Polsce Autor: Warszawa 2013

Transkrypt

1 Gdzie jest mój dom? Bezdomność i dostęp do mieszkań wśród ubiegających się o status uchodźcy, uchodźców i osób z przyznaną ochroną międzynarodową w Raport sporządzony dla Przedstawicielstwa Regionalnego Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (UNHCR) na Europę Środkową Autor: Kinga Wysieńska Warszawa 2013

2 Dostęp do do mieszkań w w Gdzie jest mój dom? Raport był współfinansowany ze środków Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (United Nations High Commissioner for Refugees, UNHCR). Opinie i rekomendacje przedstawione w niniejszym raporcie nie odzwierciedlają poglądów i oficjalnego stanowiska Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców ani Komisji Europejskiej i stanowią wyraz pracy badawczej Podziękowania Raport został przygotowany w ramach projektu Barriers to integration of forced migrants realizowanego przez Instytut Spraw Publicznych, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu na rzecz Uchodźców (European Refugee Fund, ERF) oraz budżetu państwa. Badanie zostało zrealizowane przez Instytut Spraw Publicznych. Zespół badawczy w składzie: Ignacy Jóźwiak, Maryla Koss-Goryszewska, Maria Sternicka, Justyna Segeš Frelak, Kinga Wysieńska Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszego raportu nie może być przedrukowywana ani kopiowana bez zgody wydawcy i podania źródła. Niniejszy raport jest aktualizacją badania " Bezdomność uchodźców w - wyniki badania pilotażowego" zrealizowanego w 2010 roku. jego autorów. 2

3 Spis treści Podziękowania Zakres i cele badania Kwestie prawne Podstawowe statystyki Bezdomność uchodźców w definicje i szacunki Skala bezdomności Czy sytuacja się zmieniła? Skala zagrożenia wykluczeniem mieszkaniowym i analiza obecnych tendencji Główne ustalenia Typowa historia sytuacji mieszkaniowej ogólne wnioski z badania Osoby samotne, młodzi dorośli, samotne matki Makroprzeszkody i mikroprzeszkody na drodze do uniknięcia bezdomności i wyjścia z niej Nieprzystosowanie kulturowe ma wpływ na bezdomność Uzależnienia i bezdomność Złe warunki mieszkaniowe (szczególnie w wypadku osób wracających do Polski z innych państw Unii Europejskiej) Wnioski i rekomendacje Aneks

4 1. Zakres i cele badania 1. Zakres i cele badania W 2010 roku Instytut Spraw Publicznych na zlecenie Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (United Nations High Commissioner for Refugees, UNHCR) przeprowadził badanie pilotażowe zjawiska bezdomności uchodźców w. Wyniki tego badania okazały się zarówno znamienne, jak i alarmujące 1. Oszacowano wtedy, że wskaźnik bezdachowości i bezmieszkaniowości wśród osób z przyznaną ochroną międzynarodową wynosi od 20 do 30%, przy czym około 10% tych osób doświadcza skrajnej bezdomności, czyli bezdachowości, z kolei wszyscy beneficjenci ochrony międzynarodowej w są zagrożeni ryzykiem wykluczenia mieszkaniowego. Jak jednak podkreślano, badanie z 2010 roku było pierwszą próbą systematycznej analizy sytuacji mieszkaniowej polskich uchodźców i choć miało ono wpływ na decydentów politycznych, media i pracowników socjalnych, to istnieje wielka potrzeba prowadzenia dalszych badań. Celem niniejszej analizy jest między innymi uzupełnienie istniejących danych dotyczących bezdomnych beneficjentów ochrony międzynarodowej lub osób ze zgodą na pobyt tolerowany oraz lepsze zrozumienie sytuacji bezdomnych uchodźców przez: zebranie najaktualniejszych danych dotyczących sytuacji mieszkaniowej i socjalnej osób korzystających z ochrony międzynarodowej oraz sporządzenie mapy zjawiska bezdomności uchodźców w, zebranie informacji na temat zmian i tendencji zaobserwowanych w ciągu minionych dwóch lat, dotyczących sytuacji mieszkaniowej oraz powodów i konsekwencji pozostawania w bezdomności, zebranie opinii osób kluczowych na temat zestawu rekomendacji i celów polityki państwa, przygotowanego przez grupę roboczą utworzoną przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, zgromadzenie wiedzy na temat strategii radzenia sobie migrantów doświadczających różnych form bezdomności, w tym opisanie roli pomocy wewnętrznej (otrzymywanej w obrębie społeczności) i zewnętrznej (uzyskiwanej od organizacji pozarządowych i lokalnej administracji) Kwestie prawne Prawo do odpowiedniego mieszkania stanowi fundamentalne prawo człowieka. Jest ono uniwersalne, uznawane na poziomie międzynarodowym i zawarte w ponad stu konstytucjach państwowych na całym świecie 2. Zgodnie z art. 11 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych 3, podpisanego i ratyfikowanego przez Polskę, Państwa Strony niniejszego Paktu uznają prawo każdego do odpowiedniego poziomu życia dla niego samego [każdego człowieka] i jego rodziny, włączając w to wyżywienie, odzież i mieszkanie, oraz do stałego polepszania warunków bytowych. W tym samym artykule państwa strony deklarują, że podejmą odpowiednie kroki w celu zapewnienia realizacji tego prawa, uznając w tym celu zasadnicze znaczenie współpracy międzynarodowej, opartej na zasadzie dobrowolności. Chociaż Komitet Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych Narodów Zjednoczonych (Committee on Economic, Social, and Cultural Rights, CESCR) przyjmuje, że adekwatność jest determinowana częściowo przez społeczne, ekonomiczne, kulturalne, klimatyczne, ekologiczne i inne czynniki, niemniej 1 K. Wysieńska, N. Ryabińska, Bezdomność uchodźców w wyniki badania pilotażowego, Instytut Spraw Publicznych, Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców, Warszawa [dostęp: 25 lutego 2013 roku]. 2 C. Golay, M. Ozden, The Right to Housing, Part of a series of the Human Rights Programme of the Europe-Third World Centre (CETIM). 3 Pełny tekst paktu (traktatu wielostronnego przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 16 grudnia 1966 roku i obowiązującego od 3 stycznia 1976 roku) por. (wersja polska: 4

5 1. Zakres i cele badania jednak jest możliwe zidentyfikowanie pewnych aspektów, które muszą być wzięte pod uwagę dla osiągnięcia tego celu w każdym poszczególnym wymiarze 4. Są to: a. prawna ochrona posiadania, b. dostępność usług, materiałów, urządzeń i infrastruktury, c. dostępność finansowa, d. nadawanie się do zamieszkania, e. dostępność, f. lokalizacja, g. dostosowanie do warunków kulturowych 5. Polska konstytucja jednak w art. 75 pkt 1 głosi jedynie, że: Władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania. W takim brzmieniu jest to norma konstytucyjna, która dotyczy wyłącznie władz publicznych i nie może służyć jako podstawa indywidulanych roszczeń. Tylko ubiegający się o status uchodźcy i ofiary handlu ludźmi mają zagwarantowane schronienie na mocy prawa międzynarodowego. Dyskryminacja mieszkaniowa jest jednak zakazana. Zgodnie z prawem Unii Europejskiej (dyrektywa o równym traktowaniu w zakresie zatrudnienia i pracy 2000/78/WE 6, dyrektywa o równości rasowej 2000/43/WE 7 ), polska ustawa o równym traktowaniu 8 zabrania dyskryminacji ze względu na, między innymi, płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość czy religię w zakresie usług oferowanych publicznie, w tym mieszkania. Mimo to, jak zauważa Katarzyna Wencel: Jeżeli dyskryminacja ma jednak miejsce, może się okazać, że niezwykle trudno będzie ją udowodnić 9. W postępowanie w sprawach nadania statusu uchodźcy prowadzi się w trybie i na zasadach określonych w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 roku o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2009 r., Nr 189, poz. 1472). Decyzję w sprawach nadania statusu uchodźcy wydaje szef Urzędu do spraw Cudzoziemców. Od decyzji szefa tego urzędu przysługuje odwołanie do Rady do spraw Uchodźców. Informacje o zasadach i trybie składania odwołania są zawarte każdorazowo w pouczeniach do decyzji, jakie otrzymuje osoba ubiegająca się o status uchodźcy. Na zasadach określonych we wspomnianej ustawie z dnia 13 czerwca 2003 roku oraz w ustawie z dnia 18 marca 2008 roku zmiana ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej 10, cudzoziemcowi, któremu odmówiono przyznania statusu uchodźcy, może być przyznana ochrona uzupełniająca lub zgoda na pobyt tolerowany. Uchodźcy i osoby, które uzyskały ochronę uzupełniającą, na mocy ustawy z 2004 roku o pomocy społecznej (Dz.U. z 2008 r., Nr 115, poz. 728, ze zm. 11 ) i rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej w sprawie udzielania pomocy uchodźcom (Dz.U. z 2009 r., Nr 45, poz. 366) mają prawo przystąpienia do indywidualnego programu integracji). Osobom, którym przyznano zgodę na pobyt tolerowany, nie przysługuje taka forma wsparcia 12. Rodzaje pomocy, do których są uprawnione osoby z różnymi formami ochrony, zostały przedstawione w tabeli 1. 4 P o r. [dostęp: 25 lutego 2013 roku]. 5 Biuro Wysokiego Komisarza do spraw Praw Człowieka, The right to adequate housing, Art. 11(1)), 12/13/1991. CESCR General comment 4 (General Comments) [dostęp: 25 lutego 2013 roku]. 6 Dyrektywa Rady nr 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 roku w sprawie ustanowienia ogólnych ram równego traktowania przy zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu (wersja polska: 7 Dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 roku wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (wersja polska: 8 Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 roku o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz.U. z 2010 r., Nr 254, poz. 1700). 9 K. Wencel, Dyskryminacja cudzoziemców w dostępie do usług mieszkaniowych w. Między teorią a praktyką, Analizy. Raporty. Ekspertyzy 2011, nr 5, Stowarzyszenie Interwemcji Prawnej, Warszawa Dz.U. z 2008 r., Nr 70, poz Do 2008 roku tylko osoby, którym nadano status uchodźcy, miały prawo do pomocy w ramach indywidualnego programu integracji. W 2008 roku znowelizowano ustawę o pomocy społecznej, która rozszerzyła listę podmiotów uprawnionych do pomocy integracyjnej. 11 Dz.U. z 2008 r., Nr 171, poz. 1056; Nr 216, poz. 1367; Nr 220, poz. 1431; Nr 223, poz. 58; Dz.U. z 2009 r., Nr 6, poz Szerzej na temat regulacji prawnych dotyczących uchodźców por.: K. Wencel, K. Templin, Prawa migrantów przymusowych w postępowaniu przed instytucjami wsparcia społecznego, [w:] Ewaluacja funkcjonowania instytucji społecznego wsparcia M. St. Warszawy w zakresie właściwej realizacji praw przymusowych migrantów, red. W. Klaus, J. Frelak, Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Warszawa

