Zlektur I.2004

Transkrypt

1 Zlektur I.2004 W przededniu naszego wstąpienia do Unii Europejskiej trzeba zdać sobie sprawę ze stanu naszej kultury. Dlatego w poprzednim numerze MGM zacytowałem fragment wykładu Marka Dyżewskiego, poprzedniego rektora Akademii Muzycznej we Wrocławiu, mówiący o stanie budżetu kultury w naszym kraju. Wynosi on obecnie ok. 0,2 % PKB (!), podczas gdy UNESCO ustaliło jako minimum przyzwoitości 3 %. Dla porównania budżet kultury na Litwie wynosi ok. 2%, a w Holandii ok. 20%. Innymi słowy Polska wspiera kulturę 10 razy słabiej niż Litwa i 100 razy (!) słabiej niż Holandia. Dzisiaj kolejny fragment tego wykładu, który przypomnijmy nosi znamienny tytuł Tyle Polski, ile kultury. W 1918 roku, kiedy pod tekstem Traktatu Wersalskiego składał podpis jako pierwszy premier rządu odrodzonej Rzeczpospolitej Ignacy Jan Paderewski, wielki polski artysta, nie można było sobie wymyślić bardziej wymownego symbolu, który wskazywał na wagę kultury w naszej ostatniej historii, szczególnie w okresie stu kilkudziesięciu lat, kiedy Polska, wykreślona z mapy Europy, nie funkcjonowała jako byt polityczny, a jednak zachowała swoje istnienie jako naród. Dzięki kulturze właśnie nie tylko zachowała to istnienie, ale duchowo spotężniała. Jakkolwiek od czternastu lat sami odpowiadamy za los ojczyzny, jest to czas wyjątkowo marny dla kultury. Na początek zajmę się stanem naszej kultury rozumianej szeroko, jako wychowanie człowieka poprzez piękno a także jego edukacja, wykształcenie. Truizmem jest, że w dzisiejszym świecie gwałtownej rewolucji technologicznej i informatycznej, największym bogactwem narodów nie są złoża mineralne czy energia, lecz wiedza, wykształcenie. Prof. Leszek Kuźnicki w raporcie Polityka naukowa państwa pisze: W XX w. nauka stała się decydującą siłą określającą rozwój gospodarczy, potęgę militarną i znaczenie polityczne państwa. Jak ważne jest to bogactwo świadczy fakt, iż 85% wydatków na oświatę w skali globalnej jest wydatkowane tylko przez trzy państwa: Niemcy, Japonia i Stany Zjednoczone. Jak ważne jest to bogactwo, niech za- 141

2 świadczy przykład Koreańczyków, którzy w momencie swojego zrywu, wybijania się na pomyślność gospodarczą, cywilizacyjną byli zgodni, że muszą sobie odjąć od ust wszystko i w okresie jednego pokolenia, tak zmienili dzięki kształceniu, dzięki inwestycji w kapitał ludzki poziom swojej gospodarki, że dochód narodowy Korei w ciągu jednego tylko pokolenia zwiększył się 60-ciokrotnie. Podobnie stwierdza się w tzw. Białej Księdze. Nauczać i kształcić w stronę społeczeństwa kognitywnego Unii Europejskiej, że najważniejszą inwestycją jest inwestycja w wiedzę i kompetencję. Również ostatni raport edukacyjny wydany przez UNESCO tytuł w wolnym przekładzie mówi wszystko: Edukacja jest ukrytym skarbem (i sama generuje powstawanie skarbów). Wcześniejszy raport Klubu Rzymskiego, w przekładzie polskim zatytułowany Jak zewrzeć lukę ludzką, niesie w sobie hasło: Ucz się, albo zgiń. To mógłby być tytuł tego raportu. W Białej Księdze Polska Unia Europejska. Nauka i technologia opracowanej przez Urząd Rady Ministrów w 1996 roku (był to rok kolejnego dramatycznego spadku finansowania edukacji szkolnictwa wyższego, badań i rozwoju), mamy następujące konstatacje: Polska może pełnić rolę peryferyjną, rolę marginalnego członka Unii. Polska nie będzie miała szans na zajęcie pełnowartościowej pozycji w Unii Europejskiej, jeśli nie zwiększy znacznie wysiłku edukacyjnego, jeśli nie przeznaczy zarówno w budżecie państwa jak i w wydatkach osobistych obywateli znacznie większych sum na naukę i kształcenie. Jak mało wydajemy na kształcenie niech pokażą roczne koszty ponoszone przez państwo na 1 studenta (stan z roku 1990, potem było jeszcze gorzej w Polsce): USA $ Japonia $ Holandia $ Portugalia $ Polska $ W czasie rozmów Okrągłego Stołu (1989), w ramach podstolika do spraw edukacji, wysunięto postulat całkiem realny (a był to okres biedy dogorywającej PRL) zwiększenia poziomu finansowania z obowiązującego wówczas 2,4% do 3% budżetu. Niestety już po roku 1990 nastąpił drastyczny