RECENZJE I OMÓWIENIA

Transkrypt

1 5/2012 JAN WIECZOREK, [rec.] Piotr P. Chruszczewski, Językoznawstwo antropologiczne. Zadania i metody, Oddział Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu, Wrocław 2011, ss. 340 Piotr P. Chruszczewski jest profesorem w Instytucie Filologii Angielskiej UWr oraz profesorem Wyższej Szkoły Filologicznej we Wrocławiu. Stopień doktora uzyskał w 2001 roku na Uniwersytecie Wrocławskim (praca pt. Gramatyka komunikacyjna dyskursu politycznego na przykładzie przemówień inauguracyjnych prezydentów Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej), a habilitację przygotował na Uniwersytecie Adama Mickiewicza (praca pt. Cultural Patterns in Discursive Practices of Scandinavian Speech Communities in the Viking Age. On the Basis of Runic Inscriptions of North-Central Jutland). Książka Językoznawstwo antropologiczne. Zadania i metody jest swego rodzaju syntezą dotychczasowej pracy naukowej badacza zainteresowanego szczególnie relacjami między językiem a rzeczywistością społeczno-kulturową, pragmatyką językową oraz studiami nad dyskursem. Publikacja zawiera pięć rozdziałów (łącznie ze wstępem i zakończeniem) oraz bardzo bogatą bibliografię. Całość opatrzona jest przejrzystym, szczegółowym spisem treści oraz indeksem nazwisk pojawiających się w tekście. Trzy główne rozdziały książki poświęcone są kolejno: historii antropologii kulturowej i językowej, omówieniu problemów współczesnego językoznawstwa antropologicznego oraz przedstawieniu paradygmatów badawczych tej dyscypliny naukowej. Autor już we wstępie przedstawia podstawowe założenie, które nie tylko będzie przyświecało późniejszemu wywodowi, lecz stanowi równocześnie fundament językoznawstwa antropologicznego: język jest integralnym składnikiem kultury, bowiem jego złożona natura, jako wysublimowanego narzędzia używanego w komunikacji do precyzyjnego wyrażania myśli i będącego zarazem częścią wyrażanych myśli, stanowi o tym, że język jest elementem rzeczywistości i co więcej, może wydatnie przyczyniać się do różnego rodzaju zmian rzeczywistości, w której funkcjonuje. Po krótkim wprowadzeniu, w którym zostają omówione: kolejność poruszanych tematów, przyjęte założenia, podstawowe definicje i prace polskich badaczy zasłużonych dla językoznawstwa antropologicznego, autor rozpoczyna swój niezwykle klarowny i erudycyjny wykład na temat historii tytułowej dyscypliny. W pierwszej kolejności Piotr Chruszczewski omawia kształtowanie się amerykańskiej antropologii kulturowo-językowej. Autor zauważa już na początku tego podrozdziału, iż pierwotnie nie można mówić o całkowitym podziale na europejską i amerykańską szkołę językoznawstwa antropologicznego, ponieważ badacze działający w XVIII i XIX wieku odbierali swoje wykształcenie w Europie i z perspek-

2 208 RECENZJE I OMÓWIENIA tywy Europejczyka właśnie prowadzili obserwacje o charakterze etnograficznym czy językoznawczym. Amerykańskość naukowców wynikała najczęściej z obszaru geograficznego, na którym byli aktywni. Autor zauważa jednak, że dzięki oderwaniu się, początkowo chociażby pozornemu, perspektywa badaczy amerykańskich zaczęła nosić znamiona odróżniające ją od perspektywy badaczy europejskich. Do cech wyróżniających tradycję amerykańską Piotr Chruszczewski zalicza między innymi: wyraźny podział antropologii na subdyscypliny (antropologię socjokulturową, antropologię fizyczną i biologiczną, archeologię i lingwistykę) oraz wyraźnie deskryptywno-dokumentacyjne podejście do prowadzonych badań nad językami Indian amerykańskich. Po uwagach o charakterze ogólnym autor przedstawia proces kształtowania się myśli naukowej w zakresie antropologii. W swym wykładzie uwzględnia bardzo szerokie spektrum czasu, od pracy zakonnika Bernardino de Sahagun ( ) zatytułowanej General History of the Things of New Spain po działalność Frederica Warda Putnama ( ) drugiego w historii USA profesora antropologii kulturowej. Chruszczewski podkreśla szczególny kontekst kształtowania się tytułowej dyscypliny, którym były spore oczekiwania o charakterze praktycznym. Wielokrotnie omawiane są poglądy i wypowiedzi autorstwa osób z pogranicza nauki i polityki (np. Thomas Jefferson, Albert Gallatin), będące świadectwem konieczności uprawiania wspomnianej dyscypliny nie tylko ze względów poznawczych, lecz również w celu zrozumienia kultur indiańskich warunkującego konieczne porozumienie. Dzięki pragmatycznej perspektywie, w której postawiono badaczy kultur indiańskich, udało się poznać, skatalogować i opisać wiele dziś już nieistniejących systemów społeczno-kulturowych, których integralnym elementem (a może raczej kluczem do nich) był język. Podrozdział ten kończy się opisem sposobów definiowania kultury oraz katalogiem jej definicji na gruncie amerykańskim. W kolejnej części książki autor opisuje wczesne tradycje badań z zakresu pogranicza kultury i języka w Niemczech, Wielkiej Brytanii i Francji. Szczegółowo omówione zostają powiązania między kolonizatorską działalnością państw a powstającym zrębem nauki opisującej zachowania społeczne i sposoby komunikacji kolonizowanych narodów. W każdym z trzech europejskich państw prace badaczy spotkały się z innymi oczekiwaniami i warunkami powstawania. Oczywiście wyniki prowadzonych obserwacji, jak również metodologie, którymi się posługiwano, także mocno różniły się na gruncie europejskim. Wywód rozpoczyna refleksja nad tradycją niemiecką. Za jej protagonistę autor uznaje Johanna Christopha Adelunga, który jako pierwszy zaczął używać słowa kultura w liczbie mnogiej dla opisania bogactwa zachowań, obyczajów i symbolicznych systemów komunikacyjnych funkcjonujących w różnych grupach narodowościowych. Chruszczewski opisuje również obraz antropologii kulturowej, który wyłonił się w wyniku działalności takich naukowców-myślicieli, jak Johann Gottfried von Herder oraz Wilhelm von Humboldt autor poglądu będącego punktem wyjściowym późniejszych badaczy amerykańskich (szczególnie Boasa, Sapira i Whorfa): różnorodność języków świata ma bezpośrednie przełożenie na wielorakie sposoby rozumienia rzeczywistości poza-

3 RECENZJE I OMÓWIENIA 209 werbalnej. Ważne miejsce w tradycji niemieckiej badań kulturowych zajmują również badacze-podróżnicy, których wyprawy były zarówno bogatym źródłem informacji i inspiracji naukowej, jak i polem do testowania powstających już na gruncie europejskim teorii. Reprezentantem nurtu terenowego opisanym w tej książce jest przykładowo Heinrich Barth, znany jako pionier badań etnograficznych w Afryce. W części poświęconej brytyjskiej tradycji antropologicznej autor syntetycznie omawia historię powstawania różnych prądów badawczych: monogenizmu, funkcjonalizmu, ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu. W swym wykładzie uwzględnia prace takich badaczy, jak: Bronisław Malinowski, James C. Prichard, Edward B. Tylor (pierwszy profesor antropologii Uniwersytetu w Oxfordzie) i James G. Frazer. Szczególnie dużo uwagi poświęcono w tym miejscu badaniom Bronisława Malinowskiego, który opisuje kulturę oraz praktyki komunikacyjne w sposób niemalże nam współczesny. Otóż uważa on, że język jest instrumentem, za pomocą którego tworzy się kulturowo określone instytucje społeczne generujące różne formy władzy. Oczywistym kontekstem powstawania brytyjskiej antropologii kulturowej jest silna polityka kolonizacyjna państwa. Wzajemne relacje między nauką a polityką oraz praktyką kolonizacyjną są kolejnym wątkiem omawianym w książce. Ostatni podrozdział diachronicznej części książki Piotra Chruszczewskiego dotyczy specyfiki francuskiej antropologii kulturowej. Okres rozwoju tej nauki podzielono na trzy etapy: 1) od roku 1839 (rok założenia Societe Ethnologique) do roku 1905 okres nazywany okresem towarzystw naukowych, 2) między rokiem 1905 a 1925 (rok założenia na Sorbonie Institut d ethnologie) tzw. czas rewolucji etnologicznej, 3) od roku 1925 do drugiej wojny światowej. W podrozdziale tym syntetycznie ujęto poglądy takich twórców, jak: William F. Edwards, Marcell Mauss i Emile Durkheim. Podobnie jak w przypadku części poświęconych tradycji niemieckiej i brytyjskiej, autor w swych rozważaniach uwzględnia kontekst społeczny, kolonializm francuski i szczególnie silne relacje między omawianą dyscypliną naukową a polityką. Drugi rozdział (Problemy współczesnego językoznawstwa