6 1. Zakres i cele badania Tabela 1: Prawa do pomocy socjalnej uchodźców i osób, którym przyznano ochronę uzupełniającą lub zgodę na pobyt tolerowany Forma pomocy socjalnej Pomoc, której celem jest wsparcie procesu integracji w w ramach indywidualnego programu integracyjnego Program integracji społecznej oferowany przez władze lokalne Finansowe i niefinansowe formy pomocy socjalnej oraz zasiłki Opieka zdrowotna Cudzoziemcy, którym przyznano status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą TAK TAK (jeśli uczestniczą w indywidualnym programie integracyjnym) NIEOGRANICZONY DOSTĘP (po ukończeniu indywidualnego programu integracyjnego na tych samych zasadach co obywatele kraju) UPRAWNIENI (do ustawowego ubezpieczenia zdrowotnego i zgodnie z tym zwolnieni z opłat za dostęp do wszystkich usług opieki zdrowotnej wymienionych w regulacjach Ministerstwa Zdrowia na tych samych zasadach co obywatele kraju) Cudzoziemcy, którym przyznano zgodę na pobyt tolerowany NIE NIE OGRANICZONY DOSTĘP (uprawnieni do niefinansowego wsparcia, obejmującego bezpieczne mieszkanie, jedzenie i ubranie, a także pomocy finansowej w formie dodatkowych świadczeń socjalnych, nieuprawnieni do zasiłków rodzinnych) UPRAWNIENI (do ustawowego ubezpieczenia zdrowotnego i zgodnie z tym zwolnieni z opłat za dostęp do wszystkich usług opieki zdrowotnej wymienionych w regulacjach Ministerstwa Zdrowia na tych samych zasadach co obywatele kraju) Bez względu na status wszystkie osoby z przyznaną ochroną międzynarodową mają nieograniczony dostęp do rynku pracy (nie muszą ubiegać się o pozwolenie na pracę) i mogą angażować się w aktywność gospodarczą na tych samych zasadach co obywatele kraju. Jak pisali w 2011 roku autorzy publikacji Odmowa przyznania pomocy integracyjnej prawo i praktyka, cytowana wcześniej ustawa o pomocy społecznej zapewnia możliwość wstrzymania lub wycofania pomocy integracyjnej 13. Oto niektóre podstawy takiego postępowania: beneficjent uporczywie i z własnej winy nie wypełnia zobowiązań wyznaczonych w programie (na przykład nie uczęszcza bez usprawiedliwienia na kurs języka polskiego, wykorzystuje pomoc w sposób niezgodny z jej przeznaczeniem lub przekazuje fałszywe informacje o swojej sytuacji życiowej), przeciwko beneficjentowi zostało wszczęte postępowanie karne, beneficjent, wobec którego jest kontynuowana uprzednio wstrzymana pomoc, ponownie dopuszcza się zachowań, jakie łamią zasady umowy zawieranej w ramach indywidualnego programu integracji, beneficjent został pozbawiony statusu uchodźcy lub cofnięto mu ochronę uzupełniającą, beneficjent został skazany za przestępstwo popełnione umyślnie. Autorzy przywoływanej publikacji zauważyli, że szczególnie krzywdzącą praktyką jest wycofywanie pomocy integracyjnej wobec całej rodziny, kiedy jeden z jej członków popełnił przestępstwo. Osobom z przyznaną ochroną międzynarodową można również odmówić pomocy integracyjnej w ramach indywidualnego programu integracyjnego 14. Podstawą odmowy pomocy jest przekroczenie terminu złożenia wniosku o jej przyznanie (wynoszącego 60 dni od chwili otrzymania decyzji o nadaniu statusu uchodźcy lub udzieleniu ochrony uzupełniającej). Ubiegający się nie otrzymuje również pomocy, jeśli został skazany za przestępstwo popełnione umyślnie. Według cytowanego badania, w wielu wypadkach ma to związek z nielegalnym przekroczeniem polskiej granicy. 13 W. Klaus, K. Makaruk, K. Wencel, J. Frelak (współpraca), Odmowa przyznania pomocy integracyjnej prawo i praktyka, Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców, Warszawa Ibidem. 6

7 1. Zakres i cele badania Biorąc pod uwagę cel indywidualnego programu integracyjnego, którym jest zapewnienie pomocy uchodźcom podczas początkowego etapu ich osiedlenia w, i formy pomocy socjalnej oferowanej tym beneficjentom ochrony międzynarodowej, którym odmówiono pomocy integracyjnej lub ją wycofano, należy stwierdzić, że odmowa lub wycofanie pomocy w ramach indywidualnego programu integracyjnego znacznie ogranicza szanse uchodźców na znalezienie mieszkania i zwiększa ryzyko bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego. Finansowe i niefinansowe formy wsparcia w ramach systemu pomocy społecznej, do których są uprawnione osoby z przyznaną ochroną międzynarodową, nie wystarczają bowiem do zapewnienia mieszkania na wolnym rynku. W takiej sytuacji nie można oczekiwać, że uchodźcy będą się integrować i rozwijać na rynku pracy. Dane z innych krajów pokazują, że grupa ta wolno asymiluje się pod względem ekonomicznym, a jej dochody nie dorównują dochodom lokalnej populacji (również wskaźniki bezrobocia i bierności zawodowej są zazwyczaj wyższe niż w wypadku miejscowych) Podstawowe statystyki W tabeli 2 przedstawiono statystyki pokazujące liczbę postępowań prowadzonych w odpowiedzi na wniosek o nadanie statusu uchodźcy w czasie prowadzenia obu badań. Tabela 3 zawiera informacje o liczbie decyzji pozytywnych w sprawie nadania statusu uchodźcy wydanych przez szefa Urzędu do spraw Cudzoziemców według obywatelstwa, z kolei tabela 4 przedstawia dane dotyczące liczby uchodźców i osób, którym przyznano ochronę uzupełniającą lub zgodę na pobyt tolerowany z ważnymi kartami pobytu, według stanu na koniec grudnia 2011 roku. Tabela 2: Postępowania prowadzone przez szefa Urzędu do spraw Cudzoziemców w odpowiedzi na wnioski o nadanie statusu uchodźcy (najliczniej reprezentowane obywatelstwa) w latach Państwo Total Razem (wszystkie wnioski) Pięć najliczniej reprezentowanych obywatelstw: ROSJA GRUZJA ARMENIA BIAŁORUŚ UKRAINA Pięć najliczniej (razem) 10,160 6,075 6,404 22,639 Tabela 3: Liczba decyzji pozytywnych w sprawie nadania statusu uchodźcy w latach Państwo 2011 Państwo ROSJA 82 ROSJA 226 BIAŁORUŚ 19 BIAŁORUŚ 58 IRAK 16 IRAK 22 ERYTREA 12 ERYTREA 12 SOMALIA 5 AFGANISTAN 8 INNE 19 INNE 40 RAZEM 153 RAZEM 366 Tabela 4: Uchodźcy i osoby, którym przyznano ochronę uzupełniającą lub zgodę na pobyt tolerowany z ważnymi kartami pobytu, według stanu na koniec grudnia 2011 roku 15 P.S. Kerr, W.R. Kerr, Economic Impacts of Immigration: A Survey, Harvard Business School Working Paper , Boston 2008; P. Lundborg, Assimilation in Sweden: Wages, Employment and Work Income, SULCIS Working Paper 5, Stockholm Obywatelstwo Ochrona uzupełniająca Zgoda na pobyt tolerowany Status uchodźcy RAZEM (wszystkie statusy) Pięć najliczniej reprezentowanych obywatelstw (status uchodźcy i ochrona uzupełniająca): ARMENIA BIAŁORUŚ IRAK ROSJA SRI LANKA Pięć najliczniej (razem)