spadek finansowania szkolnictwa wyższego o ponad 40%. Później w latach (a znam ten okres z własnego doświadczenia, ponieważ kierowałem jako rektor Akademią Muzyczną we Wrocławiu). W momencie, gdy mieliśmy wybić się na pomyślność cywilizacyjną, gospodarczą, nadrobić zapóźnienia okresu komunizmu, w tym momencie zamiast powiedzieć sobie najpierw edukacja, kultura, a potem gospodarka, dokonaliśmy wyboru szaleńczego, samobójczego Najpierw gospodarka, a jak starczy pieniędzy to damy to na edukację i kulturę. Zeszliśmy więc do poziomu finansowania szkolnictwa wyższego, który w Unii Europejskiej traktowany jest jak anomalia. (cdn.) 142

3 6.II.2004 Oto dalsze fragmenty wykładu Marka Dyżewskiego Tyle Polski, ile kultury, wygłoszonego we Wrocławiu 11 listopada ub. r.: Wydatki na kształcenie jednego studenta w obrębie krajów wchodzących do Unii Europejskiej, a wychodzących z biedy z takim samym jak my doświadczeniem: Węgry $ Czechy $ Polska $ Jeszcze niedawno w pedagogice hołdowano zasadzie określanej jako wyrównywanie szans, tzn. troską obejmowano średnich i niej radzących sobie z nauką. Poza horyzontem tej troski byli natomiast najlepsi. Strategia ta w Unii Europejskiej od mniej więcej 10 lat uległa radykalnej zmianie; w tej chwili w polu widzenia, przedmiotem szczególnej troski są najlepsi, ponieważ dbając o optymalny rozwój najzdolniejszych, najbardziej kreatywnych i najbardziej motywowanych, możemy tworzyć arystokrację kompetencji. Właśnie ta arystokracja kompetencji, merytokracja będzie siłą napędzającą rozwój cywilizacyjny całego kraju. Natomiast w Polsce, wbrew temu, stosujemy zupełnie inną taktykę. Nawet cytowana już Biała Księga, wydana przez Urząd Rady Ministrów, mówi o upokorzeniu elit, które nastąpiło w Trzeciej Rzeczpospolitej: Elity naukowe w Polsce są zbyt wąskie, finansowanie nauki zbyt szczupłe wobec potrzeby rozszerzenia elit, wpływ tych elit na społeczeństwo zbyt mały. Wraz ze zwiększeniem wysiłku edukacyjnego Polska musi znaleźć sposoby rozszerzenia elit naukowych, a zwłaszcza zwiększenia roli kulturotwórczej tych elit oraz rozumienia problemów nauki przez społeczeństwo. Zadam retoryczne pytanie: Jakie miejsce w dyskursie publicznym w naszych mediach ma ten fundamentalny dla naszego rozwoju problem? Nastąpiła nieznana dotąd, nawet w historii skromnych zasobów tego sektora w okresie PRL, pauperyzacja nauczycieli i profesorów. Pełną świadomość tej pauperyzacji, zapaści środowiska polskiej nauki, polskiej edukacji mają autorzy wspomnianej Białej Księgi: - Nie należy się spodziewać poprawy sytuacji w szkolnictwie wyższym bez radykalnej zmiany płac nauczycieli akademickich, a więc bez zasadniczego wzrostu finansowania szkolnictwa wyższego. Proszę zauważyć, że profesor uczelni wyższej ledwo dobija średniej płacy krajowej, podczas gdy jego kolega w krajach Unii Europejskiej osiąga 4-, 5- ciokrotność tej płacy. W przypadku liczb bezwzględnych nie wygląda to jeszcze tak tragicznie; natomiast jeśli odejmiemy od pensji profesora w Polsce i np. w Niemczech tę wartość, która służy zaspokojeniu jego potrzeb życiowych (mieszkanie, odzież itd.), wtedy ta suma, która powinna być jego kapitałem inwestowanym we własny rozwój (książki, warsztat pracy), staje się żałośnie mała i różnica między profesorem polskim a profesorem europejskim jest nie 4-krotna, ale 20-, 30-krotna (!) To jest wielki dramat. Dekapitalizacja kadry, kamuflowana poprzez wieloetatowość (nauczyciele akademiccy chcąc związać koniec z końcem pracują często na 2, 3, 4 etatach), powoduje, że czas poświęcany pracy nad własnym rozwojem jest kompromitująco mały. Rację miał prof. Ziejka, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, kiedy mówił, że źle opłacani w szkołach wyższych nauczyciele akademiccy podejmują zatrudnienie w innych szkołach wyższych publicznych i niepublicznych marnotrawiąc czas, który winni wykorzystać na prowadzenie badań naukowych. Zamiast w bibliotekach czy laboratoriach 143