antropologicznego) rozpoczyna omówienie założeń badawczych językoznawstwa antropologicznego. W tej części książki autor przedstawia różne założenia i ich warianty stanowiące podstawę badań opisywanej dyscypliny naukowej. Chodzi tutaj szczególnie o dwa prądy, pierwszy wyrastający z hipotezy Sapira Whorfa o relatywizmie językowym oraz drugi nazywany uniwersalizmem kognitywistycznym. Obie doktryny w swych radykalnych odmianach, zdaniem Stephena Levinsona, są wobec siebie w wyraźnej opozycji. Dopiero zastosowanie obu w wersjach umiarkowanych ma status operatywny i przydatny badaczowi kultury i języka. Połączenie to dało w efekcie hipotezę neowhorfiańską, której autorstwo należy przypisać również Stephenowi Levinsonowi. Sporą część podrozdziału poświęconego założeniom i metodom językoznawstwa antropologicznego Piotr Chruszczewski poświęca omówieniu koncepcji podziału lingwistyki kulturowej na trzy obszary badawcze. Jest to koncepcja wrocławskiego

4 210 RECENZJE I OMÓWIENIA etnolingwisty Janusza Anusiewicza, a wyklarowane w niej subdyscypliny to: a) lingwistyka kulturowa; b) lingwistyka antropologiczna/etnolingwistyka, c) antropologia lingwistyczna. Wymienione obszary badawcze różnią się przede wszystkim przedmiotem badań, pierwszy z nich jest studium nad relacjami na linii język kultura człowiek rzeczywistość (język jako warunek wstępny, implikator, interpretator i interpretant zawierający najistotniejsze treści kultury); drugi to związki między człowiekiem i językiem a kulturą i rzeczywistością (język jest tu traktowany jako pewien wytwór kultury oraz składnik innych wytworów kulturowych czy zachowań społecznych); trzeci wychodzi od treści kulturowych, a nie językowych, i z tego punktu rozpatruje relacje między kulturą, językiem a społeczeństwem. W dalszej części podrozdziału autor referuje podobne koncepcje podziału omawianej dyscypliny proponowane przez autorów zachodnioeuropejskich i amerykańskich. Znajduje się tu również sporo uwag o języku formułowanych z perspektywy językoznawstwa ogólnego. Jest to próba wykazania wpływu wyników badań lingwistyki antropologicznej na sposoby ogólnego postrzegania i definiowania języka. W kolejnym podrozdziale Piotr Chruszczewski proponuje czytelnikowi przyjrzenie się pewnemu studium przypadku. Dotyczy ono skandynawskich protoksiążek i kontekstu kulturowego, w którym powstawały (i do którego odczytania są kluczem). Podrozdział ten stanowi treść wykładu wygłoszonego przez autora w 2007 roku na UAM i opiera się na badaniach własnych. Trzeci rozdział omawianej tutaj książki to swoisty podręcznik zagadnień i metod, którymi posługuje się współczesne językoznawstwo antropologiczne. Autor omówił tutaj wnikliwie cztery główne paradygmaty badawcze wyodrębnione na podstawie przedmiotu badań oraz metodologii, które funkcjonują w kontekście konkretnych zagadnień naukowych. Pierwszy z omówionych paradygmatów ma charakter dokumentacyjny. Omawia się w tym miejscu kwestie związane z działalnością terenową językoznawców. Za naczelne zadanie reprezentanci tego nurtu (Boas, Sapir, Whorf) postawili sobie dokumentację działalności społeczności mownych wraz ze sporządzeniem opisu i klasyfikacji rdzennych języków przede wszystkim obu Ameryk, lecz również Afryki, Europy i Australii z Oceanią. Badacze ci postrzegają język w sposób bardzo strukturalistyczny jako słownik zawierający jednostki leksykalne i gramatykę zbiór zasad rządzących łączeniem jednostek leksykalnych w celu wyrażenia pewnego znaczenia. Oczywiście język w ujęciu kulturowym nie jest tu ograniczony jedynie do funkcji komunikacyjnej, której priorytetem jest wymiana informacji. Reprezentanci tej subdyscypliny szukają relacji między słownikiem i gramatyką a rzeczywistością społeczną, w której zasoby leksykonu i reguły gramatyki się kształtują. Poszukiwania te skutkują odtworzeniem w zarysie aksjologii badanych ludów, uwypukleniem treści będących immanentną (choć często nieświadomą) częścią języka. Ten aspekt badań o charakterze terenowo-dokumentalnym jest szczegółowo opisany w podrozdziałach Akwizycja danych kulturowych i leksykalnych oraz Leksyka jako wskaźnik zmian społeczno-kulturowych.

5 RECENZJE I OMÓWIENIA 211 Autor, przywołując badania Alfreda L. Kroebera ucznia Boasa, płynnie przechodzi do omówienia drugiego z wytypowanych paradygmatów badawczych: kulturowo-lingwistycznego. Kroeber postrzega kulturę jako symboliczny system ustanowiony przez ludzi głównie ze względu na ich społeczno-kognitywne możliwości wymiany precyzyjnych informacji za pomocą języka. Takie zdefiniowanie przedmiotu badań klasyfikuje osiągnięcia Kroebera w pierwszym i drugim paradygmacie badawczym, przy czym wpływ drugiego zdaje się wyraźniejszy. Według jego założeń język należy badać wśród ludzi i czynności, które wykonują. Język jest w tym ujęciu domeną kulturowo zorganizowaną i organizującą kulturę. Badacz reprezentujący ten nurt jest zainteresowany relacjami łączącymi język i jego kontekst kulturowy, mechanizmy i modele zmian językowych (i kulturowych), a także mechanizmy powstawania i śmierci języków. Częstymi metodami wykorzystywanymi przy tego typu badaniach jest obserwacja uczestnicząca, wywiady nieformalne i nagrywanie spontanicznego użycia języka. Podrozdział ten zawiera również omówienie rozwiniętych definicji kultury Alfreda Kroebera, konsiliencji języka i kultury (na przykładzie prac Adama Fischera dotyczących rzeczywistości kulturowo-językowej Łużyczan i Polaków) oraz osiągnięć subdyscypliny zwanej kreolingwistyką. Podrozdział kończy się omówieniem mechanizmów zmian językowych i kulturowych oraz mechanizmu śmierci języka (głównie na tle języków Australii i Oceanii oraz Ameryk). W trzeciej części poświęconej współczesnym paradygmatom badań z zakresu językoznawstwa antropologicznego znajduje się omówienie paradygmatu transformacyjnego. O ile w dwóch pierwszych podrozdziałach była mowa o badaniach wychodzących od języka i traktujących język jako integralny element życia społeczeństw, o tyle w trzecim punktem wyjścia jest raczej pewna społeczność posługująca się językiem i jej kultura. Mowa tutaj o analizie procesów powstawania instytucji zachowujących ciągłość w czasie. Wiąże się z tym postrzeganie komunikacji w kategoriach pragmatycznych, a sam język traktowany jest jako społeczne osiągnięcie interakcyjne wypełnione wartościami indeksowymi (łącznie z wartościami ideologicznymi). W podrozdziale opisano badania dotyczące tworzenia się tożsamości językowej (etnografia mówienia) oraz językowego formowania się obiektów społecznych (instytucji, obyczajów, rytuałów, elementów etykiety). W tym miejscu znajdziemy również uwagi związane z funkcjonowania aktów mowy jako aktów kreacji rzeczywistości, po której następuje pobieżna analiza językowych relacji siły i przewagi. Czwarty podrozdział zawiera omówienie ostatniego z wytypowanych paradygmatów badań: komunikacyjno-dyskursywnego. Jest on bezpośrednim rozwinięciem paradygmatu trzeciego transformacyjnego. Jednostkami języka podlegającymi analizie w tej perspektywie są praktyki dyskursywne i komunikacyjne, teksty w dyskursie oraz gramatyki dyskursu. Można zatem mówić o przeznaczeniu czwartego paradygmatu do badań najwyższych jednostek systemowych języka za pomocą odpowiednich metod analizy gramatyk komunikacyjnych badanych dyskursów na

6 212 RECENZJE I OMÓWIENIA podstawie adekwatnych tekstów. Sam język w ujęciu komunikacyjno-dyskursywnym jest rozumiany jako domena zorganizowana kulturowo i komunikacyjnie, ale też organizująca kulturę i komunikację. W rozwinięciu podrozdziału można znaleźć omówienie klasycznych zagadnień związanych z analizą dyskursu z perspektywy językoznawcy antropologicznego. Poruszone zatem zostają podstawowe kwestie koncepcji gramatyki komunikacyjnej tekstu, dyskursu wraz z jego genre ami, różnych sposobów zanurzenia tekstu w kontekście (sytuacyjnym, społecznym i kulturowym). Książka Piotra Chruszczewskiego jest imponującym podręcznikiem dyscypliny, która ma już swoje tradycje w polskiej nauce, o czym świadczy częste cytowanie rodzimych badaczy (Anusiewicz, Bartmiński, Dąbrowska). Rozdział poświęcony współczesnym paradygmatom językoznawstwa antropologicznego zawiera cykl syntetycznych wykładów, które scalają wiedzę znaną i uznaną w perspektywie dotąd chyba nieopisanej na naszym rynku. Oczywiście koncepcje Boasa, Sapira, Whorfa (z tych starszych) oraz podstawy analizy dyskursu trudno nazwać nowymi lub współcześnie przełomowymi, jednak sposób ich ukazania jest zdecydowanie nowatorski. Siłą Językoznawstwa antropologicznego jest bardzo przejrzysty sposób uporządkowania materiału, który ułatwia scalenie znanych już faktów, poglądów, prądów naukowych w nową całość podporządkowaną bardzo ambitnemu celowi. Jest nim próba opisu relacji łączących język, rzeczywistość i kulturę. Zadanie to może bardzo łatwo ulec rozmyciu, lub, jak zauważa w recenzji prof. W. Burszta, rozbiciu na tak wyspecjalizowane obszary badawcze, że ponowne złożenie wniosków z przeprowadzonych badań może okazać się niemożliwe. W polskim językoznawstwie zarówno etnolingwistyka, jak i badanie dyskursu mają już swoje tradycje, niestety rozdzielne. Być może publikacja Piotra Chruszczewskiego przyczyni się do wyraźniejszego postrzegania wspólnych elementów obu obszarów badawczych tak celów, jak i metod. Niewątpliwym osiągnięciem autora jest uporządkowanie terminologii używanej przez różne grupy badaczy oraz historii rozwoju językoznawstwa antropologicznego i dziedzin pokrewnych. Część historyczna książki oparta jest na źródłach zagranicznych, dotychczas nietłumaczonych na język polski, co stanowi dodatkowy walor. Książce nie można postawić zarzutów innych niż typowe dla publikacji o charakterze podręcznikowym. Niektóre tematy zostały potraktowane dość pobieżnie, inne wręcz przeciwnie bardzo szczegółowo. Publikacja nie wnosi również nic nowego, jeśli chodzi o błyskotliwe wnioski badawcze, nie takie jest jednak jej zadanie. Dziwić może jedynie bardzo wierne podporządkowanie rozdziału trzeciego, poświęconego paradygmatom badawczym, typologii zaczerpniętej z publikacji Alessandra Durantiego. Sam autor sugeruje niekiedy, że mamy do czynienia właściwie z dwoma paradygmatami, które mają po dwa warianty, zamiast z czterema różnymi. Druga uwaga, którą można wystosować do autora, dotyczy liczby przykładów użytych w książce. O ile w pierwszej historycznej części książki można znaleźć ich bardzo dużo, co zdecydowanie umila lekturę i niewątpliwie wpływa pozytywnie

7 RECENZJE I OMÓWIENIA 213 na walory dydaktyczne publikacji, o tyle w części teoretycznej przykładów troszeczkę brakuje (co nie znaczy, że zupełnie ich nie ma). Być może dysproporcja ta wynika z chęci zachowania przejrzystości wykładu i lekko gawędziarskiego tonu pierwszego rozdziału. Gawędziarskość ta nie jest zarzutem, wręcz przeciwnie, wynika z bardzo sprawnego posługiwania się językiem i doskonale dobranych przykładów. Językoznawstwo antropologiczne. Zadania i metody można potraktować jako świetny podręcznik zarówno dla osób zainteresowanych relacjami między językiem a kulturą, szukających systematycznie uporządkowanej wiedzy, jak i dla studentów zajmujących się szeroko rozumianą etnolingwistyką i analizą dyskursu. Niewątpliwie książka ma też walory naukowe przydatne doświadczonym badaczom. Mam tu na myśli szczególnie uporządkowaną terminologię wywodzącą się z różnych subdyscyplin naukowych oraz bardzo bogatą bibliografię prac wydanych na rynku polskim i publikowanych wyłącznie za granicą.