DOŚWIADCZENIA Z PRÓBY I BADAŃ ROZRUCHOWYCH INSTALACJI ELEKTRYCZNEJ OBIEKTU TYPU DATA CENTER

Transkrypt

1 Tadeusz DASZCZYŃSKI, Waldemar CHMIELAK Politechnika Warszawska, Instytut Elektroenergetyki DOŚWIADCZENIA Z PRÓBY I BADAŃ ROZRUCHOWYCH INSTALACJI ELEKTRYCZNEJ OBIEKTU TYPU DATA CENTER 1. Wstęp Wymagania jakościowe i niezawodnościowe układów zasilania w energię elektryczną dotyczą projektowania, wytwarzania, eksploatacji i likwidacji urządzeń i instalacji elektrycznych. Spełnienie wymagań takich jak bezprzerwowe zasilanie odbiorców czy odpowiednie parametry techniczne energii elektrycznej stają się szczególnie istotne w odniesieniu do układów i instalacji, gdzie każdorazowa przerwa w zasilaniu wiąże się z utratą funkcji użytkowych i ze znacznymi stratami materialnymi. Jakość wykonania projektu czy urządzeń elektrycznych wchodzących w skład instalacji podobnie jak jakość prac montażowych, badawczych i eksploatacyjnych pozostają kategoriami nadrzędnymi w stosunku do zespołu wzajemnych uwarunkowań [1]. Na te uwarunkowania składają się głównie niezawodność, dyspozycyjność, obsługiwalność i bezpieczeństwo. Ufności użytkownika w jakości usług świadczonych przez Zakład Energetyczny można opisać za pomocą rzetelności (ang. dependability) [2] i może być osiągnięta przez analizę prawdopodobieństwa wspomnianych wyżej elementów. RZETELNOŚĆ DOSTĘPNOŚĆ JAKOŚĆ OBSŁUGIWALNOŚĆ WSPARCIE OBSŁUGIWALNOŚCI Rys. 1. Definicja rzetelności (ang. dependability) ze standardu IEC

2 W ramach liberalizacji rynku energii elektrycznej, co zostało wyznaczone przez Unię Europejską [4], na równi zaczęto traktować problemy niezawodnościowe oraz czynniki ekonomiczne [3]. Różni odbiorcy wymagają innych poziomów niezawodności dostarczanych usług, także jednostki wytwórcze posiadają swoje poziomy niezawodności. Głównym celem Zakładów Energetycznych staje się dostarczenie energii elektrycznej możliwie najrozsądniej ekonomicznie, z uwzględnieniem niezawodności i jakości dostarczanej usługi. Efektem tego jest równoważenie wyników finansowych, oczekiwań udziałowców danej spółki energetycznej oraz rozwój i modernizacja infrastruktury elektroenergetycznej. Często wiąże się to z negatywnym skutkiem wydłużania czasu pracy urządzeń i innych składników sieci, co powoduje rozmycie pewnych granic bezpieczeństwa dla środowiska, człowieka i personelu przedsiębiorstw. Może to także mieć negatywny wpływ na jakość i parametry techniczne energii elektrycznej. Ustawodawca określił [4] jasno parametry techniczne energii elektrycznej w krajowym systemie energetycznym oraz podstawę prawną do bonifikaty za niedotrzymanie przez Przedsiębiorstwo Energetyczne danych parametrów [7]. Tu szczególnie istotny pozostaje fakt, iż bonifikata przysługuje niezależnie od czynników powodujących przerwę w dostawie energii elektrycznej. Rolą projektanta instalacji elektrycznej zatem jest przewidywanie wszystkich możliwych stanów awaryjnych i skuteczne temu przeciwdziałanie, ponieważ możliwe wynikające z Umowy Przyłączeniowej przerwy w dostawie energii elektrycznej mogą spowodować znaczne straty finansowe lub użytkowe obiektu, np. szpitali, budynków giełdowych, serwerowni, centra przetwarzania danych itp. Jednymi z etapów życia infrastruktury technicznej są okres wprowadzenia do eksploatacji i okres właściwej eksploatacji [1], w których na niezawodność urządzeń i instalacji elektrycznych wpływają różne czynniki. W obiektach szczególnie wrażliwych na wszelkie zaniki napięcia czy zmiany parametrów technicznych energii elektrycznej dużą rolę odgrywają próby i badania, które maja na celu sprawdzenie poprawności działania układu zasilania i w konsekwencji istotną poprawę niezawodności całego systemu. Szczególnie ważne stają się one w przypadku odbioru takiej instalacji elektrycznej, ale także po wszelkich zmianach i naprawach oraz sprawdzenia jej działania pod obciążeniem. Dzięki nim można wyeliminować usterki tzw. wieku dziecięcego urządzenia lub instalacji elektrycznej (Rys. 2 etap I) związane m.in. z wadami ukrytymi i błędami montażu. Rys. 2. Przebieg intensywności uszkodzeń h w funkcji czasu [1] Nr