4 spędzają czas w autobusach i pociągach jeżdżąc od jednego do drugiego miejsca zatrudnienia. 13.II.2004 Oto dalsze fragmenty wykładu Marka Dyżewskiego Tyle Polski, ile kultury, wygłoszonego we Wrocławiu 11 listopada ub. r.: Wynikiem rabunkowej gospodarki naszej arystokracji ducha jest nie tylko fakt nieuchronnego obniżenia poziomu nauczania (zmęczenie, brak czasu na przygotowanie zajęć), ale coś gorszego sprowadzenie kontaktu z audytorium studenckim do przekazywania wiedzy gotowej, rudymentarnej, wczorajszej. A tymczasem solą, istotą nauczania w uczelni wyższej jest dzielenie się wiedzą, która się rodzi, dzielenie się warsztatem. Nauczyciel ma wciągać do roboty naukowej swoich studentów. Kształcenie nie polega na zapamiętywaniu samych informacji; kształcenie polega na stawianiu pytań, szukaniu rozwiązań, na uczestniczeniu też w doświadczeniach, błędach, pomyłkach samego profesora. Wyższa uczelnia niezależnie od tego, z jakim kapitałem umiejętności i wiedzy wypuszcza swojego absolwenta w świat musi mu dać jedną rzecz najcenniejszą i najistotniejszą: musi go umotywować, aby chciał i umiał kształcić się przez całe życie. W istocie celem uczelni jest kształcić do kształcenia (samokształcenia). Jaki przykład daje studentowi przepracowany, schałturzony profesor, który jest niedzielnym pracownikiem nauki, który w nielicznych wolnych chwilach udaje, że uprawia naukę. I to jest największy skandal wynikający z pauperyzacji szkolnictwa wyższego i niemoralna sytuacja, w której postawieni zostali nauczyciele akademiccy przez politykę państwa. A może tak było zawsze? Otóż nie, nie zawsze tak było. Andrzej Frycz- Modrzewski w starych dobrych czasach renesansu, w przedmowie do Księgi o szkole chce wykazać, jak ważne jest dla Rzeczypospolitej, aby broniła stanu nauczycielskiego wszelkimi sposobami i aby chroniła go. Inwestycja w kapitał ludzki, gdy idzie o osobę nauczyciela akademickiego, jest inwestycją najbardziej rentowną, ponieważ ten zainwestowany kapitał zostaje szybko pomnożony i transferowany. Wokół jednego mądrego profesora w ciągu dwóch, trzech lat wyrasta grono jego uczniów również mądrych, również kreatywnych, wysoko motywowanych. Kilka lat temu Gazeta Wyborcza opublikowała wstrząsający tekst o stanie pauperyzacji nauczycieli szkolnictwa średniego i podstawowego; artykuł nosił tytuł Siłaczka i ukazywał stan intelektualnego zabiedzenia, zdegenerowania tych nauczycieli, dla których często jedyną lekturą jest podręcznik, z którego uczą. (cdn.) 20.II.2004 Oto dalsze fragmenty wykładu Marka Dyżewskiego Tyle Polski, ile kultury, wygłoszonego we Wrocławiu 11 listopada 2003r.: 144

5 Dotychczas mówiliśmy o kształceniu, o toku dydaktycznym, teraz przejdźmy do nauki. W dziedzinie nauki a jest ona kluczowym sektorem, który definiuje szanse rozwoju państwa, nie tylko gospodarczego wydatki w Polsce w 1990 roku (względnie jeszcze dla nauki pomyślnym) były 14 razy niższe niż w Wielkiej Brytanii, 23 razy mniejsze niż we Francji i 40 razy mniejsze niż w Niemczech. Przez kilkanaście lat ulegamy złudzeniu, a media mają w tym zasługę, że doganiamy Europę wydając 40-krotnie mniej od Niemiec na badania naukowe. W Polsce wydajemy na naukę 8,4 % średnich wydatków na ten cel w krajach EWG. Nasz dramat jeszcze się pogłębił po 1991 roku. Spadek wydatków na naukę w Polsce w ostatnich latach kształtuje się następująco: ,1 % PKB, ,5 % PKB, ,45 % PKB, ,34 % PKB. Gremium około tysiąca uczonych skupionych w Academia Europea wydało ostatnio raport pt. Kształcenie w nowoczesnych społeczeństwach europejskich, w którym przewija się konstatacja, że sukces kraju zależy od jakości i dostępności kapitału ludzkiego, nieustannie trzeba kształcić i aktualizować wiedzę. Poziom inwestowania w badania i rozwój można też mierzyć ilością pomysłów zgłaszanych do urzędów patentowych. Jak wyglądamy na tle świata? Japonia pomysłów rocznie, USA ponad , Niemcy , Polska (w 1990 r., ale już w 2000 r. tylko 2.400). Na liczbę mieszkańców ten wskaźnik przekłada się następująco: Japonia 1 wynalazek na 375 osób, USA na 2.519, Polska 1 patent na Polaków. Gazeta Wyborcza z 9 października 2003 r. w trzystronicowym artykule Unia tnie biednym ujawniła zamiary Komisji Europejskiej, która