Pierwsze udokumentowane stwierdzenie modliszki zwyczajnej Mantis religiosa religiosa (Linnaeus, 1758) (Insecta, Mantodea) na Dolnym Śląsku

Transkrypt

1 Marcin Kadej, Adrian Smolis, Adam Malkiewicz, Dariusz Tarnawski PRZYRODA SUDETÓW t. 19(2016): Pierwsze udokumentowane stwierdzenie modliszki zwyczajnej Mantis religiosa religiosa (Linnaeus, 1758) (Insecta, Mantodea) na Dolnym Śląsku W Polsce dotychczas stwierdzono występowanie 23 rzędów i 17 podrzędów owadów (Chudzicka i Skibińska 2003). Jednym z nich jest podrząd modliszkowatych Mantodea. W naszym kraju jest on reprezentowany zaledwie przez jeden gatunek modliszkę zwyczajną Mantis religiosa (Linnaeus, 1758). Z terenu Europy opisano trzy podgatunki (Bazyluk 1960, K araman 1961), z czego dwa M. religiosa polonica Bazy- luk, 1960 i M. religiosa religiosa (Linnaeus, 1758) stwierdza się na obszarze Polski (Liana 2007, Królik 2010). Modliszka zwyczajna jest gatunkiem szeroko rozprzestrzenionym, znanym z Europy, Azji i Afryki (Liana 2004, 2007). Została też introdukowana przez człowieka do Australii i obu Ameryk (np. Cannings 2007, Liana 2007, Pupiņš i in. 2012). W Polsce przebiega jej północna granica zasięgu. Jednak, pomimo tak sze- Fot. 1. Modliszka zwyczajna Mantis religiosa religiosa (Linnaeus, 1758), samica (widok z boku) (fot. A. Malkiewicz). Phot. 1. European mantis Mantis religiosa religiosa (Linnaeus, 1758), female (lateral view) (photo A. Malkiewicz).

2 116 Marcin Kadej, Adrian Smolis, Adam Malkiewicz, Dariusz Tarnawski Fot. 2. Modliszka zwyczajna Mantis religiosa religiosa (Li n n a e u s, 1758), samica (widok od góry) (fot. A. Malkiewicz). Phot. 2. European mantis Mantis religiosa religiosa (Li n n a e u s, 1758), female (dorsal view) (photo A. Malkiewicz). rokiej dystrybucji, w Europie Centralnej jest uznawana za gatunek rzadki i ginący (Li a n a 2002, 2004, Kr ó l i k 2010). Z tego względu na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. (Dz. U. 2014, poz. 1348) jest w Polsce ściśle chroniona. Gatunek ten wpisano także na Czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Li a n a 2002) oraz do Polskiej czerwonej księgi zwierząt z kategorią EN (gatunek silnie zagrożony wyginięciem) (Wi t k o w s k i 1992, Li a n a 2004). Aktualne rozmieszczenie gatunku na terenie naszego kraju ulega stopniowym, aczkolwiek dynamicznym zmianom. Występowanie M. religiosa polonica do niedawna ograniczało się głównie do północnej części Puszczy Sandomierskiej (po okolice Kolbuszowej i Mielca), Lasów Janowskich i Lasów Lipskich oraz zachodniego krańca Wyżyny Lubelskiej (Li a n a 2004). W ostatnich latach obserwuje się wyraźną ekspansję tej populacji we wszystkich kierunkach, co skutkuje przyrostem liczby stanowisk na wyżej wymienionych obszarach (Li a n a 2007, Bu c z y ń s k a i in. 2006, Pą c z k a 2008), a także nowymi obserwacjami we wschodniej części Wyżyny Małopolskiej (Li a n a 2007, Bo n k i Ka j z e r 2009), Karpatach (Pa w e l e c 2003) oraz Polesiu Lubelskim (Li a n a 2007). Ciekawe, że wraz z powiększaniem areału tej formy obserwuje się poszerzanie jej spektrum ekologicznego i zajmowanie dotąd omijanych siedlisk, np. młodych ugorów porolnych o charakterze muraw psammofilnych czy wilgotnych łąk z Juncus effusus (Li a n a 2007). W odniesieniu do podgatunku nominotypowego jedyne pewne, współczesne obserwacje z terenu Polski pochodzą z Bieszczad (Li a n a 2007) i okolic Opola (Królik 2010). Istnieją również współczesne doniesienia o obserwacjach modliszki zwyczajnej z terenu Beskidu Sądeckiego (Ćw i k i in. 2012) oraz Wyżyny Małopolskiej (Ko z i n a 2015), w których autorzy nie określili przynależności zaobserwowanych okazów do podgatunku. Niestety z powodu braku w kolekcjach okazu dowodowego nie sposób także określić przynależności podgatunkowej pierwszego i dotychczas jedynego publikowanego stwierdzenia modliszki zwyczajnej na Dolnym Śląsku (Die tl 1895). Poza tym okoliczności i miejsce stwierdzenia (skład żywności kolonialnej w centrum Wrocławia), sugerują możliwość jej zawle-

