JĘZYKOZNAWSTWO ANTROPOLOGICZNE

Transkrypt

1

2

3 P O L S K A A K A D E M I A N A U K ODDZIAŁ we WROCŁAWIU Prace Komisji Nauk Filologicznych Oddziału Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu Vol. III JĘZYKOZNAWSTWO ANTROPOLOGICZNE -- ZADANIA i METODY-- PIOTR P. CHRUSZCZEWSKI WROCŁAW 2011

4 RECENZENCI Prof. zw. dr hab. (em.) Aleksander Szwedek Instytut Fiologii Angielskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Prof. zw. dr hab. Wojciech J. Burszta Kierownik Katedry Antropologii Kultury Szkoły WyŜszej Psychologii Społecznej w Warszawie RADA NAUKOWA Prac Komisji Nauk Filologicznych Oddziału Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu Piotr Cap (Łódź) Piotr P. Chruszczewski (Wrocław) Józef Darski (Poznań) Katarzyna Dziubalska-Kołaczyk (Poznań) Jacek Fisiak (Poznań) James A. Fox (Stanford) Stanisław Gajda (Opole) Piotr Gąsiorowski (Poznań) Franciszek Grucza (Warszawa) Philippe Hiligsmann (Louvain-La-Neuve, Belgia) Henryk Kardela (Lublin) Ewa Kębłowska-Ławniczak (Wrocław) Tomasz P. Krzeszowski (Warszawa) Barbara Lewandowska-Tomaszczyk (Łódź) Ryszard Lipczuk (Szczecin) Witold Mańczak (Kraków) Michał Post (Wrocław) Stanisław Prędota (Wrocław) Aleksander Szwedek (Poznań) ElŜbieta Tabakowska (Kraków) Zdzisław Wąsik (Poznań) Jerzy Wełna (Warszawa) Roland Willemyns (Bruksela, Belgia) Tadeusz Zabrocki (Poznań)

5 JĘZYKOZNAWSTWO ANTROPOLOGICZNE -- ZADANIA i METODY-- PIOTR P. CHRUSZCZEWSKI

6 Prace Komisji Nauk Filologicznych Oddziału Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu Vol. III Językoznawstwo antropologiczne. Zadania i metody Piotr P. Chruszczewski Adres wydawcy: Oddział Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu ul. Podwale 75, Wrocław Komisja Nauk Filologicznych Oddziału PAN we Wrocławiu Przewodniczący Prof. dr hab. Stanisław Prędota Wiceprzewodniczący Prof. WSF dr hab. Piotr P. Chruszczewski Opracowanie graficzne okładki: Małgorzata Tyc-Klekot wykorzystano prace Waldemara Krupy i Piotra P. Chruszczewskiego Korekta i opracowanie redakcyjne: dr Radosław Wyczliński Skład: Paweł Cesarz Druk i oprawa: Drukarnia Eikon Plus, Kraków Copyright by Piotr P. Chruszczewski 2011 All rights reserved ISBN

7 Pamięci Profesora Edmunda Gussmanna ( ) naukowca, erudyty, prawego człowieka

8 It has been the effort of the author to connect the study of language with the study of other branches of anthropology, for a language is best understood when the habits, customs, institutions, philosophy the subject-matter of thought embodied in the language are best known. The student of language should be a student of the people who speak the language; and to this end the book has been prepared, with many hints and suggestions relating to other branches of anthropology. Introduction to the Study of Indian Languages. 2nd ed. Washington, D.C.: BAE, the Smithsonian Institution John W. Powell ([1877] 1880: vi) Przedmowa do ksiąŝki Johna W. Powella mogła by być równie dobrze wstępem takŝe i do mojej pracy, bowiem ludzie w swojej istocie się nie zmieniają, zmieniają się tylko formy reprezentacji świata jakich uŝywają w czasie swojego Ŝycia. Modyfikacje językowych reprezentacji rzeczywistości są zaś szczególnie podatne na wpływy niewerbalnych kontekstów, w których Ŝyją uŝytkownicy języka. Praca niniejsza traktuje właśnie o zróŝnicowaniu form zachowań językowych, wpływach jakim ulegają, i sposobach jak moŝna je opisywać i badać. Stanford Wrocław, w sierpniu 2010 r. Piotr P. Chruszczewski