w największej tajemnicy szykowała przesunięcie 10 miliardów euro funduszy strukturalnych (pierwotnie przeznaczonych na niwelowanie różnic między krajami wstępującymi do Unii a krajami unijnymi) na badania i rozwój, ale prowadzonych w krajach o najwyższym poziomie osiągnięć naukowych. W efekcie biedna i zacofana Polska będzie finansowała rozwój nauki i badań, np. we Francji i Niemczech. Moje najwyższe zdumienie budzi fakt, że problem ten wyparował z naszych mediów po 9 października. A jest to problem niezwykłej wagi. Jak podchodzą do problemu inwestowania w badania inne kraje, nie te najbogatsze i największe, ale takie małe, jak na przykład Jordania. Otóż założono tam szkołę kształcącą ok bardzo wyselekcjonowanych uczniów. Król Jordanii tłumaczy to koniecznością dbania o przyszła elitę kierowniczą i gospodarczą. Z kolei w Finlandii w roku 1995 rząd wydał raport pt. Edukacja, kształcenie, badania w społeczeństwie informatycznym strategia narodowa (a Finlandia jest przecież krajem wiodącym w świecie wysokich technologii). W raporcie tym rząd fiński mówi: Edukacja i badania są głównym czynnikiem rozwoju naszego kraju jako społeczeństwa informatycznego. Droga do pomyślności gospodarczej jest jedna: wiedza ogólna naszych obywateli, coraz większe umiejętności w rozwiązywaniu problemów. W rezultacie podjętych działań 50% dorosłych obywateli Finlandii poddało się kształceniu dorosłych, podobnie w Japonii i w Szwecji. Przykładem skutków tzw. głodzenia nauki jest Argentyna, która w połowie XX wieku była krajem bardzo dbającym o stan nauki, kształcenia i badań. W pierwszych dekadach II poł. XX wieku nastąpiło tam głodzenie nauki, w wyniku czego część najbardziej kompetentnej kadry oczywiście wyemigrowała. Rezultat kompletna zapaść, kompromitacja, upadek państwa. 145

6 We wspomnianej wcześniej Białej Księdze polskiego rządu czytamy: Jeśli Polska nie chce być krajem marginalnym Unii, to powinna się porównywać co najmniej do Hiszpanii i Finlandii. Niestety ten postulat sformułowany przed siedmiu laty pozostaje tylko na papierze, a naszemu szkolnictwu wyższemu i pracom badawczym jeszcze bardziej przykręcono śrubę.... Inwestycja w naukę, badania jest najbardziej rentowna; wymaga ona co prawda inwestowania w długich okresach, ale też przynosi niewątpliwe profity tak, jak to stało się w sposób najbardziej spektakularny w Korei. Stan obecnej świadomości, ignorancji, jakiejś buty polskich polityków musi przywoływać skojarzenie ze stanem upadku Polski w XVIII wieku. Trzeba jednak zauważyć, że wielka sprawa, wielka misja uratowanie ojczyzny poprzez podniesienie kultury umysłowej Polaków i kultury ogólnej, przyświecała wszystkim ówczesnym posłom, a Komisja Edukacji Narodowej stała się pierwszym forum zgody narodowej. Elita wykształcona w szkołach zreformowanych w okresie działania Komisji Edukacji Narodowej dała tych Polaków, którzy walczyli w Powstaniu Kościuszkowskim. Ich synowie świetnie wykształceni przez ojców prowadzili Polskę w Powstaniu Listopadowym, a wnuki w Powstaniu Styczniowym. Komisja Edukacji Narodowej i to całe trzęsienie ziemi, która ona generowała, dało Polsce zastrzyk na co najmniej trzy pokolenia. Oświecenie i romantyzm to było pokłosie Komisji Edukacji Narodowej. Ale znacznie wcześniej (1551) Andrzej Frycz Modrzewski pisze w swym najważniejszym dziele O poprawie Rzeczypospolitej: Nie tyle świetność rodu będzie miała znaczenie co wytworne obyczaje, nie tyle bogactwa co nauka, nie tyle powaga stanu co waga wypowiadanego zdania. A kanclerz Jan Zamoyski w akcie fundacyjnym Akademii Zamojskiej (1595) powiada: Ze wzrostem nauk rosła także pomyślność państw, a z ich upadkiem i one swej godności utrzymać nie mogły. Dwa stulecia wcześniej w XIV stuleciu humanista Mateusz z Krakowa (ok ), profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego powiada tak: Potworna to rzecz, gdy splatają się razem stanowisko wysokie z umysłem miernym, godność najwyższa z życiem najpodlejszym, autorytet władzy z całkowitą beztroską postępowania. Te słowa płynące ze głębokiego średniowiecza odczytujemy