3 Pierwsze udokumentowane stwierdzenie modliszki zwyczajnej Mantis religiosa religiosa Fot. 3. Modliszka zwyczajna Mantis religiosa religiosa (Li n n a- e u s, 1758), samica (zbliżenie głowy, tułowia i odnóży chwytnych) (fot. A. Malkiewicz). Phot. 3. European mantis Mantis religiosa religiosa (Li n n a e u s, 1758), female (head, body and fore legs lateral view) (photo A. Malkiewicz). czenia spoza obszaru Europy. Z tego też względu poniższy rekord należy uznać za pierwszy udokumentowany z obszaru Dolnego Śląska. Śląsk Dolny: Pogórze Izerskie, Lubań [UTM WS16], żywa samica Mantis religiosa religiosa (Li n n a e u s, 1758), prywatne mieszkanie w czteropiętrowym bloku na pierwszym piętrze (okaz przeniósł się do pokoju z zewnętrznego parapetu okna), 22 VIII 2015, leg. Eugenia Kadej. Szczegółowe okoliczności pojawienia się tej samicy modliszki zwyczajnej na tym stanowisku nie są znane. Samica ostatecznie została odłowiona w mieszkaniu i tam włożona do prowizorycznego insektarium, w którym przeżyła kilka dni. Martwy okaz przekazano w celu specjalistycznej analizy entomologicznej do Zakładu Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Uniwersytetu Wrocławskiego. Po oznaczeniu i spreparowaniu włączono go, jako okaz dowodowy, do kolekcji dydaktyczno-naukowej. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy tę obserwację należy wiązać z zawleczeniem, introdukcją czy też jest ona dowodem na naturalną ekspansję gatunku. Pierwsza hipoteza mogłaby być tłumaczona bliskością czynnej linii kolejowej (Niemcy Węgliniec Jelenia Góra Czechy) lub innych dróg transportowych (np. autostrad). Modliszka mogła dostać się na Pogórze Izerskie do Lubania z zachodu (Saksonii) lub południa z transportem kolejowym lub samochodowym. Wysokie prawdopodobieństwo takich przypadków było sugerowane przez niektórych badaczy (Pa x 1920, Wi t k o w s k i 1992, Be rg i Keller 2004). Nie można też wykluczyć drugiej możliwości; wiele stwierdzeń tego gatunku, w tym znanych z terenu Polski, np. Polesia Lubelskiego, tłumaczy się jego celowym wprowadzeniem (Li a n a 2007). Z drugiej strony najbardziej prawdopodobna wydaje się naturalna migracja/ekspansja gatunku na nowe, wcześniej niezasiedlone tereny. Jest to bardzo prawdopodobne, gdyż zwiększanie areału występowania obserwowane jest także u naszych zachodnich i południowych sąsiadów. Przykładowo w Republice Czeskiej do lat 90-tych ubiegłego stulecia gatunek ograniczony był do wyspowej lokalizacji w południowej części Moraw (okolice Brna). Potem rozprzestrzenił się na ich pozo-