3 Rysunek 2 pokazuje przebieg intensywności uszkodzeń w funkcji czasu. Etap I związany jest z tzw. usterkami wieku dziecięcego. Tego typu usterki mogą być w łatwy sposób wykryte podczas testów instalacji, systemu lub urządzenia. Aktualna praktyka w ocenie niezawodności zakłada, że systemy ochrony (wyłączniki, bezpieczniki, ochronniki przeciwprzepięciowe) są doskonałe, więc skutki ukrytych usterek są ignorowane, co jest złym założeniem [8]. Efekt ten dotyczy głównie dużych systemów energetycznych, ale pokazuje jak istotne są takie rozważania nawet dla instalacji elektrycznych w budynkach, ponieważ są one także zbudowane z wielu urządzeń ochronnych. Odpowiedzialności za system ochrony urządzeń i życia nie można przecenić lub zaniedbać. Wady ukryte systemu ochrony definiowane są [9] jako trwałe uszkodzenia powodujące niewłaściwe odłączenie elementów obwodu przez odpowiedni przekaźnik, jako bezpośrednią konsekwencję czynności łączeniowej. Ukryte błędy mogą nie ujawniać się w normalnych warunkach pracy, ale gdy występują jakiekolwiek zakłócenia, błędy lub przeciążenia, uchybienia te ujawniają się, co może spowodować niepotrzebne przestoje używanego sprzętu. Istnienie ukrytych usterek w systemie ochrony sprawia, iż już napięta sytuacja spowodowana awarią systemu może się pogłębić, a także wpływa na zmniejszenie poziom niezawodności systemu. Systemy elektryczne i systemy ochrony składają się z wielu elementów, tj. przekładników prądowych i / lub napięciowych, wyłączników, odłączników, rozłączników, przekaźników itp. Wady ukryte istnieją w każdym z tych elementów. Badania instalacji elektrycznych mogą ujawnić większość błędów ukrytych, co bezpośrednio prowadzi do zwiększenia niezawodności systemu elektroenergetycznego. 2. Projektowanie i eksploatacja instalacji elektrycznych Wszelkie zabiegi eksploatacyjne mają na celu wydłużenie czasu życia urządzeń, aparatów lub innych części instalacji elektrycznych, zapobieganie wszelkim awariom i usterkom oraz wykrywanie miejsc szczególnie narażonych na pewne stany nienormalne. Niestety niosą także za sobą pewne niedogodności, jak możliwość czasowego wyłączenia urządzeń z eksploatacji uszkodzenia lub zmniejszenie potencjału użytkowego sprawnych urządzeń. Z drugiej strony próby i badania ruchowe wykonywane pod obciążeniem pozwalają na wykrycie wszelkich usterek i awarii przed przystąpieniem do właściwej eksploatacji. Próbom tym stawia się różne cele, m.in. techniczne, ekonomiczne i społeczne [1]. Cele techniczne to przede wszystkim optymalizacja rozwiązań technicznych, rejestracja awarii i usterek, informacje ilościowe parametrów technicznych. Wyznaczenie liczebności personelu eksploatacyjnego, dobór zakresu obsługi, planowanie wyłączeń i nowych inwestycji, minimalizacja czasów i kosztów przestojów zalicza się do celów ekonomicznych. Cele społeczne pozwalają ograniczać zagrożenia środowiskowe w wyniku ostrzegania o zagrożeniach i zmniejszaniu stresu obsługi. Projekt elektryczny musi być wykonany i/lub sprawdzony przez osobę posiadającą odpowiednie uprawnienia (wydawane po odbyciu odpowiedniej praktyki i zdaniu odpowiedniego egzaminu w Izbie Inżynierów Budownictwa). Projektant dla własnego bezpieczeństwa i poprawnego wykonania projektu musi korzystać z odpowiednich norm, rozporządzeń, prawa budowlanego i innych przepisów. Schematy i rzuty powinny być wykonane z uwzględnienie poniższych wskazówek [10]: 20