8 2. Bezdomność uchodźców w definicje i szacunki 2. Definicje i szacunki Przyjęcie określonej definicji bezdomności determinuje konstrukcję badania, hipotezy i rezultaty, ponieważ wpływa na to, kto jest klasyfikowany jako osoba bezdomna, w konsekwencji zaś na liczbę osób skategoryzowanych jako doświadczające wykluczenia mieszkaniowego. To z kolei ma wpływ na politykę socjalną, ponieważ zakres świadczeń i wsparcia jest bezpośrednio związany ze skalą zidentyfikowanej bezdomności 16. Powszechnie stosowana definicja opisuje osobę bezdomną jako człowieka pozbawionego stałego schronienia, w którym mógłby spać, lub śpiącego pod gołym niebem 17. Korzystanie z tej definicji uwypukla jednak tylko widoczną (absolutną/skrajną) bezdomność, której skala jest dużo mniejsza niż skala innych (relatywnych/ukrytych) rodzajów wykluczenia mieszkaniowego. Dlatego we współczesnych badaniach bezdomność jest traktowana raczej jako zjawisko rozciągające się między posiadaniem bezpiecznego i adekwatnego mieszkania a nieposiadaniem schronienia w ogóle 18. Z tego powodu w niniejszym badaniu przyjęliśmy, że bezdomny uchodźca to każda osoba z przyznaną ochroną międzynarodową lub zgodą na pobyt tolerowany, która nie jest w stanie zapewnić sobie schronienia spełniającego minimalne warunki, jakie pozwalałyby uznać je za pomieszczenie mieszkalne. Według definicji Komitetu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych organu monitorującego Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych pomieszczenie mieszkalne musi zapewniać lokatorom odpowiednią przestrzeń, ochronę fizyczną, schronienie przed złą pogodą i ochronę przed zagrożeniami dla zdrowia, takimi jak wypadki budowlane i choroby. W niniejszym raporcie zastosowano klasyfikację FEANTSA i typologię ETHOS, według których istnieją dwa główne typy bezdomności: bezdachowość (przebywanie w przestrzeni publicznej lub noclegowniach) i bezmieszkaniowość (przebywanie w schroniskach, ośrodkach interwencji kryzysowej lub ośrodkach dla oczekujących na przyznanie statusu uchodźcy). Zgodnie z typologią ETHOS, wszystkie osoby przebywające w ośrodkach dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy doświadczają bezdomności. Ponadto, w sensie prawnym, uchodźcą jest każda osoba, która spełnia przesłanki konwencji genewskiej. Otrzymanie decyzji o przyznaniu ochrony jest jedynie potwierdzeniem tego faktu. Biorąc jednak pod uwagę, że dopiero w momencie uzyskania decyzji uchodźcy przysługuje specjalna pomoc (w tym integracyjna), do celów tego badania przyjęliśmy, że będziemy uznawać za bezdomne jedynie te osoby, które przebywają w ośrodkach po zakończeniu procedury nadania statusu i po otrzymaniu pozytywnej decyzji o przyznaniu ochrony. Z kolei jako wykluczone mieszkaniowo i zagrożone bezdomnością traktujemy te osoby, które są bezpośrednio zagrożone znalezieniem się w sytuacji bezdachowości lub bezmieszkaniowości, a także osoby mieszkające w warunkach substandardowych, takich jak niezabezpieczone lub nieodpowiednie mieszkania, bez sanitariatów i ogrzewania, i (lub) w mieszkaniach przeludnionych czy społecznie odizolowanych. Według badaczy z Europejskiego Obserwatorium Bezdomności (European Observatory of Homelessness, EOH), istnieją trzy domeny konstytuujące dom, z których bezdomni są wykluczeni w różnym stopniu. Posiadanie domu jest przez nich definiowane jako posiadanie odpowiedniego miejsca zamieszkania lub przestrzeni, którą dana osoba i jej rodzina może używać jako wyłączną własność (domena fizyczna), możliwość zachowania prywatności i doświadczania relacji i życia społecznego (domena społeczna), posiadanie tytułu prawnego do zajmowanego lokum (domena 16 D. Hiebert, S. D Addario, K. Sherrell, The Profile of Absolute and Relative Homelessness Among Immigrants, Refugees, and Refugee Claimants in the Greater Vancouver Regional District, MOSAIC, Vancouver V. Busch-Geertsema, Defining and Measuring Homelessness, [w:] Homelessness Research in Europe: Festschrift for Bill Edgar and Joe Doherty, red. E. O Sullivan, V. Busch-Geertsema, D. Quilgars, N. Pleace, FEANTSA, Brussels Ibidem. 8

9 2. Definicje i szacunki prawna) 19. Termin niezabezpieczone dotyczy wykluczenia w domenie prawnej, które obejmuje brak tytułu prawnego do przestrzeni jako wyłącznej własności lub prawnej ochrony posiadania. Z kolei termin nieadekwatne wiąże się z domeną fizyczną, na przykład sytuacją, w której lokum nie nadaje się do zamieszkania. Terminy przeludnione i odizolowane społecznie nawiązują do wykluczenia w domenie społecznej i oznaczają, że miejsce zamieszkania nie zapewnia prywatności i bezpiecznej przestrzeni osobistej do nawiązywania relacji społecznych. Identyfikacja badanej populacji jest zadaniem niezwykle trudnym, ponieważ osoby bezdomne, bez względu na typ doświadczanego wykluczenia mieszkaniowego, stanowią zbiorowość ukrytą i trudnodostępną. Oznacza to, że: a. nie ma operatu losowania, który zawierałby listę wszystkich członków populacji bezdomnych, ponieważ listy te są słabo zdefiniowane lub trudne (niemożliwe) do skonstruowania, b. członkowie tej grupy często wystrzegają się kontaktów z większością instytucji społecznych z przyczyn społecznych lub prawnych, do których należą między innymi stygmatyzacja społeczna, dyskryminacja, czynniki kulturowe lub nielegalne działania, takie jak nieudokumentowana praca lub nielegalny handel 20. To dlatego szacunki skupiają się zazwyczaj na liczbie uchodźców doświadczających bezdomności absolutnej, czyli śpiących pod gołym niebem lub w noclegowniach. I dlatego liczba uchodźców żyjących w niezabezpieczonych, nieodpowiednich lub substandardowych warunkach pozostaje nieznana. Warto jednak podkreślić, że prawo do mieszkania jest fundamentalnym prawem człowieka, dlatego nie ma konieczności podawania żadnych danych, aby twierdzić, że niedopuszczalne jest, żeby beneficjenci ochrony międzynarodowej (jak i obywatele) w państwie członkowskim Unii Europejskiej doświadczali bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego. Podobnie nie potrzebujemy żadnych danych, aby przyjąć, że jest potrzebna specjalna polityka integracyjna dla uchodźców, choć zarówno to, jak i poprzednie badanie dowodzi istnienia znacznej liczby bezdomnych uchodźców w. Liczb i szacunków potrzebujemy jedynie do wdrożenia działań i monitorowania ich skuteczności 21, dlatego podjęliśmy próbę oszacowania zasięgu i zbadania właściwości zjawiska bezdomności uchodźców. Innymi słowy, to, że ustalenie dokładnej liczby bezdomnych, w tym bezdomnych uchodźców, przy użyciu obecnie dostępnych metod badania empirycznego jest prawie niemożliwe, nie powinien uniemożliwiać władzom podejmowania działań koniecznych do zapobiegania bezdomności i wykluczeniu mieszkaniowemu, ponieważ wykazano już, że uchodźcy doświadczają obu tych zjawisk. Możliwie najdokładniejsze szacunki są konieczne tylko przy podejmowaniu decyzji o zakresie inwestycji i ewaluacji skuteczności już wdrożonych działań. Szacunki, które podajemy poniżej, mogłyby zatem służyć jako punkt odniesienia do planowania takich działań, co jednak nie oznacza, że państwo zostaje zwolnione z obowiązku inwestowania zasobów w systemy gromadzenia danych. Badanie pilotażowe sytuacji mieszkaniowej uchodźców z 2010 roku wykazało, że przeszkodą w uzyskaniu precyzyjnych szacunków jest brak dokładnych informacji dotyczących warunków życia uchodźców i dokładnej ich liczby na obszarze wybranych województw. Dlatego, aby wypełnić tę lukę i oszacować skalę bezdomności uchodźców w, autorzy raportu posłużyli się informacjami zebranymi od osób kluczowych, a także danymi otrzymanymi od schronisk, instytucji państwowych i władz lokalnych. Ponieważ szacunki na temat rozmiaru i składu grupy bezdomnych uchodźców pochodzące od osób kluczowych opierają się głównie na rozmowach z osobami dysponującymi pewną wiedzą o bezdomności uchodźców i znającymi ich osobiście 22 nie zaś na oficjalnych danych informacje takie są, siłą rzeczy, niedokładne i mają ograniczoną trafność. Są prawdopodobnie lepsi niż brak informatorów w ogóle, ale o ile lepsi nie wiadomo W. Edgar, J. Doherty, H. Meert, Third Review of Statistics on Homelessness in Europe. Developing an Operational Definition of Homelessness, FEANTSA, Brussels S. Semaan, Time-Space Sampling and Respondent-Driven Sampling with Hard- To-Reach Populations, Methodological Innovations Online 2010, nr 5(2), s V. Busch-Geertsema, Defining and Measuring Homelessness, [w:] Homelessness Research in Europe: Festschrift for Bill Edgar and Joe Doherty, op. cit. 22 Osoba kluczowa to człowiek dobrze poinformowany na temat lokalnych grup uchodźców, ich sytuacji mieszkaniowej, tego, gdzie mieszkają, spędzają czas i korzystają z rozmaitych usług w swojej społeczności. Osoby kluczowe obejmują przedstawicieli władz lokalnych, pracowników pomocy społecznej, ochrony porządku publicznego, instytucji miejskich, placówek edukacyjnych, organizacji religijnych, firm lokalnych, grup obywatelskich, stowarzyszeń sąsiedzkich, organizacji pozarządowych oraz samych uchodźców obecnych i byłych. 23 P.H. Rossi, Estimating the number of homeless in Chicago, Social and Demographic Research Institute, University of Massachusetts, Amherst

