Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji Instytut Architektury Krajobrazu.

Transkrypt

1 Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji Instytut Architektury Krajobrazu Kierunek Architektura Krajobrazu Magda Garbulińska Nr indeksu Koncepcja Ogrodu Zmysłów jako współczesnego Edenu w Dolnośląskim Centrum Dziedzictwa Kulturowo- Przyrodniczego w Wojsławicach Praca magisterska Opiekun pracy dr hab. Tomasz Nowak prof. nadzw. Wrocław, czerwiec 2008

2 2 z siostry dedykacją dla mojej

3 3 OŚWIADCZENIE OPIEKUNA PRACY Oświadczam, że niniejsza praca magisterska pt.: Koncepcja Ogrodu Zmysłów jako współczesnego Edenu w Dolnośląskim Centrum Dziedzictwa Kulturowo Przyrodniczego - autorstwa Magdy Garbulińskej została przygotowana pod moim kierunkiem w Zakładzie Kompozycji Krajobrazu i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego.... data... czytelny podpis opiekuna pracy OŚWIADCZENIE AUTORA PRACY Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa:... data została napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami USTAWY z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z ubieganiem się o tytuł naukowy lub zawodowy wyższej uczelni załączona w wersji elektronicznej jest identyczna z wersją wydrukowaną.... czytelny podpis autora pracy

4 4 Koncepcja Ogrodu Zmysłów jako współczesnego Edenu w Dolnośląskim Centrum Dziedzictwa Kulturowo- Przyrodniczego w Wojsławicach Streszczenie pracy Celem niniejszej pracy magisterskiej jest stworzenie koncepcji Ogrodu Zmysłów, który będzie nawiązywał do mitycznego rajskiego ogrodu. Koncepcja ta ma stać się pretekstem do rozważenia tego, jak człowiek odbiera świat poprzez zmysły i jak można na nie oddziaływać, a także do zbadania mitu o Edenie i tego jak ewoluował w świadomości ludzkiej. Pierwszy rozdział pracy poświecony jest zagadnieniom roli, znaczenia i funkcjonowania zmysłów w życiu człowieka. Poszczególne podrozdziały prezentują charakterystykę sześciu zmysłów (wzroku, dotyku, smaku, węchu, słuchu i szóstego zmysłu), a także przybliżają zjawisko synestezji. Każdy zmysł jest przedstawiony od strony medycznej, a także w aspekcie kulturowym, bądź psychologicznym. W drugim rozdziale opisana jest historia powstania oraz wygląd Edenu, a także wizje raju w innych religiach. Ponadto przedstawiono wpływ mitu o rajskim ogrodzie na założenia ogrodowe Iranu, Japonii oraz średniowieczny hortus conclusus. Rozpatrzono także pewne interpretacje mitu rajskiego w literaturze i wynikające z nich, czasem bardzo zaskakujące, wyobrażenia na temat Edenu. Trzeci rozdział opisuje Dolnośląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowo Przyrodniczego w Wojsławicach, przytaczając historię, precyzując lokalizację oraz charakteryzując warunki fizjograficzne tego miejsca. Czwarty rozdział poświęcony jest opisowi oraz przedstawieniu koncepcji Ogrodu Zmysłów będącego współczesnym Edenem. Słowa kluczowe: 1. zmysły 2. Eden 3. raj 4. odbiór zmysłami

5 5 Spis treści: I Część opisowa: Wstęp.8 Rozdział 1. Zmysły w życiu człowieka: Rola i znaczenie zmysłów w życiu człowieka Definicja zmysłów Rozważania na temat prawdziwości świata postrzeganego zmysłami Charakterystyka zmysłów, jakimi dysponuje człowiek Dotyk Wzrok Barwa Złudzenia optyczne Słuch Smak Węch Szósty zmysł Synestezja.. 31 Rozdział 2. Eden jako pierwszy ogród: Powstanie i opis biblijnego Raju Próby umiejscowienia Raju Obraz Raju w innych religiach Historia pojęcia Próby odtworzenia Raju na ziemi w założeniach ogrodowych różnych cywilizacji Ogrody Persji Ogrody Japonii Ogrody buddyjskie Ogrody przyjemności Ogrody średniowiecza Obrazy raju w literaturze Ogród zamknięty ogród niedostępny Raj jako ogród platońskich idei Rajskie ogrody światła. 49 II Część projektowa: Rozdział 3. Dolnośląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowo- Przyrodniczego- miejsce, w