4 1) Prostota używać prostych, łatwych w zrozumieniu i odczytaniu elementów, linii prostych na rzutach, wszystko w jednym standardzie. Każdy schemat powinien zawierać się w jednym arkuszu, a jeśli jest to niemożliwe, przerwa musi być dokonana na odpowiednich poziomach napięcia lub centrów dystrybucji. 2) Utrzymanie względnie przybliżonego położenia elementów podczas budowania schematów, np. w przypadku schematów blokowych elementy z jednego poziomu powinny na schemacie także zawierać się w jednym, określonym poziomie. 3) Unikać powtórzeń unikać różnego nazywania tych samych elementów. 4) Wszystkie znane czynniki, parametry powinny być pokazane w projekcie wykonawczym wszystkie parametry muszą być pokazane i opisane na schematach i rzutach. Niektóre z tych istotnych parametrów to: typu aparatów i urządzeń elektrycznych z podaniem referencyjnych producentów, typy transformatorów i przekładników, ich przekładnie, połączenia uzwojeń, oznaczenia kabli i przewodów, ich długości, typy, spadki napięć, funkcje przekaźników, tablice przełączeń w układach np. z SZR, połączenia z innymi instalacjami. 5) Przewidzieć możliwość rozbudowy systemu oraz, w przypadku rozdzielnic, przewidzieć dodatkowe miejsce na aparaty elektryczne i związane z nagrzewaniem się torów i aparatów elektrycznych. Plany są drugą najważniejszą częścią projektu elektrycznego. Powinny one być oparte na planach architektonicznych i pokazywać wszystkie najważniejsze elementy instalacji elektrycznej w budynku lub w okolicy. Są one również ważne dla utrzymania obiektu, ponieważ pokazują rzeczywistą lokalizację instalacji. Rolą projektanta elektrycznego jest tutaj głównie optymalizacja rozwiązań technicznych. Obiekty, które potrzebują ciągłego zasilania w energię elektryczną, powinny mieć przynajmniej 2 przyłącza elektroenergetyczne od Dostawcy energii: podstawowe i rezerwowe. Tutaj należy szczególnie zwrócić uwagę, aby oba przyłącza były ROZDZIELNICA AGREGATÓW Rys. 3. Schemat blokowy przykładowej instalacji elektrycznej obiektu wymagającego ciągłości zasilania elektroenergetycznego Nr

5 niezależne od siebie, tzn. z dwóch różnych stacji transformatorowych lub w przypaku zasilania po stronie SN z dwóch różnych RPZ-ów. Projektanci powinni także przewidywać stan awarii na obu przyłączach i zaprojektować instalację agregatów prądotwórczych o mocach odpowiednich do zapotrzebowania. Z uwagi na konieczność bezprzerwowego zasilania należy także uwzględnić instalację baterii UPS. Całość układu powinna przełączać zasilanie automatycznie za pomocą automatyki SZR. Przykładowy schemat blokowy instalacji elektrycznej w obiekcie wymagającym ciągłości zasilania elektroenergetycznego został pokazany na rys Scenariusz badań Pierwszą czynnością, jaką należy wykonać przed przystąpieniem do prób i badań instalacji elektrycznej jest przygotowanie scenariusza badań. Scenariusz taki uszeregowany chronologicznie należy opracować w oparciu o dane obiektu, instalacji elektrycznej, dokumentacji powykonawczej, Warunki Przyłączenia lub Umowę Przyłączeniową. Dokument ten powinien być przygotowany i omówiony na spotkaniu z Właścicielem obiektu, a następnie traktowany jako wytyczne prowadzenia badań. Należy w nim zawrzeć informacje na temat prób i badań, ram czasowych ich wykonania oraz przewidzianych zespołów wykonujących. Należy zwrócić szczególną uwagę na dokumentację powykonawczą i pomiary odbiorcze instalacji. Oba dokumenty powinien posiadać Właściciel obiektu i przekazać na potrzeby wykonującego pomiary. Wiąże się to z oceną możliwości wykonania prób i badań oraz z bezpieczeństwem ekipy wykonującej dane testy. Brak wyżej wymienionych uniemożliwia wykonanie całości przedsięwzięcia. Scenariusz powinien ponadto zawierać informacje o planowanym użyciu sprzętu pomiarowego oraz symulującego, miejscu ich zainstalowania oraz inne istotne uzgodnienia z Właścicielem i Użytkownikiem obiektu. 4. Możliwości pomiarowe analizatora sieci CM4000T Jednym z urządzeń pomocnych przy wykonywaniu prób i badań instalacji elektrycznych może być analizator sieci CM4000T. Jest on wielofunkcyjnym urządzeniem cyfrowym służącym do pomiarów parametrów sieci, zbierania i archiwizowania danych, a także do sterowania [7]. Przeznaczony jest głównie do monitorowania sieci elektroenergetycznej w jej krytycznych punktach lub u dużych odbiorców, u których istotne staje się monitorowanie jakości energii elektrycznej. Rys. 4. Analizator sieci CM4000T w wersjach stacjonarnej i przenośnej 22