10 2. Definicje i szacunki W celu zachowania zgodności między zastosowanymi definicjami i szacunkami respondentów, w obu badaniach (z 2010 i 2012 roku) pytania były poprzedzane prezentacją typologii ETHOS. Ponadto, aby osiągnąć cele badawcze omówione wyżej, w 2012 roku podjęto następujące kroki: a) skontaktowano się z przedstawicielami ośrodków dla uchodźców, powiatowych centrów pomocy rodzinie, ośrodków pomocy społecznej, zarządów nieruchomości komunalnych, schronisk, noclegowni, ośrodków interwencji kryzysowej i innych instytucji zapewniających pomoc i schronienie bezdomnym w Warszawie, Białymstoku, Łomży, Białej Podlaskiej, Łukowie, Lublinie, Łodzi, Brwinowie, Dębaku, Grotnikach, Lininie, Zalesiu, Grudziądzu, Bydgoszczy i Toruniu, gdzie mieszkają uchodźcy, po czym przedstawiono im opis problemu, w tym definicje bezdomności, i poproszono o dane dotyczące sytuacji mieszkaniowej i społecznej migrantów przymusowych przeprowadzono badanie instytucjonalne (na prośbę udostępniamy pełną listę instytucji, z którymi nawiązano kontakt), b) badacze Instytutu Spraw Publicznych przeprowadzili sześć pogłębionych wywiadów z przedstawicielami powiatowych centrów pomocy rodzinie, pracownikami socjalnymi i pracownikami organizacji pozarządowych, które specjalizują się w zapewnianiu wsparcia uchodźcom, jeden wywiad z polskim pracodawcą, który uczestniczy w programie płatnych staży zawodowych dla uchodźców, oraz osiem wywiadów z beneficjentami ochrony międzynarodowej mieszkającymi w, c) odwiedzono miejsca zamieszkania uchodźców, aby ocenić ich zdatność do mieszkania. Podczas tych wizyt przeprowadzono nieformalne i formalne wywiady. 10

11 3. Skala bezdomności 3. Skala bezdomności W 2012 roku osoby kluczowe oszacowały, że wskaźnik skrajnej bezdomności (bezdachowości) wśród osób z przyznaną ochroną międzynarodową wynosi od 5 do 10%, bezmieszkaniowości i wykluczenia mieszkaniowego od 30 do 40%, a tylko 20% uchodźców mieszka w zabezpieczonym i odpowiednim lokalu. Zgodnie z tymi szacunkami (wskazującymi, że do 40% uchodźców doświadcza jednej z form wykluczenia mieszkaniowego) i z uwzględnieniem liczby uchodźców posiadających ważną zgodę na pobyt (4920 pod koniec 2011 roku), bezdomnością i wykluczeniem mieszkaniowym w w 2012 roku było dotkniętych około 2 tysięcy osób z przyznaną ochroną międzynarodową. Podobnie jak w wypadku danych zebranych w 2010 roku, wzięliśmy pod uwagę dużą mobilność uchodźców i dlatego za podstawę wstępnego określenia ich liczby przyjęliśmy nie ogólną liczbę pozytywnych decyzji o nadaniu statusu lub innej formy ochrony, ale liczbę uchodźców, którzy posiadają ważne karty pobytu (tabela 4). Karta pobytu musi być systematycznie odnawiana, dlatego założyliśmy, że statystyka dotycząca kart pobytu w miarę adekwatnie oddaje liczbę uchodźców przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Dane powinny być jednak interpretowane ostrożnie, ponieważ istnieje pewna liczba uchodźców, którzy nie przebywają na terytorium Polski i przyjeżdżają wyłącznie w celu odnowienia karty. Szacunki te odpowiadają szacunkom sprzed dwóch lat. To jednak, czy wskazuje to na wysoki poziom trafności i rzetelności pomiarów, pozostaje sprawą dyskusyjną, ponieważ ponad połowa osób kluczowych, z którymi przeprowadzono wywiady, to uczestnicy wcześniejszego badania. Innymi słowy, zaobserwowana zgodność może być związana ze stałością percepcji respondentów, nie zaś z precyzją metody pomiaru bezdomności. Przy prowadzeniu pomiarów w naukach społecznych szczególnie ważne są dwie właściwości. Pierwsza z nich, rzetelność, dotyczy zakresu, w jakim procedura pomiarowa dostarcza tych samych wyników w wielokrotnych próbach 24. Druga cecha trafność dotyczy stopnia, w jakim procedura pomiarowa mierzy to, co ma zostać zmierzone 25. Ocena rzetelności i trafności w wypadku naszego badania jest trudna, biorąc pod uwagę, że fakt pamiętania przez respondentów o pierwszym wywiadzie z dużym prawdopodobieństwem wpłynął na odpowiedzi udzielone w drugim. Dlatego zgodność szacunków może być rezultatem stałych doświadczeń i opinii respondentów, nie zaś właściwości procedury pomiarowej. Badanie instytucjonalne zostało przeprowadzone dla 2011 roku. Jego rezultaty okazały się mieszane. Z jednej strony, zapewniło ono twarde dane, które pokazują, że: a. istnieje pewien stopień geograficznego rozproszenia bezdomnych uchodźców, b. w określonych ramach czasowych zostały zaobserwowane wszystkie typy bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego: według danych z Urzędu do spraw Cudzoziemców, od września do grudnia 2011 roku 64 osoby, które nie były uprawnione do pomocy zapewnianej przez urząd, mieszkały w ośrodkach dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy, przedstawiciele schronisk i ośrodków pomocy społecznej donieśli o 30 osobach indywidualnych i dwóch rodzinach doświadczających bezdomności oraz kolejnych 39 osobach i 44 rodzinach zmagających się z wykluczeniem mieszkaniowym lub zagrożonych ryzykiem bezdomności w Warszawie, w Brwinowie odnotowano 32 osoby (w tym 22 dzieci) doświadczające bezdomności lub zagrożone ryzykiem bezdomności, w Toruniu 13 osób (w tym dziewięcioro dzieci) przez miesiąc przebywało w schronisku dla bezdomnych, w Łukowie odnotowano sześć rodzin doświadczających wykluczenia mieszkaniowego, w Lublinie odnotowano dwie osoby doświadczające bezdachowości i jednego bezmieszkaniowca. 24 E.G. Carmines, R.A. Zeller, Reliability and Validity Assessment, A Sage University Paper, Sage Publications, Thousand Oakes Ibidem. 11

12 3. Skala bezdomności Z drugiej strony, dane te nie mogą być wykorzystane do żadnych szacunków czy statystycznych uogólnień z dwóch ważnych powodów. Po pierwsze, nie wszystkie instytucje zapewniające pomoc uchodźcom, z którymi się skontaktowaliśmy, odpowiedziały na prośbę o podanie informacji. W tym momencie nie można ustalić, czy brak odpowiedzi był przypadkowy czy systematyczny 26. Po drugie, z komentarzy w formularzach dostarczonych przez badane instytucje wynika, że mimo zapewnionych instrukcji klasyfikacja danej osoby lub rodziny do jednej z kategorii bezdomności nie była jednolita (taka sama we wszystkich instytucjach). Po trzecie, z tych samych komentarzy można wywnioskować, że instytucje systematycznie niedoszacowują liczbę uchodźców doświadczających bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego w związku z powszechnym błędnym traktowaniem określenia bezdomny jako synonimu słowa bezdachowy (śpiący pod gołym niebem): W naszym powiecie nie mamy bezdomnych uchodźców. Dzielą mieszkania z innymi uchodźcami albo pomieszkują tu i tam [przedstawiciel badanej instytucji]. 26 Istnieją dwa typy błędów pomiarowych, które wpływają na wyniki każdej procedury pomiarowej: przypadkowe i systematyczne (nieprzypadkowe). Błąd nieprzypadkowy wywiera systematyczny zniekształcający wpływ na wyniki i jest związany z zasadnością procedury pomiarowej. Błąd przypadkowy nie zniekształca wyników, ale wpływa na ich rzetelność (dokładność i stałość). W sytuacji opisanej powyżej nie wiemy, czy nieodpowiadające instytucje należały do szczególnego rodzaju (systematyczne zniekształcenie), czy też nie. Jeśli na przykład odpowiadały tylko instytucje otrzymujące wsparcie państwa, nie jest to przypadkowy brak odpowiedzi, a zatem oznacza to, że wyniki badania są w systematycznie odchylone (zniekształcone). 12