6 6 którym mógłby powstać współczesny Eden Położenie geograficzne i ogólna charakterystyka Warunki klimatyczne Rys historyczny Charakterystyka zlewni Koncepcja Programowo Przestrzenna Dolnośląskiego Centrum Kulturowo Przyrodniczego w Wojsławicach Mapa hipsometryczna terenu 56 Rozdział 4. Opis koncepcji projektowej Lokalizacja 4.2. Plan Ogrodu Zmysłów 4.3. Opis Rajskiego Sadu 4.4. Opis Tarasów Opowieści o Stworzeni Świata w kontekście Raju 4.5. Opis Tarasów Opowieści o Stworzeni Świata w kontekście Ogrodu Zmysłów Zakończenie Spis ilustracji Bibliografia Załącznik: Elektroniczna wersja pracy

7 7 Część I

8 8 Wstęp Wyobraź sobie, że podróżowałeś konno latem przez cztery dni po równinie, że dotarłeś do granicy, jaką stanowią pokryte śniegiem góry i wspiąłeś się na przełęcz; ze szczytu przełęczy ujrzałeś kolejną równinę, a w oddali, w odległości setek kilometrów, długi łańcuch gór i że przez wiele dni, a nawet tygodni musisz jechać dalej, w słońcu, pozbawiony cienia, napotykając po drodze jedynie pobielałe kości padłych zwierząt. Kiedy wreszcie znajdziesz miejsce, gdzie rosną drzewa i płynie woda nazwiesz je ogrodem.tym, za czym tęskniły twoje oczy są nie kwiaty i ich jaskrawe barwy, ale zielona grota i sadzawki, w których pluskają złote rybki i szemrzący strumień. Takie właśnie znaczenie ma słowo ogród w Persji, kraju, w którym długie powolne wędrówki karawan są faktem, a nie romantyczną nazwą. [ ] Tym, czym jest powiew wiatru wieczorem po upalnym dniu, czym jest studnia na pustyni, tym dla Persa jest ogród 1- pisała Vita Sacville-West podróżująca po Iranie w latach 20 XX wieku. Mimo różnic kulturowych, barier czasowych i geograficznych, jakie oddzielają nas Europejczyków od ludzi mieszkających na terenach Iranu, na początku XX wieku, żyjąc w XXI wieku, powinniśmy dokładnie rozumieć ich ideę ogrodu. My też jesteśmy w pewnym sensie wędrowcami, tyle, że zamiast pustyni przemierzamy betonowe dżungle i, choć architekci prześcigają się w pomysłach, jak urozmaicić nam przestrzeń, to i tak na dłuższą metę olbrzymie miasta, w których żyjemy wydają się szare i monotonne bez małych enklaw zieleni, bez wstęgi rzeki, która je przecina. Niektórzy z nas mają to szczęście posiadać własną prywatną zieloną przestrzeń. Wtedy urządzają ją wedle własnych upodobań i tworzą miniaturowy raj przy swoim domu, ale większość z nas pozbawiona jest takiej możliwości. Co więc pozostaje? Publiczne parki, ogrody, wycieczki do lasu. Człowiek jest częścią natury i, choć niewiadomo jak bardzo przekształciłby otaczająca go rzeczywistość, i tak prędzej, czy później będzie chciał do natury powrócić. Według Księgi Rodzaju, historia ludzkości zaczęła się w ogrodzie - sadzie. Pierwszy człowiek - Adam, był pierwszym ogrodnikiem i pierwszym strażnikiem ogrodu, który stworzył dla niego Bóg. Ogród ten był miejscem, w którym wszystko żyło w harmonii, gdzie nie było zła, ani nieszczęścia. Był miejscem zamkniętym, odciętym od reszty świata, w którym człowiek czuł się szczęśliwy. Dopóty, dopóki przestrzegał narzuconego mu zakazu, ale ludzka ciekawość zwyciężyła i człowiek został wygnany z Edenu, a bramy krainy 1 Cytat za: Hobhouse P., Historia ogrodów, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2005.

9 9 wiecznego szczęścia zatrzasnęły się na zawsze. Od tej pory największe pragnienie człowieka to móc tam powrócić, więc szuka raju na ziemi, bądź stara się, by trafić do niego po śmierci. Historia ogrodów także jest historią próby stworzenia raju na ziemi. Określanie ogrodów mianem raju nikogo już dziś nie dziwi. Jednak czy zdajemy sobie sprawę skąd się wzięło to porównanie? W niniejszej pracy pragnę przeanalizować historię rajskiego mitu, wyobrażenia raju w literaturze oraz przełożenie historii o pierwszym ogrodzie na projekty ogrodów perskich i japońskich. Pragnę również wykazać jak istotną rolę odgrywa oddziaływanie na zmysły w sztuce ogrodowej. Aż wreszcie łącząc ideę ogrodu- raju i ogrodu zmysłów pragnę stworzyć koncepcję przestrzeni silnie oddziałującej na zmysły, przesyconej symboliką, która, choć nie wszystkim znana jest wprost, to z pewnością działa na podświadomość. Przestrzeni, w której człowiek będzie mógł poczuć się integralną częścią natury, przypominając sobie o swoich korzeniach, lecz także przestrzenią, w której będzie widoczna ludzka ręka. Co konkretnie będzie treścią stworzonego przeze mnie ogrodu? Będzie on opowieścią o powstaniu świata, który człowiek w pewnym sensie utracił, i do którego nieustannie próbuje powrócić, opowieścią o tęsknocie za naturą, ale i opowieścią o dumie człowieka, który sam stał się kimś na miarę stwórcy, przekształcającego otaczający go krajobraz.