jako wciąż aktualne, jakby adresowane do nas. 27.II.2004 Oto dalsze fragmenty wykładu Marka Dyżewskiego Tyle Polski, ile kultury, wygłoszonego we Wrocławiu 11 listopada ub. r.: Współcześnie załamuje się misja państwa jako struktury scalającej życie społeczeństwa; państwo coraz mniej może, za coraz mniej odpowiada, coraz więcej prerogatyw samo się zrzeka pod naciskiem międzynarodowych korporacji gospodarczych, procesów globalizacyjnych. Co zatem w tej sytuacji jest fundamentem jedności, bliskości i więzi, co nas łączy? Co sprawia, że 38 milionów Polaków może mówić wspólnym zaimkiem MY? Co sprawia, że używamy tego zaimka w odniesieniu do tych, którzy już byli, do naszych ojców, dziadów, że używamy go również do tych, którzy przyjdą po nas? Wielki polski filozof i antropolog Stefan Czarnowski mówił, że kultura jest to rozmowa tych, którzy są z tymi, którzy byli. Co sprawia, że jesteśmy zdolni do prowadzenia takich rozmów z Polakami chociażby z 1918 r., romantyzmu, 146

7 czy z epoki Frycza-Modrzewskiego, czy wreszcie Mateusza z Krakowa? Czy zrozumiemy, co oni do nas mówią? To właśnie kultura sprawia, że cytowane słowa Andrzeja Frycza-Modrzewskiego czy Mateusza z Krakowa do nas współczesnych Polaków trafiają. Rolę kultury najtrafniej określił Kazimierz Brandys: Społeczeństwo bez kultury jest zbiegowiskiem. Nie inaczej myśleli autorzy raportu Polska w XXI wieku (wyd. Komitet Prognoz przy Polskiej Akademii Nauk), gdy pisali: W warunkach postępującej uniwersalizacji cywilizacji światowej, jedynie kultura w sensie tradycji, obyczajów i odziedziczonego systemu wartości może zapewnić zachowanie tożsamości narodowej. Stąd wejście do EWG (pisano to w 1991 r. stąd ten jeszcze termin) zwiększa rolę kultury i uzasadnia jeszcze szerzej niż poprzednio wyjątkowe traktowanie kultury oraz aktywne wspieranie i finansowanie przez państwo jej rozwoju. Znowu postulat sprzed 12 lat wyłącznie na papierze, przy pełnej świadomości znaczenia wagi misji kultury w stosunku do narodu. Czytamy dalej: Najpilniejszą sprawą jest generalna reforma systemu edukacji narodowej. Towarzyszyć temu powinna intensyfikacja działań w zakresie szeroko rozumianej sfery kultury oraz promocji polskiej kultury w Europie. Pod tymi warunkami twórczość kulturalna i edukacja ma szanse w większym niż dotychczas stopniu określić naszą pozycję w Europie. O tym, że Polska może jakoś funkcjonować w świadomości obywateli świata, decydowały przede wszystkim nasze osiągnięcia w dziedzinie twórczości artystycznej. To takie nazwiska, chociażby z XX wieku, jak Gombrowicz, Kantor, Lutosławski, Górecki, Penderecki, Zanussi, Wajda, Artur Rubinstein, Krystian Zimerman mówią ludziom na świecie, co to jest POLSKA. Wydawałoby się, że skoro to jest ta nasza karta atutowa, to należy na to chuchać i dmuchać, chronić, inwestować w to, nie pozwolić temu zmarnieć. Niestety, jest inaczej. UNESCO zdefiniowało minimum przyzwoitości wydatków państwa na kulturę jak około 3 % budżetu; jeżeli jest mniej, to kultura (w wymiarze instytucjonalnym) w danym państwie ginie. Jednak Holandia, w której jest połączone ministerstwo edukacji i kultury, wydaje na to ministerstwo blisko 20%. Litwa wydaje aktualnie 2 %, nie jest zatem zbyt oddalona od UNESCOwskiego parametru. Polska na tym tle jest obrazem nędzy i rozpaczy jeszcze bardziej niż w zakresie edukacji. Kiedy w 1997 r. (kolejnym roku cięć w budżecie kultury) AWS wyszedł z szumnym programem 1 % na kulturę", to już po roku spadliśmy poniżej 0.5 %. W roku 2002 nastąpił spadek o dalsze 30 % tej wielkości i kiedy AWS oddawała władzę, finansowaliśmy kulturę na poziomie 0,33 %. Kiedy przejął władzę SLD, nastąpił spadek o 50% w stosunku do tego i zaczęliśmy zbliżać się do 0,2 %. Obliczmy, jaka była korzyść państwa z kwot wydartych z gardła kulturze. Jak łatwo obliczyć (0,33% - 0,22%) państwo zaoszczędziło 0,1%, czyli jedną tysięczną swego rocznego budżetu. Patrząc ze strony kultury ta nikła korzyść państwa oznaczała dla kultury spadek finansowania blisko o 50 % o połowę zmniejszono wydatki na instytucje kultury (!). Gdyby jeszcze taki zabieg uczyniono tylko raz, byłby może jakoś do wytrzymania, ale powtarzano go permanentnie od 1990 roku. W wyniku tego instytucje finansowane przez państwo, czy organy władz regionalnych, zeszły na poziom wegetacji. Jakiej skali był to spadek, pokażą dane z lat : 147