13 4. Czy sytuacja się zmieniła? Skala zagrożenia wykluczeniem mieszkaniowym i analiza obecnych tendencji 4. Analiza obecnych tendencji Kiedy staraliśmy się wyjaśnić bezdomność uchodźców i migrantów przymusowych w badaniu z 2010 roku, okazało się, że przybysze mierzą się z tak zwanymi przeszkodami na poziomie mikro, czyli takimi, na które natrafiają jednostki lub rodziny (gospodarstwa domowe). Przeszkody te dzielą się na główne i drugorzędne 27. Przeszkody główne są związane z indywidualnymi cechami migrantów, takimi jak kolor skóry, narodowość, płeć, religia czy kultura, z kolei przeszkody drugorzędne są związane z ich znajomością języka i wiedzą na temat instytucji państwa przyjmującego. Te pierwsze zatem mają swoje źródło w dyskryminacji i uprzedzeniach, dlatego uchodźca nie jest w stanie ich pokonać, podczas gdy drugie można z czasem zmniejszyć. Kolejne przeszkody obejmują czynniki strukturalne (przeszkody na poziomie makro), takie jak wysokie ceny najmu, brak odpowiednich mieszkań socjalnych, długie listy oczekujących na lokale komunalne, ograniczona pomoc socjalna, ustawodawstwo, które ogólnie faworyzuje właścicieli mieszkań, i brak zaangażowania ze strony władz państwowych i samorządowych. Najważniejsza przeszkoda podkreślana w badaniu z 2010 roku jest jednak związana ze statusem ekonomicznym uchodźców. Głównymi odpowiedzialnymi za wykluczenie mieszkaniowe, z jakim mierzą się beneficjenci ochrony międzynarodowej, były brak pracy i odpowiednich dochodów. Aby zebrać aktualne informacje o czynnikach, które mają znaczenie dla sytuacji socjalnej uchodźców, przeprowadziliśmy sześć pogłębionych wywiadów z osobami bezpośrednio zaangażowanymi w pomoc uchodźcom (osobami kluczowymi). Respondentami w jakościowej części badania byli przedstawiciele powiatowych centrów pomocy rodzinie albo ośrodków pomocy społecznej oraz reprezentanci fundacji lub organizacji pozarządowych, zajmujący się zapewnianiem bezpośredniej pomocy uchodźcom i osobom bezdomnym z obszarów o największej koncentracji migrantów przymusowych. Czworo z sześciorga respondentów uczestniczyło również w badaniu pilotażowym. Ponadto przeprowadziliśmy osiem pogłębionych wywiadów z uchodźcami, którzy byli bezpośrednio dotknięci bezdomnością lub wykluczeniem mieszkaniowym albo zapewniali pomoc swoim towarzyszom w trudnej sytuacji mieszkaniowej lub socjalnej. Siedem osób pochodziło z Czeczenii, jedna z państwa afrykańskiego. Pięć z nich doświadczało bezdomności, jedna wykluczenia mieszkaniowego, dwie pełniły funkcje mentorów dla innych uchodźców Główne ustalenia Typowa historia sytuacji mieszkaniowej ogólne wnioski z badania Typowa historia sytuacji mieszkaniowej uchodźcy od momentu przybycia do Polski w 2012 roku przypomina sytuację odnotowaną w 2010 roku. W czasie trwania procedury nadania statusu osoba, która ubiega się o przyznanie ochrony międzynarodowej, mieszka w ośrodku dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy 30 lub niezależnie poza ośrodkiem. Jeśli wybiera tę drugą możliwość, uzyskuje wsparcie finansowe i ma prawo do opieki medycznej, może uczestniczyć w kursach oferowanych w ośrodkach lub skorzystać z pomocy w dobrowolnym powrocie do kraju, otrzymuje wyprawkę szkolną dla dzieci 31. W trakcie oczekiwania na decyzję o nadanie statusu uchodźcy lub przyznanie innej formy ochrony 27 S. D Addario, Sleeping on the Margins: The Role of Social Capital in the Housing Patterns of Refugee Claimants in the Greater Vancouver Regional District, MA Thesis, The University of British Columbia, Vancouver Lista badanych jest zawarta w tabeli 9 w Aneksie. 29 Ustalenia zaprezentowane w tej części są oparte na opiniach i spostrzeżeniach przedstawionych przez badanych w czerwcu 2012 roku. Komentarze autorów znajdują się w ostatniej części tego rozdziału. 30 Mieszkanie w ośrodku z definicji oznacza pozostawanie w bezdomności por. rozdział II. 31 Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 10 listopada 2011 roku w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy (Dz.U. z 2011 r., Nr 261, poz. 1564). 13

14 4. Analiza obecnych tendencji międzynarodowej migranci przez pierwszych sześć miesięcy nie mogą podejmować żadnej pracy w opinii ekspertów, jest to jeden z czynników prowadzących do odzwyczajania się uchodźców od samodzielnego funkcjonowania i uzależniania się od pomocy socjalnej 32. W 2011 roku, zgodnie z danymi otrzymanymi przez Instytut Spraw Publicznych od Urzędu do spraw Cudzoziemców, średnia liczba osób ubiegających się o nadanie status uchodźcy oraz beneficjentów ochrony międzynarodowej mieszkających w ośrodkach wynosiła 1501, a poza ośrodkami Na koniec 2011 roku liczby te wynosiły odpowiednio 2709 i Biorąc pod uwagę, że wysokość wsparcia finansowego dla mieszkających poza ośrodkami nie wystarcza do wynajmowania osobnego lokalu, osoby czekające na decyzję są często zmuszone do mieszkania w przeludnionych i niezabezpieczonych. Wiele z nich śpi w przeludnionych mieszkaniach, gdzie muszą dzielić łóżka z innymi osobami, a warunki nie zapewniają prywatności i bezpieczeństwa osobistego. Osoby kluczowe zgadzają się jednak, że ubiegający się o nadanie statusu uchodźcy, którzy mieszkają poza ośrodkiem podczas procedury nadania statusu, lepiej się integrują: Zauważamy różnicę między osobami, które mieszkały w ośrodku, a tymi, które żyły poza nim. Te ostatnie zyskują konkretne umiejętności, z większą łatwością poruszają się po mieście, radzą sobie z problemami oraz angażują się w relacje sąsiedzkie i inne [R4]. Po otrzymaniu pozytywnej decyzji osoby, którym przyznano status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, mogą zostać w ośrodku przez kolejne dwa miesiące. W tym czasie ubiegają się o uczestnictwo w indywidualnym programie integracyjnym, a w wypadku zawarcia kontraktu z powiatowym (lub miejskim) centrum pomocy rodzinie przez rok trwania programu otrzymują pomoc finansową 34. Wysokość tej pomocy i same reguły indywidualnego programu integracyjnego pozwalają wynająć mieszkanie na wolnym rynku. Eksperci zwracają jednak uwagę, że mimo to uchodźcy mają problem z wynajęciem lokalu i potrzebują wsparcia. Bardzo często nie wiedzą bowiem, ani jak szukać mieszkania, ani na co zwrócić uwagę, podpisując umowę najmu. Dodatkowo w przeważającej większości nie znają języka polskiego, co sprawia, że mają trudności w porozumieniu się z potencjalnym wynajmującym (który zazwyczaj niechętnie wynajmuje mieszkanie uchodźcom) 35. Największe zagrożenie bezdomnością pojawia się w momencie zakończenia programu. Z powodu braku stabilnego zatrudnienia uchodźcy nie są w stanie utrzymać mieszkania wynajętego podczas otrzymywania pomocy finansowej dostępnej dla beneficjentów indywidualnych programów integracyjnych 36. Czynsz jest zazwyczaj zbyt wysoki, aby było na niego stać osoby z niskimi, a często także nieregularnymi dochodami. Osoby kluczowe twierdzą, że mimo zauważalnej poprawy w zarządzaniu i wdrażaniu programu, indywidualny program integracyjny wciąż nie spełnia swojej funkcji. Przez rok trwania programu uchodźcy nie są w stanie nauczyć się języka polskiego ani nabyć umiejętności zawodowych i kompetencji społeczno-kulturowych, jakie są niezbędne do podjęcia pracy i samodzielnego funkcjonowania w polskim społeczeństwie. Aby temu zaradzić, eksperci proponują wydłużenie programu do dwóch lat. Podkreślają jednak, że po pierwszym roku indywidualnego programu integracyjnego wsparcie powinno raczej polegać na mentoringu i pracy nad osiągnięciem samodzielności (w tym zdobyciu umiejętności językowych), nie zaś na samej pomocy prawnej czy finansowej. Innym argumentem za stopniowym redukowaniem znaczenia finansowego komponentu programu przez na przykład większy nacisk na rozwijanie umiejętności językowych i zawodowych jest, według zarówno osób kluczowych, jak i uchodźców, konieczność powstrzymania osób, które spieniężają indywidualny program integracyjny, a następnie przeprowadzają się do Europy Zachodniej, skąd często, po przyłapaniu na pracy i pobycie bez koniecznych pozwoleń, są zawracani do Polski. Jeden z respondentów dodał jednak, że uchodźcy zazwyczaj wyjeżdżają tuż przed nadejściem zimy, co może wskazywać na powiązanie między warunkami mieszkaniowymi i decyzją o opuszczeniu Polski. 32 Innym czynnikiem przyczyniającym się do uzależnienia od pomocy socjalnej, który zostanie omówiony bardziej szczegółowo w dalszej części niniejszego opracowania, jest forma pomocy zapewnianej przez indywidualny program integracyjnego). 33 P o r. [dostęp: 25 lutego 2013 roku]. 34 Osoby, które uzyskały zgodę na pobyt tolerowany, nie mają prawa do uczestnictwa w indywidualnym programie integracyjnym, mogą się jednak ubiegać o pomoc socjalną. Osoby kluczowe nie są jednak zgodne, czy zagrożenie bezdomnością wśród migrantów z pobytem tolerowanym jest wyższe niż wśród uchodźców. Według niektórych z nich, ograniczony dostęp do pomocy socjalnej (w tym indywidualnego programu integracyjnego) motywuje ich do integracji ekonomicznej, co z kolei prowadzi do większej stabilności dochodów i sytuacji mieszkaniowej. 35 W niektórych miejscach jednak sytuacja znacznie się poprawiła o czym szerzej będzie jeszcze mowa. 36 Nawet w trakcie otrzymywania pomocy finansowej z indywidualnego programu integracyjnego uchodźcy z dużych rodzin nie są w stanie utrzymać większego mieszkania z powodu wysokich stawek czynszów w miastach z wysoką koncentracją migrantów przymusowych, na przykład w Warszawie. 14