10 10 Tylko zmysły mogą uleczyć duszę, tak samo, jak dusza może uleczyć zmysły. Oskar Wilde Portret Doriana Gray a Rozdział 1. Zmysły w życiu człowieka 1.1. Rola i znaczenie zmysłów w życiu człowieka. Zmysłom, choć posługujemy się nimi niemalże bez przerwy, poświęcamy tak naprawdę niewiele uwagi, poza momentami, gdy odbieramy jakieś wyjątkowo silne bodźce. Nie zdajemy sobie nawet sprawy, jakie znaczenie biologiczne i kulturowe mają wrażenia wzrokowe, zapachowe czy dotykowe. W tym rozdziale zostaną przedstawione i scharakteryzowane zmysły, jakimi posługuje się człowiek Definicja zmysłów Zgodnie z definicją zamieszczoną w Encyklopedii PWN, zmysły to zdolności zwierząt i człowieka do odbioru i analizy bodźców działających na organizm. 2 Bez zmysłów funkcjonowanie człowieka byłoby niemożliwe. Pozostaje jednak pytanie, czy zmysły mogą nas zwodzić? Rozważania na temat prawdziwości świata postrzeganego zmysłami Na przełomie V i VI w p.n.e. Parmenides, grecki myśliciel, twierdził, iż nie należy ufać zmysłom, bo przekazują nam zafałszowany obraz rzeczywistości. Później pogląd ten rozpowszechniali jego uczniowie. Jednak najsłynniejszymi filozofami, którzy wątpili w prawdziwość tego, co przekazują nam zmysły byli żyjący w XVII wieku Kartezjusz i Francis Bacon. Pierwszy z nich twierdził, że ludzkie narządy zmysłowe nie źródłem wiedzy pewnej, co udowodnił w tzw. doświadczeniu z kijem. Kiedy wkładamy kij do wody, pod jej powierzchnią wydaje się zgięty. Gdy sprawdzamy kij zmysłem dotyku wydaje się prosty, więc albo oczy, albo palce (albo jedno i drugie) okłamują nas. Problem polega na tym, że nie potrafimy stwierdzić, który z tych dwóch zmysłów kłamie. Jednak teoria Kartezjusza ma pewną lukę. Jesteśmy w stanie stwierdzić, że zmysły nas okłamują jedynie wtedy, gdy później dostarczają nam prawdziwej informacji. To z kolei mogłoby 2 Wojnowski J., Wielka Encyklopedia PWN, http//encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=

11 11 prowadzić do stwierdzenia, że tak naprawdę, to nie wina zmysłów, lecz naszej interpretacji tego, co odbieramy z otoczenia. Wszystkie bodźce odbierane przez zmysły przekazywane są do mózgu i tam poddawane obróbce Bacon twierdził, że istnieją cztery rodzaje złudzeń utrudniających człowiekowi poznanie rzeczywistości i są to: - złudzenie plemienia, które zakłada, że istoty ludzkie przejawiają skłonność do antropomorficznego (człowiek posiada skłonność do przypisywania przyrodzie cech, które sam posiada), i finalistycznego pojmowania naszego świata, - złudzenie jaskini, które mówi o tym, że każdy człowiek posiada swoją własną grotę i przez jej pryzmat spostrzega rzeczywistość (mowa tu o ludzkich doświadczeniach). - złudzenie rynku, które przejawia się w tym, że ludzie współistnieją i komunikują się werbalnie, a poprzez codzienną praktykę języka poddają go deformacjom. - złudzenie teatru, które zakłada, że ilość stworzonych systemów filozoficznych odpowiada liczebnie powstałym sztukom teatralnym.3 Celem ninejszej pracy nie będzie jednak rozstrzyganie zagadnienia, czy zmysły dają nam prawdziwy czy też fałszywy obraz świata. Pragnąc zaprojektować swój ogród postaram się w pewnym sensie pozostawić poznanie rozumowe na marginesie a skupić się na poznaniu zmysłowym i wszystkich aspektach, które mu towarzyszą Charakterystyka zmysłów, jakimi dysponuje człowiek Wyróżniamy pięć zmysłów: - dotyk, - wzrok, - słuch, - smak, - węch. Choć w obecnych czasach wyodrębniliśmy także szósty zmysł i synestezję. Głównym ośrodkiem odpowiadającym za odbiór świata zmysłami jest mózg (Rys.1.) 3 Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