8 DZIEDZINA ROK 2001 ROK 2002 Produkcja i opracowanie filmów 13,7 mln 3,1 mln Teatry dramatyczne i lalkowe 71 mln 28 mln Teatry muzyczne, opery i operetki 101 mln 40 mln Filharmonie, orkiestry i chóry 52,5 mln 35 mln Nie chcę Państwa dalej zasmucać, powiem tylko ogólnie, że spadki w finansowaniu placówek kultury, są mniej więcej na poziomie 50 %. Jak to przekłada się na konkrety? W gazecie Nowe Państwo ukazał się artykuł opisujący sytuację muzyków w Orkiestrze Kaliskiej: Skrzypaczka sprzedaje frytki i hot-dogi w budce przy dworcu. Fagocista dorabia na pół etatu jako taksówkarz. Inny muzyk skrzypek jest nocnym stróżem w Urzędzie Miasta. Wiolonczelista sprzedaje papierosy na bazarze. Tak wyglądał los terenowej Orkiestry Symfonicznej w Polsce roku (cdn.) 5.III.2004 Oto dalsze fragmenty wykładu Marka Dyżewskiego Tyle Polski, ile kultury, wygłoszonego we Wrocławiu 11 listopada ub.r.: Legnicka Orkiestra Symfoniczna pracuje bez pensji, muzycy otrzymują 40 zł za próbę (ok. 10 zł za godzinę). Jeżeli ktoś przypuszcza, że ta bieda dotyczy tylko terenowych instytucji kultury, a kondycja centralnych placówek jest lepsza, niestety myli się, Jako przykład niech posłuży najważniejsza orkiestra w Polsce Filharmonia Narodowa. Żeby jednak dobrze zrozumieć, to co powiem, muszę odnieść się do jej powstania. Filharmonia Warszawska powstała z pragnienia społeczności warszawskiej w latach wybicia się na pozycję europejską w kulturze muzycznej, mimo że nie istniało wówczas ani ministerstwo kultury, ani państwo polskie. Grupa światłych mecenasów, jak książę Stefan Lubomirski, hrabia Władysław Tyszkiewicz, hrabia Maurycy Zamoyski, baron Leopold Kronenberg, stworzyła fundację, która postanowiła zbudować w Warszawie filharmonię. Baron Kronenberg jest założycielem słynnego Banku Handlowego (1870) i Wyższej Szkoły Handlowej (1975), finansował też kilka szkół w tym Instytut Politechniczny, przyczyniając się w ten sposób do powstania Politechniki Warszawskiej. Był miłośnikiem literatury, przyjacielem Kraszewskiego (przechowywał w swoim domu rękopis Starej baśni), miłośnikiem muzyki, sam też komponował, prowadził wspaniały salon w Warszawie. Jego żona z domu: Reszke była słynną śpiewaczką). Takie było to środowisko, które zamarzyło sobie wybudować w swoim mieście filharmonię. Bardzo ciekawe były ówczesne realia kultury w Polsce, która przecież nie istniała na mapie. 20 maja 1900 roku położono kamień węgielny. 17 miesięcy później 5 listopada 1901 roku nastąpiła inauguracja. Odliczając czas potrzebny na opracowanie projektu, w kilkanaście miesięcy zbudowano jedną z najwspanialszych filharmonii w ówczesnej Europie (z salą koncertową na 148

9 2000 miejsc i salą kameralną na 500 miejsc) dającą się porównać z Musikverein w Wiedniu, czy Concertgebouw w Amsterdamie. Przez te kilkanaście miesięcy zaprojektowano, zbudowano i wyposażono filharmonię, stworzono orkiestrę symfoniczną, zbudowano organy (ufundowane również przez Kronenberga) i tydzień po inauguracji przy organach tych zasiadł największy organista tamtych czasów Charles Maria Widor. Filharmonię Warszawską stworzono po to, jak pisał dwa lata wcześniej Wędrowiec, żeby stworzyć atmosferę artystyczną, w której by mógł dojrzewać zarówno ogół, jak i rodzinne talenty. Zdzisław Jachimecki, nasz wielki muzykolog, o roku 1901 pisał, że to jest data graniczna polskiej kultury muzycznej, która oznacza moment gwałtownego przyspieszenia procesu dojrzewania polskiego społeczeństwa do kultury zachodu. Pierwsze lata Filharmonii kierowanej przez dyrektora Aleksandra Reichmana należały do najświetniejszych, występowały największe światowe sławy, wykonywano największe dzieła. Siedmioletni okres Reichmana sprawił, że zapóźnienie polskiego środowiska muzycznego w stosunku do Zachodu, liczone na pół wieku, zostało zniwelowane. Gdyby