15 4. Analiza obecnych tendencji Kiedy uchodźcy stoją w obliczu trudnej sytuacji mieszkaniowej,...zazwyczaj kontaktują się z organizacjami pozarządowymi, ośrodkami pomocy społecznej, szukają pomocy w diasporze lub organizują się w większe grupy [R2]. Tym, którzy zwracają się o pomoc do ośrodków pomocy społecznej lub organizacji pozarządowych, oferuje się pomoc w znalezieniu tymczasowego schronienia w ośrodkach dla bezdomnych, a w wypadku kobiet z dziećmi w ośrodkach interwencji kryzysowej 37 i domach samotnej matki. Respondenci podkreślali, że schroniska są bardziej chętne przyjąć lokatorów, którzy są dotowani, niż tych, którzy nie mają żadnego wsparcia. Innymi słowy, jeśli lokator jest w stanie płacić za swój pobyt w schronisku lub posiada rekomendacje z organizacji, która może sfinansować jego pobyt, schroniska są bardziej skłonne znaleźć dostępną przestrzeń niż w wypadku osoby, która nie ma żadnych zasobów, czy to osobistych, czy instytucjonalnych. Sytuację jeszcze pogarsza to, że bardzo mało organizacji, które pomagają uchodźcom, dysponuje funduszami na zwracanie kosztów mieszkania w schronisku. Jak powiedział jeden z respondentów: To może być forma dyskryminacji, unikania powiedzenia wprost, że wolą przyjąć Polaka. W wielu miejscach słyszałam, że nie mają wsparcia od miasta, sami się utrzymują, więc muszę płacić [R1]. Z drugiej strony, jak zauważyli przedstawiciele centrów pomocy rodzinie w Warszawie i Lublinie, dzięki indywidualnemu programowi integracyjnemu bezdomność dotyka rzeczywiście dużo mniejszej liczby ludzi. Dostrzegają oni trzy powody takiego stanu rzeczy: w ciągu dwóch ostatnich lat liczba osób uczestniczących w indywidualnych programach integracyjnych spadła (por. tabele 6 8 w Aneksie), dlatego kwestie związane z integracją stały się łatwiejsze do zarządzania: Mamy około 50% mniej uczestniczących w indywidualnych programach integracyjnych niż dwa lata temu. W 2010 roku wysoka liczba uczestników była związana z nowelizacją ustawy z 2008 roku, która poszerzała listę osób uprawnionych do korzystania z pomocy integracyjnej o nową grupę, a mianowicie osoby z przyznaną ochroną uzupełniającą. Obecnie liczba ta spadła do wartości sprzed 2008 roku i wynosi około rodzin. Dwa lata temu było to rodzin. [...] Im niższa jest liczba uczestników, tym łatwiej jest nam udzielać im pomocy [R4], ostatni uchodźcy są samotni nie ma wśród nich prawie w ogóle dużych rodzin. Dominującą grupą beneficjentów ochrony międzynarodowej są młodzi, samotni mężczyźni (fakt ten został odnotowany również przez respondenta z Białegostoku), dlatego łatwiej jest zapewnić im pokój lub przestrzeń we wspólnym mieszkaniu lub domu. Duże rodziny, które przeważały przed 2010 rokiem, zostały zastąpione przez dwu-, trzyosobowe gospodarstwa domowe: Mamy tylko dwie rodziny posiadające więcej niż czwórkę dzieci [R12], istnieją projekty (współfinansowane z Europejskiego Funduszu na rzecz Uchodźców i z budżetu państwa), których celem jest zapewnianie tymczasowych, chronionych mieszkań dla uchodźców i beneficjentów ochrony uzupełniającej, którzy kończą indywidualne programy integracyjne lub starają się wyjść z bezdomności. Mieszkania chronione dla uchodźców, prowadzone w przez trzy instytucje Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Lublinie i Caritas Polska są formą wsparcia zastępującą pobyt w placówce zapewniającej całodobową opiekę (schronisku dla bezdomnych). Pozwalają one beneficjentom ochrony międzynarodowej pozostać we wspólnym domu lub mieszkaniu od 12 do 18 miesięcy (w wypadku Caritas do 36 miesięcy). Od uchodźcy oczekuje się uiszczania niewielkiej opłaty zależnej od jego przychodów i uczestniczenia w indywidualnym programie usamodzielniania, który ma mu pomóc osiągnąć cel zamieszkania we własnym domu lub mieszkaniu. Szczegóły dotyczące liczby osób korzystających z takiej formy wsparcia i lokalizację mieszkań przedstawiono w tabeli Ośrodki interwencji kryzysowej przyjmują w zasadzie wyłącznie ofiary przemocy domowej. Samo znalezienie się w sytuacji bezdomności lub zagrożenia bezdomnością nie jest wystarczającą przesłanką do uzyskania schronienia w ośrodku. W danym ośrodku kobieta może przebywać trzy miesiące, a w wyjątkowych wypadkach sześć miesięcy. Stąd też duża migracja kobiet między ośrodkami, a także sytuacje, że kobiety uchodźcy nawzajem się że tak powiem szkoliły, co tu zrobić, żeby się dostać do takiej czy innej placówki. No to już takich szczegółów nie będę mówiła, bo były drastyczne wręcz: jak tu się stłuc albo dać sygnał przyjmującym, że osoba na przykład doznaje przemocy [E2, 2010 rok]. 15

16 4. Analiza obecnych tendencji Tabela 5: Tymczasowe mieszkania dla uchodźców (dane Warszawskiego Centrum Pomocy Rodzinie, Caritas Polska i Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Lublinie) Instytucja Lokalizacja Liczba mieszkań Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie Warszawa 1 Caritas Polska Warszawa 2 Łuków 1 Lublin 7 Białystok 6 Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Lublinie Lublin 3 Ponadto, jak zauważyli przedstawiciele organizacji pozarządowych: w rezultacie stałych nacisków oraz inicjatyw organizacji pozarządowych, które miały na celu podniesienie świadomości, procedury i stosunek władz lokalnych do kwestii zapewniania pomocy bezdomnym beneficjentom ochrony międzynarodowej uległy poprawie. Jak stwierdził jeden z respondentów, miasto [Warszawa] nie tylko wciąż oferuje pulę mieszkań przeznaczonych specjalnie dla uchodźców, które są przydzielane na podstawie konkursu, ale również w wyjątkowych okolicznościach przydziela mieszkania socjalne. [...] Miasto zajęło się również problemem skrajnej bezdomności. Bezdomny uchodźca mieszkający w schronisku może złożyć wniosek o przyznanie mieszkania komunalnego i je otrzyma. Działania i decyzje władz miejskich zmierzają w dobrym kierunku, ale niezmieniony pozostaje problem z zatrudnieniem, który jest głównym czynnikiem wpływającym na sytuację mieszkaniową [R2]. W Lublinie 31 maja 2012 roku przyjęto uchwałę, która daje osobom z ochroną uzupełniającą prawo do ubiegania się o mieszkanie komunalne. Podsumowując, według przedstawicieli władz lokalnych, sytuacja mieszkaniowa niedawnych uchodźców i beneficjentów ochrony uzupełniającej uległa poprawie. Nie jest to jednak wynik żadnych rozwiązań systemowych, ale raczej zmian liczby i charakterystyki demograficznej osób z przyznaną ochroną międzynarodową w. 38 D. Hiebert, S. D Addario, K. Sherrell, The Profile of Absolute and Relative Homelessness Among Immigrants, Refugees, and Refugee Claimants in the Greater Vancouver Regional District, op. cit. 39 Por. K. Wysieńska, Doświadczenia integracyjne uchodźców plany, aspiracje, potrzeby, [w:] Słabe ogniwa. Wyzwania dla funkcjonowania systemu ochrony uchodźców w, red. J. Frelak, W. Klaus, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Osoby samotne, młodzi dorośli, samotne matki W 2010 roku uczestnicy badania podkreślali, że wykluczenie mieszkaniowe i ryzyko bezdomności dotyczy w pewnym stopniu wszystkich uchodźców. Osoby kluczowe twierdziły jednak, że szczególnie zagrożone tym zjawiskiem są duże rodziny i samotne matki, co jest związane głównie z brakiem odpowiednich mieszkań, które zaspokajałyby ich potrzeby. Z drugiej strony, największą szansę uniknięcia bezdomności mają samotni mężczyźni łatwiej im, według respondentów, znaleźć nawet dorywczą (nielegalną) pracę, która w połączeniu z pomocą socjalną zapewnia wystarczające środki na wynajęcie samodzielnego pokoju lub pokoju dzielonego z innymi mężczyznami. Obserwacje te nie różnią się od obserwacji na temat tych czynników w innych krajach 38. W 2012 roku respondenci zaznaczali, że samotne kobiety i młodzi samotni mężczyźni również stanowią grupy uchodźców narażonych na bezdomność. Młodzi dorośli są często niewykształceni i mówią tylko w języku ojczystym. Zdaniem Czeczenów, najliczniejszej grupy uchodźców, jest to związane z załamaniem się systemu edukacyjnego w Czeczenii podczas wojny 39. Czynniki te z kolei utrudniają im próby osiągnięcia samodzielności ekonomicznej i uzależniają ich od pomocy socjalnej i społecznej. Badani zwracali również uwagę, że właściciele domów boją się wynajmować pokoje i mieszkania samotnym mężczyznom. W wypadku samotnych kobiet mamy do czynienia z dyskryminacją ze względu na płeć i karą za macierzyństwo, dlatego osoby, które im pomagają, często radzą im informować wynajmującego, że [ich] mąż obecnie pracuje w Warszawie. Kara za macierzyństwo dotyczy zjawiska pokazującego, że bycie matką czyli jednocześnie kobietą i rodzicem szczególnie prowadzi do niższych zarobków 40. Ponieważ zarobki i sytuacja mieszkaniowa są ze sobą powiązane, można założyć, że kara za macierzyństwo wpływa na sytuację mieszkaniową matek, podobnie jak na możliwości znalezienia przez nie pracy. Status matki oddziałuje na dostęp do mieszkania uchodźcy matki bezpośrednio przez niskie zarobki lub ich brak, i pośrednio przez uprzedzenia i stereotypowe myślenie właścicieli mieszkań. Skala nierówności wynagrodzeń związanej z byciem matką w nie była jeszcze przedmiotem odrębnych badań, ale wykazano już, że wskaźnik nierówności wynagrodzeń ze względu na płeć wynosi ponad 10%. 40 S.J. Correll, S. Benard, I. Paik, Getting a job: Is there a Motherhood Penalty, American Journal of Sociology 2007, t. 112, s