6 Powyższy model charakteryzuje się dużą dokładnością rzędu 0,04% i bez problemu może służyć do pomiaru mocy i energii. Posiada możliwość tworzenia trendów oraz do przewidywania zużycia energii na 4 kolejne dni. Analizator wyposażono w interfejs komunikacyjny Modbus RS-485 i RS-232, co umożliwia pełną integrację z równoważnymi systemami sterowania i monitoringu. Producent przewidział możliwość wyposażenia urządzenia w kartę sieciową Ethernet. Analizator współpracuje z programem SMS lub ION (SCADA dla monitoringu i sterowania w sieciach elektroenergetycznych). Istnieje także możliwość przeglądania danych z przeglądarki Internetowej, informowanie użytkownika o alarmach za pomocą poczty oraz pagera. Szczególnie pomocne przy pomiarach instalacji elektrycznej jest funkcja detekcji zakłóceń wraz z rejestracją przebiegów i zapisem zdarzeń. Rejestrowane przebiegi są podwójnie buforowane i próbkowane do 512 próbek na okres (25 ks/s) lub próbek na okres (5 MS/s). Wejście napięciowe dopuszcza napięcia do 600 V oraz przy przepięciu do 10 kv w szczycie. Analizator posiada możliwość synchronizacji z użyciem technologii GPS (dokładność do 1 ms) lub sieciowej. Rejestrator pozwala także na: rzeczywisty pomiar wartości skutecznej do 255 harmonicznej, odczyty jakościowe energii elektrycznej całkowity współczynnik zawartości harmonicznych THD, współczynnik K dla transformatora, współczynnik szczytu, pomiar napięcia, prądu, mocy, częstotliwości co 100 ms, detekcję i zapis spadków i wzrostów wartości prądu i napięcia, wyświetlanie wartości minimalnych i maksymalnych mierzonych wielkości znakowanie czasowe co 1 ms wejść stanu przy zapisie sekwencji zdarzeń, pomiar w czasie rzeczywistym amplitudy i przesunięcia fazowego do 63 harmonicznej, nastawianie funkcji alarmu. Rys. 5. Przykładowy przebieg poboru mocy [kva] Nr

7 5. Stacje obciążeniowe Do symulacji obciążenia można użyć stacji obciążeniowej HAC230-6RM [8]. Stacja ta symuluje pracę serwera i może być wykorzystywana do badań w obiektach typu Data Center, przy czym testy wykonywane pod obciążeniem mogą służyć także do oceny pracy klimatyzacji. Główne cechy urządzeń to: moduły rackowe 19'', obciążenie maksymalne 6,66 kw, wysokość 4HU, nastawialne kroki obciążeniowe 6 1,1 kw, prostota obsługi, zasilanie 1 lub 3-fazowe. Rys. 6. Stacja obciążeniowe HAC230-6RM Urządzenie charakteryzuje się zbliżonym do rezystancyjnego charakterem obciążenia. Do obciążania większymi mocami można wykorzystać większe stacje obciążeniowe, np. HAC lub HAC [8]. Urządzenia różnią się mocą: 300 kw i 500 kw, natomiast zapewniają możliwość prowadzenia bezpiecznych testów obciążeń generatorów prądu, systemów UPS oraz instalacji grzewczych, wentylacyjnych i klimatyzacyjnych (HVAC). Oba modele wyposażone są w ręczny panel sterowania i możliwość ustawiania mocy co 1 kw. Rys. 7. Stacja obciążeniowa HAC i HAC