4 118 Marcin Kadej, Adrian Smolis, Adam Malkiewicz, Dariusz Tarnawski stałą część oraz Czechy (Ja n š ta i in. 2008, Ch o b o t 2015). We wschodnich Niemczech modliszka zwyczajna (w podgatunku nominotypowym) została prawdopodobnie zawleczona na obszar poligonów wojskowych na pograniczu Saksonii oraz Brandenburgii, gdzie się następnie rozprzestrzeniła zajmując obszar odpowiadający 8-9 kwadratom niemieckiej siatki rozmieszczeniowej TK 1 (Eh r m a n n 2011, La n d e c k i in. 2013). W celu weryfikacji obu hipotez należałoby dokładnie zinwentaryzować obszary w sąsiedztwie nowego stanowiska polskiego, tym bardziej, że istnieją tam siedliska odpowiednie dla modliszek. W samym Lubaniu i w jego okolicach znajdują się bazaltowe wychodnie oraz powulkaniczne stożki tworzące dobre habitaty do rozwoju tego drapieżnego owada. Modliszka zwyczajna preferuje bowiem tereny o charakterze kserotermicznym (murawy), tereny otwarte i ekotony o wystawie południowej. Można ją inwentaryzować poprzez obserwację kolejnych stadiów larwalnych i dorosłych osobników (od maja do sierpnia) lub charakterystycznych kokonów zwanych ooteką (od końca sierpnia do wiosny). Modliszka zwyczajna jest gatunkiem wybitnie termofilnym, o stosunkowo długim rozwoju larwalnym, trwającym od końca maja lub początku czerwca do początku sierpnia i składającym się z pięciu (u samców) lub sześciu (u samic) stadiów. Jest owadem drapieżnym, odżywia się głównie innymi owadami lub pająkami. Jaja składane są od końca sierpnia do końca września w dużych kokonach utworzonych z wydzieliny gruczołów dodatkowych. Samica składa kilka kokonów, w których może być po jaj. Wylęg z jaj (w warunkach Europy Środkowej) następuje po diapauzie zimowej. Niezależnie od pochodzenia nowych stanowisk (zawleczenie, introdukcja, świeża migracja) i ich szans na utrzymanie się, są one świadectwem dynamiki zasięgu modliszki zwyczajnej. Ekspansja tego owada w Polsce prawdopodobnie wiąże się z fluktuacją warunków klimatycznych ze wzrostem średnich temperatur rocznych, z łagodnymi zimami bez silnych spadków temperatury oraz ze zmniejszeniem opadów w trakcie okresu wegetacyjnego (Li a n a 2007). Interesującym, aczkolwiek niepokojącym zjawiskiem może być w przyszłości zetknięcie się na terenie Polski obszarów występowania obu podgatunków. Już dzisiaj należy podjąć próbę badań genetycznych obu form, aby w przyszłości dokładniej zbadać to ewentualne zjawisko. Podziękowania Dziękujemy Pani Eugenii Kadej za przekazanie szczegółów obserwacji wraz z okazem dowodowym. Panu Waldemarowi Benie dziękujemy za udostępnienie cennych źródeł literaturowych. Literatura Ba z y lu k W Die geographische Verbreitung und Variabilität von Mantis religiosa (L.) (Mantodea, Mantidae) sowie Beschreibungen neuer Unterarten. Annales zoologici, Warszawa, 18: Be rg M., Keller M Die Gottesanbeterin, Mantis religiosa (Li n n a e u s, 1758) (Mantodea: Mantidae) im Stadtgebiet von Berlin- Schöneberg Ihre Lebensweise und faunis- 1 Topografishe Karte 1:25000, jeden kwadrat obejmuje 10x10 km.