17 4. Analiza obecnych tendencji Makroprzeszkody i mikroprzeszkody na drodze do uniknięcia bezdomności i wyjścia z niej Dla wszystkich imigrantów znalezienie i utrzymanie odpowiedniego mieszkania jest pierwszym krokiem na drodze do pełnej integracji. Jak jednak podkreślali rozmówcy, w wypadku migrantów przymusowych znalezienie odpowiedniego lokum jest bardzo trudne ze względu na trzy czynniki: ograniczoną liczbę mieszkań socjalnych i komunalnych (w tym mieszkań odpowiednich dla rodzin wielodzietnych), niewydolność ekonomiczną uchodźców, uprzedzenia wynajmujących. Wskazując jako przyczynę niewystarczającą liczbę mieszkań komunalnych (w tym socjalnych), większość respondentów zwracała uwagę, że jest to instytucjonalna przyczyna w wychodzeniu z bezdomności nie tylko uchodźczej, ale także polskiej. Przyczynami problemów instytucjonalnych są następujące cechy systemu mieszkaniowego w : nieadekwatna struktura mieszkaniowa, czyli: a. niska liczba mieszkań socjalnych i komunalnych w obrębie każdego powiatu, b. niska liczba mieszkań zapewnianych przez Towarzystwo Budownictwa Społecznego, c. niska liczba dotowanych mieszkań na wynajem, d. nieproporcjonalnie wysoka liczba mieszkań prywatnych, e. wysoka liczba mieszkań substandardowych, ograniczone zaangażowanie władz lokalnych w działania wspierające wzrost liczby mieszkań socjalnych, nieefektywne zarządzanie zasobami mieszkaniowymi, niewłączanie mieszkań socjalnych do planowania przestrzennego w gminach i brak mieszkań socjalnych w planach i strategiach działań 41, nieprecyzyjne regulacje prawne i brak jasno wyznaczonego organu odpowiedzialnego za mieszkalnictwo na poziomie lokalnym, w tym brak sankcji na wypadek niewypełniania obowiązków mieszkaniowych przez władze gminne wobec członków lokalnej społeczności 42. Respondenci podkreślali jednak, że dostęp uchodźców do mieszkań jest wciąż utrudniony przez bezpośrednią i pośrednią dyskryminację ze strony władz lokalnych i powiatowych, które zarządzają mieszkaniami komunalnymi i socjalnymi. Chodzi szczególnie o częste wymaganie dostarczenia dowodu zamieszkania przez określony czas w danym powiecie. Zdarza się, że urzędnicy proszą cudzoziemców o załączenie umowy najmu z obecnego miejsca zamieszkania, a następnie odrzucają ich wniosek, twierdząc, że nie spełniają definicji osoby bezdomnej [R3] 43. Niewydolność ekonomiczna uchodźców w wymiarze bezdomności jest rozumiana jako niezdolność do osiągnięcia dochodów wystarczających na wynajęcie i utrzymanie odpowiedniego mieszkania. Jest ona uwarunkowana kilkoma zmiennymi. Po pierwsze, uchodźcy mają trudności ze zdobyciem i z utrzymaniem pracy ze względu na słabą znajomość języka polskiego. Po drugie, bardzo często nie mają kwalifikacji i umiejętności pożądanych na polskim rynku pracy, a co się z tym wiąże są skazani na niskopłatną pracę robotnika niewykwalifikowanego. Po trzecie, nawet jeśli uchodźcy posiadają wykształcenie lub umiejętności poszukiwane na rynku, warunek nostryfikowania dyplomów i certyfikatów powoduje, że albo nie są one uznawane, albo są niżej oceniane przez pracodawców. Po czwarte, polscy pracodawcy nie chcą zatrudniać uchodźców, ponieważ nie znają prawa dotyczącego zatrudniania osób ze statusem uchodźcy. Innym powodem są również uprzedzenia i wcześniejsze negatywne doświadczenia związane z zatrudnianiem cudzoziemców. Ponadto w wypadku rodzin wielodzietnych podjęcie pracy przez oboje rodziców jest często niemożliwe, a zarobki jednej osoby rzadko wystarczają na opłacenie wynajętego mieszkania i utrzymanie rodziny. Samotne matki z dziećmi w wieku przedszkolnym mają duże trudności z podjęciem jakiejkolwiek pracy, ponieważ umieszczenie dziecka w przedszkolu państwowym jest prawie niemożliwe, gdyż system wsparcia rodziny w jest równie 41 W to gmina odpowiada za zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych lokalnej społeczności. Aby zaspokoić te potrzeby, władze gminne korzystają z gminnych zasobów mieszkaniowych lub innych źródeł. 42 Por. P. Olech, Zapobieganie bezdomności i integracja ludzi bezdomnych a problemy mieszkaniowe w. Zarys głównych problemów mieszkaniowych w kontekście bezdomności, [w:] Problem bezdomności w, red. M. Dębski, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Gdańsk Podobny wypadek został opisany w: K. Wencel, Dyskryminacja cudzoziemców w dostępie do usług mieszkaniowych w. Między teorią a praktyką, op. cit. 17