nie ten zryw, nie byłoby pokolenia Lutosławskiego. A co się działo w setną rocznicę erygowania Filharmonii Warszawskiej? Wspaniały jubileuszowy program w sezonie 2001/2002, starannie ustalany przez kilka lat przez dyrektora Kazimierza Korda, padł, ponieważ ze względu na brak środków odwołano od września do grudnia 2001 r. aż osiemnaście (!) koncertów. Odwołano w najważniejszej polskiej placówce filharmonicznej, pozostającej pod specjalną opieką Ministerstwa Kultury, w roku TAKIEGO jubileuszu i to w roku, w którym kultura była narodowym priorytetem. Taka jest kondycja kultury polskiej na tle tej rocznicy. [Jak to przekłada się na prywatne, jednostkowe losy polskich artystów w następnym odcinku.] (cdn.) 12.III.2004 Oto dalsze fragmenty wykładu Marka Dyżewskiego Tyle Polski, ile kultury, wygłoszonego we Wrocławiu 11 listopada ub.r.: Wiemy już, że Legnicka Orkiestra Symfoniczna pracuje bez pensji, muzycy otrzymują 40 zł za próbę (ok. 10 zł za godzinę). Cytowałem również fragment artykułu gazety Nowe Państwo opisującego sytuację muzyków w Orkiestrze Kaliskiej: Skrzypaczka sprzedaje frytki i hotdogi w budce przy dworcu. Fagocista dorabia na pół etatu jako taksówkarz. Inny muzyk skrzypek jest nocnym stróżem w Urzędzie Miasta. Wiolonczelista sprzedaje papierosy na bazarze. Dzisiaj nie odosobnione są przypadki, kiedy artyści pracują za darmo. Na ubiegłorocznym festiwalu wrocławskim Musica Polonica Nova bardzo obiecująca orkiestra kameralna prowadzona przez Roberta Kurdybachę, która przygotował świetny program, została dopuszczona do festiwalu, ale pod warunkiem, że zagra za darmo i również za darmo pozwoli się nagrać Polskiemu Radiu. Jest taki chór Absolwent dwukrotny laureat wysokich nagród na festiwalu Legnica Cantat. Prowadzi go Halina Goniewicz-Urbaś, która za swą pracę nie bierze ani grosza. 149

10 Olga Rusina, znakomity wrocławski pedagog, ale też niedoceniana pianistka, nagrała już trzy płyty bardzo wysoko ocenione przez komentatorów Programu II Polskiego Radia szczególnie płyta z Lisztem była wydarzeniem w polskim wykonawstwie. Pianistka nagrała wszystkie te płyty za darmo (!). Piotr Słopecki młody bardzo utalentowany pianista po egzaminie dyplomowym nagrał Wariacje Goldbergowskie Bacha z tak wielkim sukcesem, że DUX musiał wydać tę płytę po raz drugi, a na rynku jest około dwudziestu płyt z Wariacjami Goldbergowskimi. Jest to polski Glenn Gould. Komentowałem jego koncert, na którym pianista grał w Gdańsku Kunst der Fuge. Napisałem list do firmy DUX, że byłby to skandal, gdyby Kunst der Fuge w jego wykonaniu, nie zostało utrwalone i prosiłem, aby to nagrali. Niedawno spotkałem tego pianistę, który pytał mnie, gdzie by mógł znaleźć sponsora, gdyż chcąc nagrać tę płytę (za darmo), musi wpłacić firmie zł. W takich realiach pracuje polska kultura; ludzie najwyższego talentu, największej pracy, najdłuższych bo kilkunastoletnich studiów są karani za to, co ośmielają się wnosić do życia społecznego jako artyści. Ale jak to jest, że o tym jakoś nie słyszymy; słyszymy o strajkach kolejarzy, górników, pielęgniarek, o protestach lekarzy itd. Nie słyszymy natomiast o strajkach pianistów, aktorów teatralnych itd. Ja mam na to bardzo prostą odpowiedź: jest zasadnicza różnica między pielęgniarką (przy całym szacunku dla tego zawodu) a artystą. Pielęgniarka pracuje (jak najlepiej świadcząc swoją posługę samarytańską w szpitalu), żeby mieć pieniądze na chleb. Natomiast artysta pracuje przede wszystkim po to, żeby być artystą. Jego praca ma wymiar autoteliczny. W związku z tym nawet kiedy będzie mu się płaciło 800 zł pensji (1/3 średniej krajowej), dalej będzie artystą, ponieważ ta praca jest mu potrzebna jak chleb, jak powietrze, bo stanowi o sensie jego życia. Praca artysty jest najbardziej wymownym i spektakularnym świadectwem jego radykalnego wyboru: BYĆ ponad MIEĆ. Dzięki temu to wszystko jakoś jeszcze się toczy i się nie rozsypało. Wojciech Misiąg w Rzeczpospolitej (29 III 2000) pisał: Skutki tego, co działo się w kulturze przez ostatnich 10 lat, jeśli nie będziemy im przeciwdziałać, będą