12 12 Rys.1.Schemat przedstawiający części mózgu odpowiedzialne za odbieranie poszczególnych wrażeń zmysłowych (wg.w.duch) Dziwne, że zmysł dotyku, nieskończenie mniej ceniony przez ludzi niż wzrok, w krytycznych chwilach tworzy główną, jeśli nie jedyną więź między nami a rzeczywistością. Wladimir Nabokov Lolita Dotyk Wrażenia, które określamy mianem dotyku są kombinacją sygnałów przesyłanych przez komórki reagujące na ciepło, zimno, nacisk oraz uszkodzenia. Zarówno zmysł dotyku jak i zmysł motoryczny są podstawowymi elementami definiującymi odbieranie rzeczywistości przez człowieka. Zmysł dotyku rozmieszczony jest na skórze. W ramach narządów czucia możemy wyróżnić: - narządy czucia powierzchniowego - inaczej zwane ciałkami, odbierają wrażenia dotykowe ciepła, zimna, nacisku, pieczenia, swędzenia itp. Ich rozmieszczenie jest

13 13 nierównomierne, najwięcej znajduje się na wargach, opuszkach palców i podeszwach stóp, a najmniej na skórze grzbietu. - narządy czucia głębokiego - leżą głęboko pod skórą (np. w mięśniach) i odbierają z narządów, na których się znajdują różne wrażenia (np. ból przy stanach zapalnych). Dzięki nim możemy ocenić kształt, ciężar, elastyczność czy twardość przedmiotu, który ujmujemy ręką. Dotyk jest pierwszym zmysłem, który rozwija się u człowieka. U noworodków występuje automatycznie, nim zdążą się otworzyć oczy, nim dziecko zacznie rozumieć świat. Jest również zmysłem najstarszym i najszybciej działającym. Jednak receptory dotykowe mogą być wyłączone przez monotonię powtarzających się bodźców. Dzięki temu jesteśmy w stanie normalnie funkcjonować, w przeciwnym wypadku oszalelibyśmy czując nieustannie to samo doznanie. Jedynie ciałka Paciniego, narządy Raffiniego (stawy) i Golgiego (ścięgna) nie są w stanie zmęczyć się nadmiarem bodźców. Dotyk jest jednym z najważniejszym zmysłów pomagającym poruszać się nam po świecie, co najlepiej widać na przykładzie osób niewidomych.4 Zmysł dotyku spełnia bardzo ważną funkcję obronną. W momencie, kiedy czujemy, że jakiś czynnik wywołuje ból, nasze ciało reaguje tak, aby go uniknąć. Dzisiaj wiadomo, że ból nie stanowi schematycznej odpowiedzi na bodziec, jakim jest okaleczenie naszego ciała. Samo odczuwanie bólu jest silnie uzależnione od czynników psychicznych, takich jak doświadczenia, oczekiwania, a także, nawyki, obyczaje, czy kultura. W pewnym sensie ból jest czymś, czego trzeba się nauczyć.5 Gdy otworzysz oczy wydaje ci się już, że widzisz. Johann Wolfgang Goethe Wzrok Wzrok jest to zdolność do odbierania bodźców świetlnych ze środowiska oraz ogół czynności związanych z analizą tych bodźców, czyli widzeniem. Przystosowanie oka do pełnienia tych funkcji umożliwia: rozpoznawanie kształtów, ocenianie odległości położenia obiektów od oka, rozróżnianie barw. 4 Ackerman D., Historia naturalna zmysłów, wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1994, str Dröscher V.B., Świat zmysłów, wydawnictwo Wiedza Powszechna, Monachium 1966, str