18 4. Analiza obecnych tendencji niedostateczny jak system mieszkaniowy. Badani wskazywali również, że problemy związane z miejscem zamieszkania i zatrudnieniem tworzą błędne koło w jeszcze inny sposób: Zdarzyło się, że Czeczen przeszedł kurs i zdał egzamin na prawo jazdy, ale nie miał oficjalnego adresu, nie chciano mu więc wydać dokumentu. Wreszcie, po uiszczeniu opłaty wynoszącej złotych, przyznano mu adres tymczasowy [R10]. Nie trzeba wyjaśniać, że bez prawa jazdy osoba ta nie mogłaby podjąć obiecanej pracy. Kolejnym czynnikiem stanowiącym przeszkodę w wynajęciu lokalu przez uchodźców są uprzedzenia i dyskryminacja ze strony właścicieli mieszkań. Wynajmujący, podobnie jak reszta społeczeństwa, przejawiają szczególną niechęć wobec uchodźców z Czeczenii. Czeczeni są wciąż kojarzeni 44 z terroryzmem i uważani za niepewnych najemców. Prawie wszyscy respondenci, zarówno osoby kluczowe, jak i uchodźcy, mówili o stereotypie Czeczena: Słowo «Czeczen» jest traktowane jako synonim terrorysty i kojarzone z AK-47, bronią, brodą, okrucieństwem, dzikością. Jest to niezwykle krzywdzący stereotyp stworzony dawno temu przez media i prawie niemożliwy do zwalczenia [R3, R12]. Badania opinii publicznej potwierdzają, że Polacy nie lubią Czeczenów. Według sondaży Centrum Badania Opinii Społecznej, jedynymi grupami mniej lubianymi niż Czeczeni są Żydzi, Rosjanie, Turcy, Rumuni, Arabowie i Cyganie 45. Uprzedzenia etniczno-rasowe dotykają również uchodźców z Afryki. Niektórzy wynajmujący mówią: Czeczeni tak, ale Afrykanie nie [R3]. Zdarza się również, że polscy wynajmujący, wiedząc, że ktoś jest uchodźcą uczestniczącym w indywidualnym programie integracyjnym i otrzymuje wsparcie finansowe, żądają wyższych opłat za wynajem i (lub), kiedy program się kończy, zmuszają lokatorów do opuszczenia mieszkania, uznając ich za niepewnych [R5, R9, R10, R11, R13, R14]. Jak pokazuje przykład Lublina, prowadzenie kampanii medialnej przeciwdziałającej niechęci wobec cudzoziemców i działań integracyjnych nakierowanych na lokalne społeczności przyczynia się do zmiany tego negatywnego stosunku. Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Lublinie opublikował wiele artykułów sponsorowanych w lokalnych gazetach, opisujących historie uchodźców i apelujących do lokalnej społeczności o więcej empatii, a także zorganizował liczne wydarzenia, w których uczestniczyli mieszkańcy lokali chronionych. Rezultaty zostały opisane następująco: wcześniej nie było szans nawet na jedną pozytywną odpowiedź. Po akcji dostałam dwadzieścia telefonów i cztery oferty mieszkań dla rodziny złożonej z siedmiorga osób! [R5] Nieprzystosowanie kulturowe ma wpływ na bezdomność Osoby kluczowe zwracały uwagę, że osoby wychowane w różnych kulturach często przyjmują zachowania i strategie radzenia sobie, które można zinterpretować jako wskazujące na lekceważący stosunek lub brak motywacji do uczynienia Polski nowym domem. Zarówno uchodźcy, jak i pracownicy socjalni twierdzili, że w wielu wypadkach uchodźcy nie zdają sobie sprawy z prostych zasad gospodarki rynkowej, na przykład z tego, że za zużyty prąd i wykorzystaną wodę trzeba płacić, do pracy należy stawiać się o czasie, a o planowanej nieobecności powinno się informować pracodawcę. Przyzwyczajeni do innego porządku rządzącego zasadami pracy i korzystania z mieszkania, nie przystosowują się do reguł i oczekiwań panujących w, co w najlepszym wypadku powoduje pewne trudności w zrozumieniu zakresu odpowiedzialności stron umowy, w najgorszym zaś prowadzi do stereotypizacji i konfliktów. Zdarza się, że uchodźcy odrzucają oferty pracy, opuszczają dni robocze i wreszcie tracą pracę [R2, R5, R7]. To z kolei coraz bardziej uzależnia ich od pomocy społecznej. Ponadto syndrom wyuczonej bezradności i uzależnienie od pomocy społecznej potęguje według ekspertów przedłużający się pobyt w ośrodkach dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Dodatkowo niektórzy mają nierealistyczne oczekiwania wobec systemu socjalnego kraju przyjmującego, co prowadzi do niezrozumienia praw i przywilejów przysługujących uchodźcom. Kultura klanowa mimo że sam klan stanowi niekiedy jedyny kapitał społeczny uchodźcy potęguje niski poziom poczucia sprawczości i odpowiedzialności za własny los. 44 Uprzedzenia takie były wyrażane podczas protestów przeciwko założeniu obozu dla uchodźców w Jastrzębiej Górze. Por. M. Pajura, M. Lużyński, Przeciwdziałanie dyskryminacji i ksenofobii wobec uchodźców i marginalizowanych migrantów w, Centrum Pomocy Prawnej im. H. Nieć, Kraków Stosunek Polaków do innych narodów. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2007; 2010;

19 4. Analiza obecnych tendencji Uzależnienia i bezdomność W poprzednim badaniu doniesienia o uzależnieniach od narkotyków i alkoholu wśród uchodźców były rzadkością. Obecnie prawie wszystkie osoby kluczowe i uchodźcy, z którymi przeprowadzono wywiad, wskazali uzależnienia jako rosnący problem związany z bezdomnością: Uzależnienia są problemem. Uzależnienie jednej osoby sprawia, że cierpi cała rodzina, ponieważ pieniądze idą na narkotyki albo alkohol [R9]. Uzależnieni uchodźcy często odmawiają pomocy od polskich instytucji i są odrzucani przez własne społeczności. Może to prowadzić do dramatycznych skutków eksperci donieśli o kilku wypadkach śmierci, z kolei uchodźcy wspominali o sytuacji całkowitego wykluczenia przez społeczność osoby uzależnionej. Głównym problemem związanym z nadużywaniem środków odurzających zidentyfikowanym przez respondentów jest to, że wpływa ono na sytuację mieszkaniową całej rodziny. We wcześniejszych badaniach cytowanych w raporcie wykazano również, że istnieje związek między warunkami mieszkaniowymi w ośrodkach dla uchodźców i nadużywaniem różnych środków uzależniających. Jest kilka możliwych wyjaśnień tego problemu. Najwłaściwszym w opinii ekspertów Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców 46 jest model stresu akulturacyjnego, który opiera się na tezie, że przystosowywanie się do życia w nowym kraju jest stresującym doświadczeniem. Stres przystosowawczy przyczynia się do powstawania problemów związanych z nadużywaniem środków odurzających. Uchodźcy, którzy muszą sobie radzić nie tylko z ciężarem przystosowania kulturalnego i społecznego do norm kraju goszczącego, ale także z innymi stresującymi i traumatycznymi wydarzeniami, są szczególnie narażeni na ryzyko uzależnień 47. W opinii ekspertów UNHCR, wsparcie psycho-społeczne finansowane z budżetu państwa oferowane uchodźcom przebywającym w ośrodkach dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy oraz uczestniczącym w indywidualnych programach integracyjnych jest niewystarczające. To wskazuje, że kwestia zwiększających się potrzeb uchodźców w zakresie dostępu do różnego typu wsparcia nie została zauważona i jako taka powinna zostać odpowiednio potraktowana. Problemy związane z nadużywaniem środków odurzających i uzależnieniami wśród beneficjentów ochrony międzynarodowej w wymagają jednak dalszej analizy. W tym momencie niewiele wiemy o zasięgu tego zjawiska i warunkach, w jakich powstaje, dlatego nie możemy zaproponować żadnych rekomendacji czy strategii radzenia sobie z tym problemem. Niemniej jest on powiązany z bezdomnością i w określonych okolicznościach może być jej przyczyną lub skutkiem: «Dlaczego pijesz?» zapytałem go, a on odpowiedział:»spróbuj zasnąć na ławce trzeźwy, kiedy boisz się, że ktoś cię zaatakuje. To pomaga mi zasnąć» [R15], [...] mężczyzna skończył na ulicy. Był uzależniony od narkotyków i alkoholu. Próbowaliśmy wysłać go do ośrodka, gdzie mógłby dostać pomoc. Nie przyjęli go, bo był pijany. Pomieszkiwał w różnych mieszkaniach, ale ludzie już go nie chcieli. W jednym lub dwóch pokojach zamieszkiwanych przez duże rodziny nie było miejsca dla pijanego mężczyzny. Znów znalazł się na ulicy [R9] Złe warunki mieszkaniowe (szczególnie w wypadku osób wracających do Polski z innych państw Unii Europejskiej) Od 2010 roku warunki mieszkaniowe nie zmieniły się w znacznym stopniu. Uchodźcy, osoby, które im pomagają, i badacze odwiedzający ich mieszkania opisywali warunki, w jakich mieszkają, jako substandardowe. Mieszkania są przeludnione, cztery, pięć osób często dzieli ten sam mały pokój, a dodatkowe osoby śpią w kuchniach i na korytarzach. W niektórych wypadkach dostępna była tylko wspólna łazienka na korytarzu i korzystało z niej wiele rodzin. W części budynków zamieszkiwanych przez uchodźców nie było wanny ani prysznica. Zdarzały się takie, w których brakowało elektryczności, bieżącej wody i ogrzewania. Respondenci zwracali uwagę, że często lokale socjalne oferowane przez miasto stanowią przykład nieodpowiedniego mieszkania, w którym warunki są substandardowe: wilgoć i grzyb, brak centralnego ogrzewania (tylko drogie elektryczne) [R2]. 46 Rozmowy z pracownikami zajmującymi się kwestiami integracji uchodźców w Biurze Krajowym UNHCR w oraz w Przedstawicielstwie Regionalnym UNHCR na Europę Środkową 47 H. Sowey, Are Refugees at Increased Risk of Substance Misuse?, Drug and Alcohol Multicultural Education Centre, Redfern

20 4. Analiza obecnych tendencji Według respondentów, zarówno osób kluczowych, jak i uchodźców, z najgorszą sytuacją mieszkaniową mierzą się osoby wracające z innych państw Unii Europejskiej. Jak ujęli to badani, osoby te kończą na ulicy [R3, R9, R13]. Kiedy przychodzą po pomoc do jednej z organizacji non profit, które zapewniają pomoc uchodźcom, są kierowani do noclegowni [R1, R3]. Z niektórymi z nich mamy dobre relacje i płacimy. Rozmawiamy z nimi [...] i mówimy, że zapłacimy maksymalnie za trzy dni. Zazwyczaj sami nie mają pieniędzy. Ale co stanie się z wami później? [...] Macie jakichś krewnych? Bliskich? Zadzwońcie do nich. Musicie mieć jakiś plan. Nie możecie mieszkać na ulicy. Zawiadomcie kogoś. Macie trzy dni na dzwonienie, myślenie i działanie. [...] Pomożemy wam poszukać mieszkania, jeśli zdecydujecie się zostać. Wizyta złożona w ośrodku przejściowym dla osób powracających w Łomży potwierdziła, że tamtejsze warunki mieszkaniowe spełniają definicję bezdomności. Schronisko zostało zorganizowane w przestrzeni wcześniej służącej jako pokoje dla pracowników. Rodziny mieszkały we wspólnych pomieszczeniach, kuchnia i łazienka znajdowały się w części wspólnej. Brakowało przyborów kuchennych. Mieszkanie zostało uznane za substandardowe, nieodpowiednie, przeludnione i społecznie odizolowane. 20