straszne kultura zostanie wycięta w pień. (cdn.) 19.III.2004 Oto dalsze fragmenty wykładu Marka Dyżewskiego Tyle Polski, ile kultury, wygłoszonego we Wrocławiu 11 listopada ubiegłego roku: Powiedziałem już, że w roku 1989, kiedy powstał pierwszy gabinet w III Rzeczypospolitej, władze polskie stanęły przed wyborem: czy najpierw inwestować w kulturę, czy w gospodarkę? Wybrano fatalnie: najpierw gospodarka, a potem, kiedyś kultura. Chcę teraz przekonać Państwa na kilku przykładach ze świata, że jedynie racjonalny jest wybór odwrotny: najpierw kultura, a potem gospodarka. Trzeba było nam tak inwestować w kulturę, jak to robiła Korea, jak inwestowała Irlandia, jak inwestuje Finlandia. 150

11 Dlaczego to właśnie tak ma być: najpierw kultura, a potem gospodarka? Dlatego, że to właśnie wiedza, badania, rozwój wysokich technologii, stanowią o tym, że gospodarka kraju wreszcie osiąga poziom zdolności konkurowania na rynkach zagranicznych. To właśnie poziom wykształcenia społeczeństwa decyduje o sukcesie gospodarczym. Po drugie, jeśli mówimy: najpierw kultura, a potem gospodarka, to również mówimy o tym, że kultura, wychowanie społeczeństwa według wartości, tworzy kapitał społeczny. Francis Fukuyama w książce Wielki wstrząs mówi tak: Mamy cztery kapitały: fizyczny (np. bogactwa naturalne), ekonomiczny, kapitał ludzki (umiejętności i wiedza) i kapitał społeczny (zdolność ludzi do współpracy opartej na podstawowych wartościach, normach moralnych podzielanych przez członków grupy i organizacji)... Społeczeństwo rynkowe wymaga pewnej kultury moralnej, siatki moralnych norm, jakich nie zbudują polityczne czy ekonomiczne instytucje. Mechanizmy rynkowe nie zapewnią pełnego sukcesu żadnemu społeczeństwu; potrzebujemy wartości. Fukuyama w swojej książce mówi o kryzysie wartości w społeczeństwach postindustrialnych nawet tak zaawansowanych jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, czy Niemcy. Ten wielki wstrząs objawia się przede wszystkim we wzroście przestępczości, w kryzysie rodziny, w braku społecznego zaufania. A właśnie społeczne zaufanie jest podstawą do budowania nie tylko gospodarki wolnorynkowej, ale i liberalnego i obywatelskiego społeczeństwa. Jeremy Rifkin, znakomity współczesny myśliciel, w książce Age of Access (Wiek dostępu, 2000) wypowiedział się również na temat specyfiki polskiej gospodarki: co jest naszą szansą, jakich wyborów powinniśmy dokonywać. W wywiadzie opublikowanym przez Jacka Żakowskiego w książce Trwoga i nadzieja Rifkin powiedział, że Polska szukała swojej szansy w taniej pracy. Ale to już dzisiaj jest passé, dzisiaj nie opłaca się korzystać z taniej pracy i lokalizować firmę, powiedzmy, daleko gdzieś od Stanów Zjednoczonych i płacić za transport, bo od kilku lat radykalnie spada poziom płac również w USA, wobec czego tania praca jest na miejscu. Z czterech sektorów rozróżnianych przez Jeremy Rifkina gospodarka i budżetówka, szeroko rozumiana kultura oraz szara strefa, mafia itd. najważniejszy zdaniem autora będzie w XXI wieku sektor trzeci (kultura), a więc kościoły, organizacje sportowe, instytucje samopomocowe, kulturalne, samorządowe, sąsiedzkie, edukacyjne, samokształceniowe. One wszystkie tworzą cenne wartości społeczne. Wykonują pracę, której nie mogą wykonywać maszyny. Inteligentna maszyna może kopać doły, wytwarzać produkty, może nimi handlować, może nawet uczyć ludzi matematyki. Ale maszyna nie odprawi mszy, nie zaopiekuje się dziećmi, nie poprowadzi zawodów sportowych. Trzecia strefa tworzy kapitał społeczny, który, być może, będzie najważniejszym kapitałem XXI wieku. Sektor kultury może mieć wielkie znaczenie w walce z bezrobociem. Dzisiaj nawet w poważnych krajach sektor mafijny zasysa znaczny procent populacji, często młodzież, co grozi również i Polsce. Rifkin mówi: U was też tak jest albo niedługo się stanie, jeżeli będziecie utrzymywali dwucyfrowe bezrobocie. Ale ci młodzi ludzie, których nie potrafi wchłonąć ani gospodarka, ani budżetówka, nie muszą iść do mafii. Mogą mieć jeszcze jedno legalne źródło utrzymania w sferze szeroko rozumianej kultury. