ci drudzy bez problemu przedostali się do centrum kraju, gdzie podpisano pakt pokojowy. Na mocy niego Tigran mógł zatrzymać Wyżynę Armeńską i ziemie zwane Sophene i Arazaene. Wcześniej Pompejusz obiecał je Persom, a że słowa nie dotrzymał to między tymi narodami doszło do wojny. Tymczasem Armenia została sojusznikiem Rzymu i była nim do czasu śmierci Tigrana Wielkiego w 56 roku pne. Spokój nie trwał długo. Zaledwie trzy lata później Marek Antoniusz w porozumieniu z Kleopatrą podstępnie zaatakował Ormian i zamordował syna Tigrana Artavazda III osadzając jednocześnie na tronie swojego syna Aleksandra. Panowanie potomka Cezara było krótkotrwałe został on obalony przez Artashesa II. Po nim panowali jeszcze Tigran III i Tigran IV, który zmarł w 2 roku pne kończąc 8 M. Zakrzewska-Dubasowa, op. cit., s D. Marshall-Lang, Armenia Kolebka Cywilizacji, Warszawa 1975, s Ibidem, s

10 dynastię Artashesian. Do czasu powstania kolejnej rządzili mianowani przez Rzymian i German Ariobarzane I, Artavazd V i Artashes III. W 53 roku naszej ery tron objął Tirdat I rozpoczynając dynastię Arshakounian, która trwała do roku 423. Od 117 Armenia ponownie była niepodległa dzięki decyzji imperatora Hadrianusa. W 226 roku w Persji zaczęli swoje rządy Sasanidzi, znani ze swojego nacjonalizmu, co przyniosło Ormianom kolejne kłopoty. Cztery lata później zaczęły się pierwsze ataki, skutecznie jednak odpierane przez wojska króla Tirdata II nazywanego także Khosrovem I. Przez trzy dekady Persom nie udało się pokonać przeciwnika, aż w końcu zmuszeni byli go podstępnie zamordować. 11 Kolejne ważne wydarzenie w historii Armenii nastąpiło w 301 roku. Podczas swojego panowania Tirdat III zaakceptował chrześcijaństwo jako oficjalną religię państwową będąc jednocześnie pierwszym na świecie, który to uczynił. Stało się głównie dzięki działalności św. Grzegorz Oświeciciela. Był on przetrzymywany przez Tirdata w lochach, ale międzyczasie król dostał obłędu wkrótce po tym, gdy zamordował świętą dziewicę Hripsimę, która nie chciała mu ulec. Siostra króla nakazała wówczas wypuścić św. Grzegorza, który przywrócił królowi zmysły. Po cudownym ozdrowieniu Tirdata wraz z całym dworem przyjął on chrzest i w 301 roku uczynił chrześcijaństwo religią państwową. Rok później Grzegorz został patriarchą Armenii. Pod koniec swego życia wycofał się z działalności publicznej i został pustelnikiem. Umarł około 326 roku. 12 Chrystianizacja miała duży wpływ na cywilizację ormiańską. Dzięki niej osiągnięto wyższy poziom rozwoju kulturowego i do dzisiaj ten fakt jest uznawany za ważny, symboliczny czynnik w historii narodu. 13 Armenia pozostawała poza granicami cesarstwa rzymskiego i dlatego Rzym nie był w stanie wywierać wpływu na rozwój tamtejszego Kościoła. 14 Przez kolejne wieki Armenia borykała się z kolejnymi problemami konflikt między sądem a kościołem, ataki ze strony Cesarstwa Bizantyjskiego i Persji oraz podział kraju na dwa obozy związane z tymi właśnie narodami. W piątym stuleciu tron kilkakrotnie przechodził z rąk Persów w ręce Ormian, aż w końcu Armenia w 428 roku została trwale zaanektowana przez sąsiada. 11 E. Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, Londyn 1910, s.262 (za: 12 pl.wikipedia.org/wiki/%c5%9awi%c4%99ty_grzegorz_o%c5%9bwieciciel. 13 H. Abich, Aus Kaukasischen Ländern, Wiedeń 1896 (za: 14 A. S. Atiya, A History of Eastern Christianity, s. 321 (za: 10