5 Pierwsze udokumentowane stwierdzenie modliszki zwyczajnej Mantis religiosa religiosa tiche Beobachtungen in den Jahren 1998 bis Märkiche Entomologische Nachrichten, Potsdam, 6: Bo n k M., Ka j z e r J Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej Mantis religiosa L. na Wyżynie Małopolskiej. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 65(3): Bu c z y ń s k a E., Bu c z y ń s k i P., Pa ł k a K Modliszka zwyczajna (Mantis religiosa L.) (Mantodea: Mantidae) na Roztoczu. Wiadomości entomologiczne, 25(1): Ca n n i n g s R. A Recent range expansion of the praying Mantis, Mantis religiosa Li n n a e u s (Mantodea, Mantidae), in British Columbia. Journal of the Entomological Society of British Columbia, 104: Ch o b o t K Mapa rozšíření Mantis religiosa v České republice. [W:] Zi c h a O. (ed.) Biological Library BioLib. Dostępne: biolib.cz/cz/taxonmap/id144/ Ch u d z i c k a E., Sk i b i ń s k a E Różnorodność gatunkowa zwierzęta, str [W:] Andrzejewski R., Weigle A. (red.). Różnorodność biologiczna Polski, NFOŚ, Warszawa: 284 ss. Ćw i k A., Mo ł o ń M., Pe s z e k Ł Nowe obserwacje modliszki zwyczajnej Mantis religiosa w Karpatach i na Podkarpaciu. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 68(2): Die tl A., Vereinsnachricht: Mantis religiosa. Zeitschrift für Entomologie, Breslau, 20: 18. Eh r m a n n R Mantis religiosa religiosa Linn é, 1758 in Deutschland und angrenzenden Ländern (Insecta: Mantodea). Articulata, 26 (2): Jan š ta P., Vr a b e c V., St r á n s k ý J., Mi k át M., Mo c e k B The occurrence of the praying mantis (Mantis religiosa) (Mantodea: Mantidae) in central Bohemia and its distribution in the Czech Republic. Klapalekiana, 44: Karaman M Sur une nouvelle mante religieuse: Mantis religiosa macedonica n. ssp. Bull. Soc. ent. Mulhouse, 1961(5 6): Ko z i n a P Nowe stanowisko Mantis religiosa (L.) (Mantodea: Mantidae) na terenie rezerwatu Wzgórza Sobkowskie (Wyżyna Małopolska, Pogórze Szydłowskie), Wiadomości entomologiczne, 34(4): Królik R Mantis religiosa religiosa (Li n n a- e u s, 1758) (Mantodea) w Polsce. Acta entomologica silesiana, 18: 5 7. La n d e c k I., Eiser C., Lu d w i g I., Th ü m m e l G Zur aktuellen Verbreitung der Europäischen Gottesanbeterin, Mantis religiosa Li n n a e u s, 1758 (Mantodea, Mantidae), im Land Brandenburg. Märkiche Entomologische Nachrichten, Potsdam, 15(2): Li a n a A Prostoskrzydłe Orthoptera i inne owady ortopteroidalne. [W:] Z. Gł o w a c i ń - s k i (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: Li a n a A Mantis religiosa (Li n n a e u s, 1758). Modliszka zwyczajna, str [W:] Z. Gł o w a c i ń s k i, J. No w a c k i (red.) Polish Red Data Book of Animals. Invertebrates, IOP PAN, AR im. A. Cieszkowskiego, Kraków: 448 ss. Li a n a A Distribution of Mantis religiosa (L.) and its changes in Poland. Fragmenta Faunistica, 50(2): Pa w e l e c J Inwazja modliszek w Magurskim Parku Narodowym. Parki Narod., 4: 1 2. Pax F Beitrag zur Orthopterenfauna Schlesiens. Z. wipp. InsektBiol., 16(3): Pą c z k a G Występowanie modliszki zwyczajnej (Mantis religiosa L.) w Rzeszowie i okolicach. Zesz. Nauk. Południowo- Wschodniego Oddziału Polskiego Towarzystwa Inżynierii Ekologicznej z siedzibą w Rzeszowie i Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego, Oddział w Rzeszowie, 10: Pu p i ņš M., Ka l n i ņš M., Pu p i ņa A., Ja u n d a l d e r e I First records of European mantis Mantis religiosa (Li n n é, 1758) (Insecta: Dictyoptera, Mantidae) in Lativia. Acta Biol. Univ. Daugavp., 12(2): Wi t k o w s k i Z Mantis religiosa (Li n n é, 1758). Modliszka zwyczajna, str [W:] Z. Gł o w a c i ń s k i (red.) Polish Red Data Book of Animals. PWRiL, Warszawa: 352 ss.

6 120 Marcin Kadej, Adrian Smolis, Adam Malkiewicz, Dariusz Tarnawski The first documented record of the European mantis Mantis religiosa religiosa (Li n n a e u s, 1758) (Insecta, Mantodea) in Lower Silesia Summary The papers presents the first documented observation of the European mantis Mantis religiosa religiosa (Li n n a e u s, 1758) (Insecta, Mantodea) in Lower Silesia. The species distribution in Poland is briefly characterised. The current tendency of the species to expand its range is explained by the fluctuations of climate conditions with an increase in mean annual temperatures, mild winters without strong declines in temperature and decreasing rainfall during the vegetation season. Adres autorów: Pracownia Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Instytut Biologii Środowiskowej Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytet Wrocławski ul. Przybyszewskiego Wrocław marcin.kadej@uwr.edu.pl adrian.smolis@uwr.edu.pl adam.malkiewicz@uwr.edu.pl dariusz.tarnawski@uwr.edu.pl