9 PODZIĘKOWANIA Słowa podziękowania za pomoc naukową oraz organizacyjną udzieloną mi w czasie powstawania niniejszej pracy naleŝą się Profesorowi Jamesowi A. Foxowi (Stanford, USA), dzięki którego zaproszeniu mogłem kilkakrotnie pracowicie spędzać wakacje tak w terenie, jak i w doskonale wyposaŝonych bibliotekach i laboratoriach amerykańskich uniwersytetów, poznając zadania badawcze i zgłębiając metodologię pracy lingwistów poświęcających czas perspektywie antropologicznej. Podziękować pragnę takŝe Profesorowi Zdzisławowi Wąsikowi i Profesorowi Jackowi Fisiakowi, na których czas i Ŝyczliwą poradę zawsze mogłem liczyć. Dziękuję Panu Zbigniewowi Stańczykowi wieloletniemu pracownikowi Instytutu Hoovera w Stanfordzie, bez którego pomocy mógłbym nie dotrzeć do wielu cennych źródeł bibliograficznych. Dziękuję Doktorowi Radosławowi Wyczlińskiemu za czas jaki spędził nad skrupulatną redakcją i korektą niniejszej pracy. Dziękuję teŝ Panu Waldemarowi Krupie podróŝnikowi, który podarował mi cześć swoich zdjęć, wykorzystanych do projektu okładki tej ksiaŝki. Osobne podziękowania składam Wydawnictwom, które uprzejmie udzieliły mi zgody na prezentację w rozbudowanej formie części materiałów mojego autorstwa, które juŝ wcześniej ukazały się drukiem, często w innym języku. Chodzi o następujące publikacje, w których zaprezentowano po raz piewszy tezy rozwinięte w niniejszej pracy:

10 Wydawnictwo Krakowskiego Towarzystwa Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej Tertium. Podstawowe problemy językoznawstwa antropologicznego, [w:] Jacek Fisiak (red.) Studia językoznawcze: od językoznawstwa teoretycznego do stosowanego; seria Język a komunikacja 29; (Kraków 2010). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Runic Inscriptions as Instances of Proto-Books, [w:] Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 126; (Kraków 2009). Wydawnictwo Krakowskiego Towarzystwa Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej Tertium. Cultural Patterns in Discursive Practices of Scandinavian Speech Communities in the Viking Age. On the Basis of Runic Inscriptions of North-Central Jutland (Kraków 2006). Wydawnicto Uniwersytetu Szczecińskiego. O stosowaniu metody konsiliencji komunikacyjnej w badaniach językowych nad kulturą. Na przykładzie publikacji Adama Fischera o Połabianach, ŁuŜyczanach i Polakach, [w:] Ewa Komorowska, śaneta Kozicka-Borysowska (red.) Świat Słowian w języku i kulturze IV; (Szczecin 2003). Wydawnictwo Logos Verlag Berlin. The Communicational Grammar of Political Discourse (Berlin 2002). Dziękuję recenzentom wydawniczym: Profesorowi Aleksandrowi Szwedkowi i Profesorowi Wojciechowi J. Burszcie, których wnikliwa lektura mojej pracy i trafne spostrzeŝenia pomogły mi rozwinąć kilka dodatkowych aspektów językoznawstwa antropologicznego. Last but not least, jestem wdzięczny Oddziałowi Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu za moŝliwość publikacji w serii rozpraw Komisji Nauk Filologicznych Oddziału PAN we Wrocławiu.

11 WSTĘP Nowoczesne, transdyscyplinarne podejście do waŝnych zagadnień naukowych jakie proponuje niniejsza praca, w tym wypadku zagadnieniami tymi są język i kultura, wypływa z priorytetów wynikających z przyjętych strategii rozwoju nauki w Polsce na najbliŝsze lata w zakresie kształtowania nowych dyscyplin badawczych i przełamywania dawnych klasyfikacji nauki. Językoznawstwo antropologiczne, będące bardzo młodą dyscypliną naukową, jest jeszcze w Polsce w zasadzie nieobecne. Jak kaŝda dyscyplina na drodze do pełnej emancypacji musi ustalić, z jakiego rodzaju rzeczywistością ma do czynienia, powinno określić swój przedmiot badania, ustanowić jego granice i przedstawić przykłady zastosowań stosowanych metodologii badawczych oraz rozpoznać i wskazać relacje z przedmiotami dyscyplin pokrewnych. Dopiero po wykonaniu powyŝej wyliczonych zadań moŝna zastanowić się nad rozwojem toŝsamości rozwijanej dyscypliny oraz zacząć prowadzić wielowymiarowe prace badawcze w obrębie tej dyscypliny przy pełnym wykorzystaniu moŝliwości, jakie oferują preferowane przez nią metodologie badawcze. Niniejsza praca stanowi jeden z pionierskich kroków w kierunku emancypacji językoznawstwa antropologicznego w polskich instytucjach naukowo-badawczych oraz jest zachętą do podejmowania nowych, ambitnych wyzwań w zakresie szeroko pojętego współczesnego językoznawstwa. Prof. zw. dr hab. dr h. c. (mult.) Jacek Fisiak (Członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk)

12 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE...15 ROZDZIAŁ I...21 Antropologia kulturowa i językowa w ujęciu historii dyscypliny Początki amerykańskiej antropologii kulturowo-językowej...23 Amerykańska antropologia językowa od relatywizmu do wzorów kultury...32 O definiowaniu kultury...40 Wybrana typologia definicji kultury Początki europejskich badań antropologiczno-językowych...55 Niemiecka antropologia językowa od podróŝników do kolonizatorów...56 Brytyjska antropologia językowa w stronę funkcjonalizmu...63 Francuska antropologia językowa czas stowarzyszeń...73 ROZDZIAŁ II...78 Problemy współczesnego językoznawstwa antropologicznego ZałoŜenia badawcze językoznawstwa antropologicznego...79 Podstawowe koncepcje językoznawstwa antropologicznego Pismo jako semiotyczny system kreujący znaczenia...91 Studium przypadku: skandynawskie proto-ksiąŝki...97 ROZDZIAŁ III Paradygmaty badawcze językoznawstwa antropologicznego Paradygmat pierwszy dokumentacyjny Językoznawstwo terenowe Akwizycja danych kulturowych i leksykalnych Leksyka jako wskaźnik zmian społecznokulturowych Nieregularny rozwój fonetyczny spowodowany frekwencją Paradygmat drugi kulturowo-lingwistyczny Konsiliencja języka i kultury Językoznawstwo kontaktu kulturowo-językowego: kreolingwistyka Mechanizmy zmiany kulturowej Modele zmiany językowej Modele śmierci języka...170

13 3.3. Paradygmat trzeci transformacyjny Językoznawstwo kontaktu zewnątrzspołecznego: makrosocjolingwistyka Antropolingwistyczne zagadnienia etnografii mówienia Warunki językowego tworzenia obiektów społecznych Językoznawstwo kontaktu wewnątrzspołecznego a pragmatyka antropologiczna..194 Akty mowy jako akty kreacji rzeczywistości Językowe relacje siły i przewagi Styl formuliczny i rytualizacja zachowań językowych Antropopragmatyczne aspekty komunikcji: aisatsu Socjopragmatyka antyjęzyków Wspólnota mowna i społeczność dyskursu jako potencjalne jednostki analizy Paradygmat czwarty komunikacyjno-dyskursywny Wybrane aspekty studiów nad dyskursami i ich gramatykami komunikacyjnymi Koncepcja gramatyki komunikacyjnej dyskursów Koncepcja dyskursu, jego genre ów i rejestrów Koncepcja kontekstu O pojęciu kontekstu w lingwistyce Koncepcja komunikacji i jej wybrane formy Podstawowe elementy wybranych modeli komunikacji Komunikacja polityczna wśród innych typów komunikacji Intertekstualność, metatekstualność, hipertekstualność Antroposemiotyczne aspekty zachowań komunikacyjnych Badania humoru jako językowego aspektu zachowania człowieka Język jako jeden z kulturowych elementów toŝsamości etnicznej Antropocentryzm lingwistyczny; lingwistyczna toŝsamość płci ZAKOŃCZENIE BIBLIOGRAFIA INDEKS...359