14 14 Około 70% wszystkich receptorów zmysłowych mieści się w oczach. Oceniamy i rozumiemy świat głównie dzięki temu, że go widzimy. Nasze oczy są wyposażone w odrębne mechanizmy, dzięki którym wychwytujemy światło, wybieramy obiekt, precyzyjnie skupiamy się na nim i sytuujemy go w przestrzeni. Ponieważ jedne receptory odpowiedzialne są za rozpoznawanie koloru (częstotliwość fali), a inne za rozpoznawanie jasności, można wzrok uważać za dwa osobne zmysły. Trzeba zaznaczyć, że w zależności od natężenia światła istnieją różne rodzaje widzenia. Wyróżniamy: - widzenie fotopowe, czyli dzienne - praca ludzkiego oka w warunkach normalnych (przy ilości światła, która wystarcza do pełnego wykorzystania możliwości zmysłu wzroku), - widzenie mezotopowe, czyli fazę przejściową - częściowa utrata postrzegania barw, występująca w warunkach, gdy natężenie oświetlenia spada i - widzenie ekotopowe, czyli minimalny stan pracy ludzkiego oka - praca narządu wzroku w warunkach skrajnie niekorzystnych (przy znikomej ilości światła), gdy widzimy świat w skali szarości.6 Z uwagi na to, że człowiek jest kształtów stanie widzieć za równo kształtów dzień, jak i kształtów nocy, tylna cześć gałki ocznej wyścielona jest cienką błoną (siatkówką), która zawiera dwa rodzaje światłoczułych komórek: pręciki i czopki. 125 milionów cienkich pręcików tworzy czarno biały obraz, zaś trzy rodzaje czopków są wyspecjalizowane kształtów postrzeganiu kolorów: niebieskiego, czerwonego i zielonego.(rys.2.) Pomieszane czopki i pręciki sprawiają, że oko jest kształtów stanie szybko reagować na zmieniające się obrazy. Za zdolność precyzyjnego skupiania wzroku na przedmiotach w pełnym świetle dla zapewnienia ostrości widzenia odpowiada znajdujące się w środku siatkówki miejsce zwane żółta plamką. Żółta plamka jest bardzo mała, dlatego też swoja funkcję może pełnić na bardzo małej powierzchni. Przez to gałka oczna zmuszona jest do ciągłego ruchu, aby ustawiać oglądany przedmiot dokładnie naprzeciwko żółtej plamki. Kiedy natomiast oglądamy przedmioty kształtów przyćmionym świetle, czopki znajdujące się kształtów żółtej plamce są bezużyteczne, dlatego musimy patrzeć obok przedmiotu, aby go widzieć dokładnie, ponieważ przy braku pełnego oświetlenie, patrzenie na przedmiot wprost spowodowałoby, że obiekt byłby dla nas niewidzialny. 6 Tamże, str.15-25

15 15 Rys.2. Schemat budowy gałki ocznej. (wg.w.duch) Barwa To, co określamy mianem koloru, który widzimy jest w rzeczywistości kolorem, który odbija się od danej powierzchni. Toteż mówiąc, że jabłko jest czerwone, określamy kolor odbitych promieni, zaś samo jabłko mieni się wszystkimi barwami poza czerwienią. Według wynalazcy polaroidu, Erwina Landa, człowiek określa kolory na podstawie otoczenia, kształtów jakim je widzi.7 Porównujemy jeden kolor kształtów drugim, a następnie weryfikujemy naszą ocenę stosownie do pory dnia, źródła światła i obrazów zapisanych kształtów pamięci. Większość ludzi potrafi rozróżnić od 150 do 2000 kolorów, ale nie wszyscy widzą je tak samo. Świat postrzegany przez człowieka jest ubarwiany przez emocje i wspomnienia związane kształtów poszczególnymi kolorami. Istnieją trzy barwy zasadnicze, zwane inaczej głównymi: żółta (odcień cytrynowy), czerwona (odcień karminu) i niebieska (ultramaryna). Żadnej z nich nie można otrzymać z połączenia jakichkolwiek innych barw. Poprzez łączenie ze sobą barw podstawowych powstają barwy pochodne (na przykład połączenie żółtego z niebieskim daje zielony). Gdybyśmy ułożyli barwy na obwodzie koła tak, by tworzyły układ zamknięty powstałoby koło barw.(rys.3.) 7 Ackerman D., Historia naturalna zmysłów, wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1994, str

16 16 Rys.3. Koło barw Dwie barwy, które leżą naprzeciwko siebie na średnicy koła są najbardziej kontrastowe. Oko ludzkie jest w stanie wychwycić takie zestawienie barw z dużej odległości. Wszystkie znane barwy możemy podzielić na dwie grupy, w zależności od odczuć jakie w nas wywołują, a mianowicie na barwy ciepłe i zimne. Ponadto niektóre barwy wywołują reakcje pobudzające (czerwony) lub uspokajające (niebieski), czasem nawet melancholijno depresyjne (ciemny fiolet). Poszczególnym barwom przypisuje się także różne symbole (czerwony rewolucja, krew, walka, żółty ostrzeżenie, niebieski czystość, zielony bezpieczeństwo) i tak choćby w mowie kwiatów symbolizują uczucia.8 Ponadto niektóre barwy mają właściwości lecznicze. Zajmuje się nimi dziedzina zwana chromoterapią. Po raz pierwszy właściwości terapeutyczne kolorów dostrzeżono już w starożytnym Egipcie, Chinach, Indiach i Grecji Złudzenia optyczne Złudzeniami optycznymi nazywamy błędna interpretację obrazu przez mózg, która jest wynikiem kontrastu, cieni, użycia kolorów. Złudzenia wynikają z mechanizmów działania percepcji, które zazwyczaj pomagają w postrzeganiu, jednak w określonych warunkach powodują pozornie tylko prawdziwe wrażenia. Złudzenia można podzielić na pięć grup: 8 Krawsz A., Wiedza i życie, Nr 2/1998. Potęga koloru. 9 Couwenbergh J. Chromoterapia i światłoterapia. Wyd. Videograf. Chorzów 2008.

17 17 1) złudzenia deformujące kształt, wielkość długość, 2) złudzenia powodowane fizjologią układu wzrokowego, 3) złudzenia jasności i barwy, 4) figury dwuznaczne i 5) figury niemożliwe.10 Do pierwszej grupy złudzeń zaliczamy: - złudzenie ściany kawiarni (wzór na ścianie kawiarni St Michael's Hill w Bristolu, zauważone i opisane (1979) przez prof. Richarda L. Gregory i Priscillę Heard) wszystkie szare linie są do siebie równoległe (Rys.4.) Rys.4. Złudzenie ściany kawiarni - złudzenie Ponzo (Rys.5.)- Górna pozioma kreska wydaje się dłuższa niż ta leżąca niżej. Dzieje się tak dlatego, iż rysunek przypomina tor kolejowy zniekształcony przez perspektywę. Dwie ukośne linie postrzegamy, dzięki stałościom spostrzeżeniowym, jako w rzeczywistości równoległe, co z kolei sugeruje, że dwie linie poziome mają różną długość. Działa tutaj też prawo stałości oceny wielkości, według którego subiektywnie postrzegamy przedmioty leżące w różnej odległości od obserwatora i podobnego kształtu jako takie same, mimo iż na siatkówce oka przedmioty leżące dalej są mniejsze. Rys.5. Złudzenie Ponzo - spirala Frasera (Rys.6.)- złudzeniem jest to, że widzimy spiralę, 10 Gazda J., Lewiński W., Wśród kształtów i barw, Wydawnictwo Harcerskie, Warszawa 1964, str

18 18 podczas, gdy na obrazku są koncentrycznie ułożone kręgi Rys.6. Spirala Frasera - złudzenie Mullera Lycra (Rys.7.) Rys.7. Złudzenie Mullera - złudzenie Zollnera (Rys.8.) Rys.8. Złudzenie Zollnera

19 19 - złudzenie Poggendorfa (Rys.8.) rys.8. Złudzenie Poggendorfa W drugiej grupie złudzeń wyróżniamy: - wstęgę Macha (Rys.9.) Rys.9. Wstęga Macha - siatkę Hermana (Rys.10.) Rys.10. Siatka Hermana - irradiację (Rys.11.)

20 20 Rys.11. Irradiacja W ramach złudzeń jasności i barwy wyróżniamy: - kontrast równoczesny (Rys.12.) Rys. 12. Kontrast równoczesny. Rys.13. Kontrast następczy - kontrast następczy (Rys.13.) - efekt McCollougha. Ptak nie śpiewa dlatego, że ma coś do powiedzenia śpiewa, ponieważ zna piosenkę przysłowie chińskie Słuch Słuch jest zmysłem, który umożliwia percepcję fal dźwiękowych. Wykorzystywany jest przez organizmy żywe do komunikacji oraz rozpoznawania otoczenia. Narządy słuchu nazywa się uszami. To, co nazywamy dźwiękiem to w istocie przypływ, górowanie i odpływ fali cząsteczek powietrza, zaczynającej się wraz z ruchem jakiegokolwiek przedmiotu i rozchodzi się we wszystkich kierunkach. Fale dźwiękowe poprzez powietrze docierają do małżowiny usznej, a następnie przewodem słuchowym zewnętrznym do błony bębenkowej. Pod wpływem drgań powietrza błona porusza przylegający do niej młoteczek. Następnie drgania młoteczka przekazywane są na kowadełko i strzemiączko, za pośrednictwem okienka owalnego i w ten sposób trafiają do ucha wewnętrznego, gdzie zmieniane są na impulsy nerwowe, które nerwem słuchowym docierają do ośrodków słuchowych w korze mózgowej Ackerman D., Historia naturalna zmysłów, wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1994, str

21 21 Rys.14. Narząd słuchu (wg.w.duch) Rys.15. Budowa ucha (wg.w.duch) Ucho zewnętrzne to skomplikowany organ (Rys.14,15.) wyłapujący niektóre dźwięki i wrzucającym je od razu do kanału słuchowego, jednak niektóre dźwięki odbijają się od górnych, dolnych i bocznych ścianek muszli usznej i wpada do kanału w kilka sekund później. Dzięki temu mamy do czynienia z całą sekwencją opóźnień uzależnioną od tego, pod jakim kątem dźwięk dochodzi do ucha. Na podstawie tych opóźnień mózg jest w stanie zlokalizować źródło dźwięku. To pomaga osobom niewidomym orientować się w świecie za pomocą zmysłu słuchu, kiedy ostukują przeszkody na swojej drodze, mogą się zorientować jak daleko się one znajdują.12 Wszystko zaczyna się od drgających cząsteczek powietrza, które popychają się wzajemnie. Wywoływane przez nie fale charakteryzują się określoną częstotliwością (liczbą sprzężeń i rozprzężeń na sekundę), która odbieramy jako wysokość tonu. Im większa częstotliwość tym wyższy ton. Dźwięk przemieszcza się w powietrzu z szybkością 330 metrów na sekundę, znacznie wolniej niż światło(dlatego w czasie burzy najpierw widać błysk, a potem słychać grzmot). Dźwięki, które słyszymy, reprezentują szeroki zakres intensywności, od szumu traw poruszanych wiatrem, po wystrzał kuli armatniej. Rzadko zdarza się nam słyszeć prace organów wewnętrznych, na przykład szum płynącej krwi. Czasem, kiedy mamy zatkane uszy możemy usłyszeć bicie własnego serca. W szczytowym okresie młodości człowieka jesteśmy wstanie słyszeć dźwięki o częstotliwości od 16 do cykli na sekundę, co obejmuje około dziesięciu oktaw. Podstawowe częstotliwości głosu ludzkiego wahają się od 100 cykli dla mężczyzny do Tamże, str

22 22 cykli dla kobiety. Wraz z wiekiem postępuje zgrubienie błony bębenkowej i przestajemy słyszeć dźwięki z obu końców skali, szczególnie zaś wysokie tony. Dźwięków o niskich częstotliwościach praktycznie nie słyszymy.13 Mimo, że nasza zdolność słyszenia jest ograniczona, człowiek nauczył się poszerzać ten zasięg, na przykład lekarze, przy pomocy stetoskopu. Czy przeznaczeniem człowieka jest odrzucać dary natury? Czy urodził się po to, aby zrywać najbardziej gorzkie owoce? Dla kogo rosną te piękne kwiaty, którym bogowie pozwalają kwitnąć u stóp zwykłych śmiertelników? Radujemy Opatrzność, gdy oddajemy się rozmaitym przyjemnościom, które nam podsuwa; nasze rzeczywiste potrzeby wypływają z jej praw, a nasze pragnienia z jej inspiracji. Piero Camporesi Laboratoria zmysłów Smak Smak jest zmysłem służącym do chemicznej analizy składu pokarmu. U wielu organizmów smak, oraz drugi chemiczny zmysł węch, nie są oddzielone. U człowieka jednak mamy do czynienia z dwoma odrębnymi zmysłami, choć silnie ze sobą sprzężonymi. Mniej wykształcony zmysł bliski ma sprawdzać pożywienie w bezpośrednim kontakcie, a wysoce wrażliwy daleki zmysł może odbierać zapach ze znacznych odległości. Odczuwanie smaku pokarmów zależy bowiem nie tylko od receptorów smakowych, ale również Smaki odbieramy poprzez kubki smakowe.(rys.16.) Dorośli ludzie mają ich około , zgrupowanych według smaków, na jakie reagują, w różnych miejscach jamy ustnej. Większość kubków smakowych znajduje się na języku, pojedyncze występują na podniebieniu, w gardle i na migdałach. Wewnątrz każdego kubka smakowego znajduje się około 50 pręcikowatych komórek smakowych odpowiedzialnych za przekazywanie informacji do neuronu wysyłającego podnietę do mózgu Tamże, str Tamże, str

23 23 Rys.16. Wygląd kubków smakowych (wg.w.duch) U człowieka wyróżniamy pięć rodzajów receptorów smakowych, które mniej więcej odpowiadają ważnym grupom substancji chemicznych znajdujących się w pożywieniu. Te receptory to: słodki - odpowiadający węglowodanom, głównie cukrom prostym i dwucukrom. Największe zagęszczenie receptorów słodkiego smaku znajduje się na koniuszku języka.(rys.17.) słony - odpowiadający solom sodu i potasu, a ściślej kationom tych metali. Receptory tego smaku rozrzucone są równo po całym języku. (Rys.17.) kwaśny odpowiadający kwasom organicznym i nieorganicznym. Najwięcej receptorów smaku gorzkiego znajduje się na bokach języka. (Rys.17.) gorzki odpowiadający alkaloidom i wielu solom nieorganicznym. Najwięcej receptorów tego smaku występuje u nasady języka. (Rys.17.) umami wykrywa obecność kwasu glutaminowego, składnika większości białek, wyczuwalny jest na przykład w pomidorach Dröscher V.B., Świat zmysłów, wydawnictwo Wiedza Powszechna, Monachium 1966, str

24 24 Rys.17 Schemat rozmieszczenia narządów odpowiedzialnych za odbieranie wrażeń smakowych (wg.w.duch) Ciekawe jest to, że na języku nie ma dwóch takich miejsc, gdzie jeden smak odczuwalny byłby tak samo. Właściwie język nie przekazuje nam żadnych informacji o chemicznym charakterze dotkniętego obiektu, gdyż jedna substancja może mieć różny smak w zależności od stężenia, na przykład bromek potasu ma smak słodki przy stężeniu 0,01, gorzko słony przy stężeniu 0,04, a słony przy stężeniu 0,2. Każdy smak ma swój próg wrażliwości i tak człowiek ma najniższy próg wrażliwości na smak gorzki. Kubki wyczuwające ten smak leżą w tylnej części języka i pełnią funkcję obronną przed ześlizgnięciem się niebezpiecznej substancji do przełyku. Smak słodki wyczuwamy w rozcieńczeniu 1:200, słony w rozcieńczeniu 1:400, kwaśny 1: , gorycz zaś w proporcji 1: Ackerman D., Historia naturalna zmysłów, wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1994, str

25 25 Ponieważ smak, podobnie jak zapach, należy do zmysłów chemicznych, tak jak nie wyczujemy zapachu substancji, dopóki nie zacznie się ona ulatniać, tak nie odczujemy jej smaku, dopóki nie zacznie się rozpuszczać. W ludzkim organizmie takim rozpuszczalnikiem jest ślina. Nie ma dwóch osób, które identycznie odczuwałyby ten sam smak. Indywidualizm smakowy zaczyna się już na poziomie składu śliny, który również jest właściwy dla każdego człowieka, uzależniony od systemu odżywiania, palenia lub niepalenia, cech dziedzicznych, a nawet nastroju. W odczuwaniu smaku bardzo istotną role odgrywa węch. Zwyczaj wąchania potrawy nim ją spróbujemy, jest uzasadniony z medycznego punktu widzenia, gdyż takie zachowanie jest wystarczającym bodźcem do wydzielenia śliny, która z kolei jest niezbędna do wyczucia smaku danej potrawy. Ponieważ węch i smak mieszczą się we wspólnym kanale powietrznym, kiedy mamy coś w ustach, czujemy równocześnie zapach owej substancji, a kiedy coś wdychamy, na przykład krople na katar, czujemy w tylnej części gardła gorzki posmak. Dlatego osoby zakatarzone słabiej odczuwają smak. Zapach jest jednak wyczuwalny szybciej niż smak. Na przykład potrzeba razy więcej cząsteczek placka z wiśniami, by poczuć jego smak, niż by czuć jego zapach. Zazwyczaj jedząc coś wykonujemy około 100 ruchów żujących na minutę. Jeśli jakaś substancja pozostanie w ustach dłużej poczujemy jej bukiet zapachowy. Pełen smak potrawy obejmuje jej fakturę, zapach, temperaturę, ostrość i wiele innych cech. Właściwie każdy smak, który jesteśmy sobie w stanie wyobrazić jest wynikiem kombinacji czterech podstawowych smaków. Smak jest w silnym stopniu zmysłem stadnym. Mało osób lubi jeść samemu, bo jedzenie ma w sobie silny ładunek społeczny. Na przykład murzyni Bantu uważają, że wymienianie się jedzeniem stanowi rodzaj umowy między dwojgiem ludzi, tworząc z nich klan miski zupy. Zazwyczaj spożywamy posiłki w gronie rodzinnym. Na całym świecie ubija się interesy przy stole. Śluby kończą się ucztą, spotkania przyjaciół celebrowane są przy obiedzie, w obrzędach religijnych poświęca się pokarmy jako symbole bojaźni Bożej, hołdu i ofiary. Jeśli jakaś uroczystość ma mieć emocjonalne, symboliczne lub mistyczne znaczenie, pod ręką znajdzie się jakiś pokarm, by ją zatwierdzić, uświęcić. W każdej cywilizacji używa się pokarmów jako symboli aprobaty bądź upamiętnienia czegoś, przy czym pewnym rodzajom pożywienia przypisuje się nadnaturalną moc, inne spożywa symbolicznie, a jeszcze inne w sposób rytualny z zastrzeżeniem, że osobników tępych bądź sceptycznych, którzy zapomną receptury lub pomylą kolejność obrzędów, spotka ich pech. Dla starożytnych Egipcjan cebula była symbolem wszechświata, starożytnych uwagi na swoja