8 6. Próby i badania Próby i badania instalacji elektrycznej zawsze należy dostosować do badanego obiektu. Do symulacji obciążenia można wykorzystać stacje obciążeniowe. Próby i badania polegają na pomiarach konkretnych wielkości fizycznych (moc, napięcie, prąd, temperatura) oraz na oględzinach urządzeń i aparatów elektrycznych wraz z klimatyzacją (o ile taka została zainstalowana). Jako pierwsze badanie należy obciążyć układ np. 70% mocy znamionowej i wygrzewać wszystkie elementy instalacji minimum 4 h. Wynika to z faktu dosyć długiej stałej czasowej nagrzewania niektórych elementów sieci. W ten sposób można zweryfikować poprawność wykonania całej instalacji elektrycznej, działanie klimatyzatorów, wykonać pomiary np. termowizyjne odpowiednich torów prądowych, kabli i przewodów. Możliwe usterki to m.in. zbyt wysoka temperatura w pomieszczeniach, nadmierne nagrzewanie się niektórych elementów, instalacja nieodpowiedniego osprzętu, np.: rurek i koryt kablowych (pod wpływem wysokiej temperatury tracą swoją plastyczność) itp. Ze względów bezpieczeństwa pierwszą zweryfikowaną funkcją systemu zasilania powinno być sprawdzenie działania awaryjnych (pożarowych) wyłączników zasilania obiektu. Kolejnym badaniem mogą być testy poszczególnych wyłączników mocy. Instalacje elektryczne obiektów, które wymagają ciągłości dostaw energii elektrycznej, zazwyczaj posiadają redundancję oraz kilka różnych źródeł energii. Po pierwsze są to przyłącza z miejscowego Zakładu Energetycznego: podstawowe i rezerwowe. Kolejnym mogą być agregaty prądotwórcze. Z uwagi na pewien czas załączenia i synchronizacji agregatów z siecią często stosuje się dodatkowo baterie UPS do bezprzerwowego przełączania zasilania. W ten sposób układ zabezpieczony jest od wszelkich możliwych zapadów lub zaników energii elektrycznej. Każde przyłącze i bateria UPS oczywiście muszą być zabezpieczone oddzielnym wyłącznikiem. Podczas testu wyłączników na każdym przyłączu i UPS weryfikowane jest działanie każdego aparatu. Możliwe usterki to m.in.: usterki wieku dziecięcego wynikające z wad ukrytych aparatów elektrycznych i błędów w montażu, zwarcia w sieci itp. Jednym z najistotniejszych badań jest test układu SZR. Przy tylu możliwych sposobach zasilania, projektant decyduje w jakiej konfiguracji powinny być załączane odpowiednie wyłączniki. Test ten należy przeprowadzać pod obciążeniem 100% oraz przy pełnym zasilaniu (działające dwa przyłącza). Należy zwrócić szczególną uwagę, aby wyłączenia odpowiednich przyłączy odbywały się po stronie SN (przyłącza dużych mocy wykonywane są po stronie 15 kv). W tym badaniu należy bezwzględnie wykonać oględziny każdego wyłącznika wchodzącego w skład automatyki SZR, sprawdzić poprawność pracy i czas synchronizacji agregatów prądotwórczych, zweryfikować działanie układu UPS. Najczęściej w tym badaniu dochodzi do wykrycia różnych usterek i nieprawidłowości w budowie instalacji elektrycznej. Możliwe usterki to m.in.: wyłączanie układu agregatów przed pełną synchronizacją, uszkodzenia i wady fabryczne aparatów elektrycznych itp. Kolejnym badaniem może być zasilanie całości układu tylko z jednego toru (dwa przyłącza: podstawowe i rezerwowe) oraz weryfikacja działania układu UPS. Tutaj możliwości jest kilka. Po pierwsze można sprawdzić działanie układu przy zaniku na- Nr

9 pięcia na obciążonym torze bez udziału agregatów prądotwórczych. Weryfikacji podlega czas rozładowania baterii UPS. Badanie należy wykonać dla każdego toru zasilającego przy obciążeniu 100%. Możliwe usterki to m.in.: awaria wyłączników, nadmierne nagrzewanie się poszczególnych części torów prądowych itp. Podobne badanie jak powyższe należy przeprowadzić przy pełnym zasilaniu (przyłącze podstawowe i rezerwowe) i obciążeniu układu 100%. Badaniu podobnie podlega czas rozładowania baterii UPS oraz poszczególne aparaty i urządzenia elektryczne. Możliwe usterki to m.in.: awaria wyłączników, nadmierne nagrzewanie się poszczególnych części torów prądowych itp. Badaniom należy także poddać wszelkie układy chłodzące i klimatyzację. Urządzenia np. serwerowni w pomieszczeniach generują duże straty ciepła. Ciepło to jest bezpośrednio przekazywane do otoczenia i pomieszczenie takie musi być odpowiednio klimatyzowane. Podczas takich badań należy zweryfikować lub sprawdzić bezwładność cieplną obiektu, maksymalne możliwe obciążenie cieplne, systemy wymiany ciepła, temperatury poszczególnych elementów w pomieszczeniach z urządzeniami technicznymi, poprawność działania układu klimatyzacji lub wentylacji. Należy wziąć pod uwagę możliwość, iż każda próba jest obciążona możliwością znalezienia usterki lub awarii. Po ich wykryciu należy je bezwzględnie usunąć i badanie powtórzyć do momentu uzyskania pozytywnego wyniku. 7. Podsumowanie Badania i próby ruchowe instalacji elektrycznych przed zainstalowaniem faktycznych urządzeń w obiektach szczególnie wrażliwych na zaniki napięcia są bardzo istotne dla bezpieczeństwa obiektu. Po pierwsze weryfikują zgodność wykonania instalacji elektrycznej z dokumentacją wykonawczą. Po drugie mogą wskazać istotne miejsca szczególnie narażone na różne obciążenia elektryczne lub cieplne. Po trzecie podczas badań dochodzi do faktycznej oceny działania układu oraz znalezienia błędów i usterek typowych dla początkowej fazy funkcjonowania każdego obiektu technicznego. Każda taka instalacja elektryczna powinna być sprawdzona, a raport z badań przekazany do Właściciela lub Użytkownika obiektu. Próby te są niezbędne dla bezpiecznego i racjonalnego użytkowania instalacji elektrycznej w obiekcie. 8. Literatura 1. Maksymiuk J., Niezawodność maszyn i urządzeń elektrycznych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2003, Wydanie I. 2. IEC 300: Reliability and maintainability management. 3. Gulski E., Smit J. J., Maksymiuk J., Zarządzanie zasobami sieci elektroenergetycznych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2004, Wydanie I. 4. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, ruchu i eksploatacji tych sieci, Dz. U. z dnia 20 grudnia 2004 r. 5. Dyrektywa 2003/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej w sprawie wspólnych zasad dla wewnętrznego rynku energii elektrycznej. 26

10 Badania i pomiary elektryczne 6. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne, tekst ujednolicony w Biurze Prawnym URE na dzień 1 stycznia 2012 r. 7. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie szczególnych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczeń w obrocie energią elektryczną, Dz. U. z 2011 r., Nr 189, poz F. Yang, A. P. Sakis Meliopoulos, G. J. Cokkinides, Q. Binh Dam, Bulk Power System Reliability Assessment Considering Protection System Hidden Failures, 2007 irep Symposium- Bulk Power System Dynamics and Control VII, Revitalizing Operational Reliability August 19-24, 2007, Charleston, SC, USA. 9. J. De La Ree, Y. Liu, L. Mili, A. G. Phadke, L. Dasilva, Catastrophic Failures in Power Systems: Causes, Analyses, and Countermeasures, IEEE Proceedings, Vol. 93, No. 5, pp , IEEE Guide for Maintenance, Operation, and Safety of Industrial and Commercial Power Systems, IEEE Std Chmielak W., Zdziarski T., Badanie szybkozmiennych zakłóceń w sieci elektroenergetycznej, VII Ogólnopolska Konferencja Naukowo-Techniczna PES-7, Kościelisko 2009,