11 Przed rokiem 476 uważanym za początek średniowiecza miały jeszcze miejsce dwa istotne wydarzenia. W 405 roku na polecenie króla Vramshapouha, Mesrop Mashtots przełożył Biblię i w ten sposób powstał alfabet ormiański. Składał się pierwotnie z 36 liter, obecnie jest ich 39. Wreszcie w 449 roku król perski Yezdgerd II wydał zarządzenie, według którego wszyscy chrześcijanie mieli przejść na Mazdeizm. Ormianie sprzeciwiali się temu, w związku z czym doszło do wojny. 26 maja 451 odbyła się słynna bitwa pod Avarayr, gdzie nieliczne pułki dowodzone przez Vartana Mamikoniana, co prawda przegrały z armią perską, ale zdołano przekonać króla do zmiany swoich planów wobec poddanych Średniowiecze. Pierwszym średniowiecznym zarządcą Armenii był Vahan Mamikonian, brat Vartana. Został on mianowany przez Vologueza, króla z dynastii Sasanidów. Ten sam władca dał Ormianom prawo do wolności religijnej i samostanowienia się. Wkrótce doszło do przełomowego wydarzenia, jeśli chodzi o historię kraju. Kościół Ormiański oddzielił się od głównego nurtu chrześcijańskiego. Jednym z głównych powodów takiej sytuacji była duża przywiązanie Ormian do własnych tradycji i obrządku. Kościół Ormiański jako założony bezpośrednio przez jednego z apostołów Jezusa był uważany przez nich za oryginalny. 15 W związku z tym panowało odczucie, że sobory reinterpretujące pochodzenie Chrystusa nie korespondują w żaden sposób z wiarą chrześcijańską. Przyjęto konserwatywne podejście, a wskutek przekłamań i różnic językowych, a także machinacji politycznych Bizancjum Ormianie nie przyjęli w 554 na synodzie w Dwinie postanowienia tego soboru potępiające monofizytyzm (kierunek w teologii chrześcijańskiej przyjmujący, że w Chrystusie jest tylko jedna natura boska, a ludzka natura zaraz po wcieleniu została wchłonięta przez boską). 16 Rozdział Kościołów miał również podłoże polityczne. Kreowanie własnego odłamu pokazywało, iż Armenia nie ma żadnych związków z Zachodem i cesarstwem bizantyjskim. 15 M. Ormanian, L'Eglise arménienne, Paryż 1910, s.11 (za: 16 encyklopedia.servis.pl/wiki/armenia. 11

12 Rysunek 2: Mapa Armenii na przestrzeni wieków od starożytności do czasów obecnych W siódmym wieku władzę na ponad dwieście lat objęli Arabowie. W międzyczasie kilkakrotnie próbowali rebeliami odzyskać wolność, ale nigdy nie potrafili się połączyć na tyle, by ze zjednoczonych sił stworzyć niepodległe królestwo. 17 Dopiero w 862 roku książę Ashot Bagratouni utworzył nową dynastię. Armenia była wtedy położona na granicy imperiów arabskiego i bizantyjskiego. Kraj był atakowany przez obydwie te potęgi, ale też potrafił wykorzystać walkę mocarstw poddając się całkowicie władzy jednego z nich. 18 Dynastia Bagratouni rządziła do roku 1045, gdy Bizancjum przejęło kontrolę, a niepodległa pozostała jedynie prowincja Lori. Wkrótce po upadku stolicy, miasta Ani i podboju kraju przez Turków, uchodźcy utworzyli nowe państwo nad Morzem Śródziemnym na terenie Cylicja tzw. Królestwo Małej Armenii. Było ono sprzymierzeńcem Krzyżowców stanowiąc bastion chrześcijaństwa. Dzięki niemu, w czasach kiedy właściwa Armenia znajdowała się pod okupacją, przyczyniło się do zachowania tradycji i kultury. Pierwszym królem Małej Armenii został dopiero w 1198 roku Levon II. Pod koniec trzynastego wieku było to jedyne państwo chrześcijańskie w rejonie. Przetrwało ono 17 J. Laurent, L'Arménie entre Byzance et l'islam, Paryż 1919, s.2 (za 18 Ibidem, s

13 broniąc się przed najazdami muzułmanów i bizantyjczyków aż do Wtedy kraj zaatakował egipski sułtan i po długiej obronie stolica Sis musiała się poddać. Król Levon V został osadzony w więzieniu w Kairze i dopiero po interwencji króla Kastylii oraz ormiańskich notabli wypuszczono go na wolność, a konkretnie do Paryża Panowanie osmańskie. Kolejne lata w historii Armenii wiążą się z Imperium Osmańskim. Turkowie ottomańscy potrzebowali praktycznie tylko dwóch wieków, by stworzyć potężne mocarstwo. Wszystkim znana jest chyba data 29 maja 1453 roku, gdy 200-tysięczna armia Mehmeta II zdobyła Konstantynopol kończąc erę cesarstwa bizantyjskiego rok uznaje się także za symboliczny koniec średniowiecza. Do tego czasu Bizancjum oddzielało Azję od Europy, a teraz stało się najbardziej wysuniętym w kierunku Azji przyczółkiem w imperium Turków. Powszechnie uważa się, że Ottomani najpierw zajęli tereny półwyspu Azja Mniejsza, a potem skierowali się w kierunku Bałkanów. To przekonanie mija się jednak z prawdą. Zaczęło się od terenów w południowej Europie, potem była Azja Mniejsza, a dopiero w XVI wieku przejęli oni Armenię. Już wcześniej jednak między Turkami a Ormianami doszło do powiązań. W czasie walk ze swoimi seldżuckimi rodakami oraz Mongołami odkryli oni, że osadnicy z Armenii znakomicie sprawdzają się w walce będąc znakomitymi wojownikami. Obie strony szybko zyskały respekt, a po pewnym czasie Ormianie zyskali wśród Turków opinię najbardziej prawych. Drugim elementem łączącym oba te narody był patriarcha Kościoła Ormiańskiego. W 1461 roku Mehmet II Zdobywca przeniósł przywódcę duchowego Ormian, Hovakima z Bursy do Konstantynopola. 20 Zapewniono mu takie same prawa i przywileje, jakie miał patriarcha greckokatolicki, a także cywilną władzę nad wszystkimi Ormianami. 21 Pomimo więc, że Armenia nie wchodziła w skład imperium to jej obywatele mieli w nim wyjątkowo wysoką pozycję. Po aneksji została ona tylko potwierdzona. 19 D. Marshall-Lang, op. cit.. s E. Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Istambuł 1987, s. 149 (za: 21 M. Ormanian, L'Eglise arménienne, Paryż 1910, s. 60 (za: 13

14 Zajęcie kraju było tylko kwestią czasu. Dążąc w swojej ekspansji coraz bardziej na wschód Turkowie doszli w końcu do ormiańskiej granicy. Tam zastali zajmujące ten teren plemiona turkmeńskie, które zagrażały coraz bardziej imperium. Po pokonaniu przez Mehmeta II w ich rękach pozostała jedynie Armenia i Persja, zresztą nie na długo, bo Persowie wyzwolili się pod wodzą Ismaila Shaha z niewoli. W 1515 roku Sułtan Selim I zwany także Groźnym pobił jego armię zajmując większą część Armenii. Całość znalazła się ostatecznie w tureckich rękach w 1585 roku. Niewątpliwie należy przyznać, że pod panowaniem osmańskim Ormianie rozwinęli się znacznie. Ormianie potrafili także przez lata zachowywać swą narodową jak i tożsamość, ale systematycznie emigrowali z zajętych terenów, w wyniku czego przeważająca ich większość mieszka dziś poza właściwą Armenią - w diasporze, która jest rozsiana niemalże po całym świecie. Niestety rządzący imperium traktowali chrześcijan jak obywateli gorszej kategorii do XVII wieku. Chociaż byli oni wyłączeni ze służby wojskowej, to musieli płacić specjalne podatki i byli obarczeni wieloma zakazami. Turcy zabierali ludności niemal wszystko, doprowadzając do nędzy i głodu, co powodowało liczne bunty. 22 Od siedemnastego stulecia zaczął się proces stopniowego schyłku imperium. Zmieniło się także podejście do chrześcijan. Ich prawa były wreszcie respektowane, byli także traktowani równo w sądach. Zdarzało się nawet, że sułtan brał Ormian pod swoją opiekę jak zrobił to Murad III w Walachji, gdy ortodoksowie starali się siłą przekonać ich do swojej wiary. 23 Zmierzch potęgi osmańskiej wiązał się z faktem, że Turkom mimo posiadania świetnych predyspozycji bojowych, brakowało umiejętności rządzenia. W osiemnastym wieku obszarem zainteresowania Cesarstwa Rosyjskiego, Persów oraz oczywiście Turków stała się Transkaukazja. W latach obszar udało się zająć tym pierwszym. Obejmował on głównie tereny wokół Erewaniu i Nakiczewaniu. Sytuacja Ormian znacznie się poprawiła, co miało swoje odbicie we wzrastających ruchach narodowo-wyzwoleńczych. Doszły one do głosu gdy pomiędzy rokiem 1722 a 1730 pięć prowincji w Górnym Karabachu utrzymywało niepodległość. Dopiero jednak w XIX wieku stały się przyczyną konfliktu z tureckimi władzami 22 M. Zakrzewska-Dubasowa, op. cit, s N. Jorga, Byzance efter Byzance, Bukareszt 1938 (za: 14

15 3. Kwestia ormiańska w latach Narastający konflikt turecko-ormiański w XIX wieku. Mocarstwa europejskie w pierwszej połowie XIX wieku od czasu do czasu podejmowały interwencje w obronie praw mniejszości chrześcijańskich, których położenie było w muzułmańskim państwie Osmanów faktycznie ciężkie, ale był to pretekst do mieszania się w sprawy wewnętrzne Turcji. Rzeczywistym celem interwencji było bowiem wymuszenie na sułtanie coraz dalej idących ustępstw politycznych i ekonomicznych. Tymczasem położenie chrześcijan, zwłaszcza zamieszkujących obszary peryferyjne w stosunku do stref interesów mocarstw Europy Ormian, ulegało pogorszeniu. Wiązało się to z faktem, że władze Turcji widziały w mniejszościach chrześcijańskich zagrożenie dla istnienia swego wielonarodowego i wielowyznaniowego państwa. 24 Włodarze osmańskiego imperium chcieli uniknąć jego rozpadu. W połowie XIX wieku doszło więc do wielkich reform. Deklarowano nietykalność mienia, życia i honoru wszystkich poddanych, a także równość praw chrześcijan i muzułmanów. Ukłonem w stosunku do Ormian było utworzenie ich zgromadzenia narodowościowego w Konstantynopolu składającego się z 140 członków. Znacznie ograniczono znaczenie duchownych otrzymali oni zaledwie 26 miejsce. Projekt reform opracowali sami Ormianie, a główne zapisy były autorstwa Naapeta Rusiniana, Pogosa Paliana oraz Grzegorza Otiana. Oczywiście, Turcy znacząco zmienili jego treść. Dodali punkty mówiące o zachowaniu wierności państwu osmańskiemu oraz zapewniające rozległe prawa kościołowi ormiańskiemu. Także publikacja dokumentu mającego charakter statutu i nazywanego konstytucją narodową nie przebiegła bez problemów. Stało się to dopiero 17 marca 1863 roku, po tym jak pojawiła się groźba demonstracji ze strony jego zwolenników i ruchów chłopskich wśród Ormian. De facto jednak znaczenie reform nie było zbyt wielkie. W związku z tym od lat sześćdziesiątych coraz liczniej wybuchały w będących pod tureckim władaniem Zachodniej Armenii. Pierwszy była Wan w 1862, a potem

16 Zejtun i rok później Musz. To drugie było zdecydowanie największe. W powiecie zejtuńskim (Górna Cylicja) mieszkało Ormian cieszących się sporą niezależnością ekonomiczną i polityczną, albowiem najważniejsze sprawy rozstrzygali zarządcy poszczególnych dzielnic miasta Zejtun, pochodzący z rodów książęcych (melikowie), uznający przewodnictwo przedstawiciela duchowieństwa (m.in., samorząd zatrzymywał lwią część zbieranych w powiecie podatków). Ponadto, w miejscowych kopalniach pirytu wytwarzano - oprócz narzędzi - także broń sierpnia Turcy próbowali zdobyć i zniszczyć miasto, w którym znajdowali się powstańcy. Zwrócili się oni o pomoc do posła francuskiego w Konstantynopolu i patriarchy. Francuzi obiecali pomoc, a to podziałało na władze tureckie, które nie chcą dopuścić do interwencji francuskiej poszły na kompromis. 26 Powstanie to stanowiło duży impuls do kolejnych walk narodowowyzwoleńczych. Opisy wydarzeń publikował jeden z głównych animatorów ruchu Rafael Patkanian w swojej gazecie Iusis wydawanej w Petersburgu. Ormiańskie powstania miały także podstawy ekonomiczne. W sporach, w których brali udział oni oraz muzułmańscy obywatele, rozstrzygano zawsze na korzyść tych drugich. Dobrym przykładem cynicznej postawy Turków wobec Ormian był haracz zwany diszkirasa, czyli opłata za robotę zębów. Wymuszali go od spokojnych wieśniaków żołnierze nieregularnych wojsk tureckich, którzy spożyli u nich zwyczajny poczęstunek. Pretekstem była rzekoma konieczność naprawy zębów po takim posiłku. Bywały zresztą i przypadki, że diszkarasy pobierano przed zjedzeniem szkodliwego poczęstunku. 27 W walce o wolność naturalnym sojusznikiem walczących Ormian była carska Rosja - która posiadała juz wschodnią część Armenii, a zachodnią zajęła po wojnie lat Celem Ormian stało się połączenie obu części ich ojczyzny pod opieką chrześcijańskiej Rosji. Przykładem pomocy rosyjskiej były gwarancje, które dzięki protekcji Petersburga uzyskali chrześcijanie w europejskiej części Turcji. Świadomość narodowa Ormian była w tym czasie niemal całkowicie zespolona ze świadomością religijną. Spowodował to fakt, iż przez stulecia wszyscy najeźdźcy byli M. Zakrzewska-Dubasowa, Historia Armenii, Kraków 1990, s

17 albo zaratustrianami albo muzułmanami. Rosja świetnie wykorzystywała bycie potęgą chrześcijańską w procesie agitowania Ormian, którzy Rosjan przyjmowali bardzo entuzjastycznie. Feldmarszałek Iwan Paskiewicz zasłynął jako wyzwoliciela Erewania w 1828 rok, po zwycięstwie Rosji nad Persją i zajęciu przez nią wschodniej części kraju, gdzie Ormianom przyznano znacznie szerszy zakres praw publicznych, niż było to w Turcji. W związku z tym w latach doszło do masowego przemieszczania się Ormian na tereny wschodnie. Akcją tą kierował znany rosyjski dramaturg, Aleksander Gribojedow. Jedną z najbardziej zaangażowanych w ruchy wyzwoleńcze osób był Mkrtich Khrimian, nazywany też Hayrik (Ojciec). W 1869 roku został on mianowany katolikosem Konstantynopola. Po tej nominacji poświęcił swój czas na obronę praw mniejszości ormiańskiej. Ze względu na wrogie nastawienie władz został zmuszony do opuszczenia stanowiska i wygnany w 1890 roku. Swoje palce w tej decyzji maczali będące marionetkami w tureckich rękach ormiańscy notable z Konstantynopola starannie sabotując jego decyzje. 28 Dzięki interwencji mocarstw zachodnich w 1875 roku doszło do kolejnych reform, które działały na korzyść ludności ormiańskiej. Wprowadził je sułtan Abdul Aziz, a sytuację tamtejszych czasów znakomicie oddaje zapis mówiący: Od teraz egzekwujący prawo np. policjanci w całym imperium będą wybierani spośród najbardziej prawych ludzi. 29 Niewiele to zmieniło w sytuacji. Niespełna rok później doszło do fanatycznych zamieszek w historycznym Wan. Spotkały się one z ostrą reakcją Turków spalili oni siedziby rodzin ormiańskich w mieście. W trakcie toczonej w latach wojnie rosyjsko-osmańskiej Armenia stała się niestety polem bitwy i sceną strasznych zdarzeń. Większość ormiańskiej populacji w miastach Bayazid i Alaszkert została wymordowana. W samym Bayazid zginęło ludzi. 30 Turcy pomijają zupełnie te wydarzenia, za to uwydatniają kooperację ormiańską z wojskami carskimi. Rosjanie prowokowali Ormian do rewolty przeciwko cesarstwo osmańskiemu, czyniąc to także dla swoich własnych celów. 28 P. Rohrbach, In Turan und Armenien, Berlin 1898, s (za: 29 A.Wandal, Les Arméniens et la Réforme de la Turqiue, Genewa 1903, s.22 (za: 30 C. Norman, Armenia and the campaign of 1877, Londyn 1878, s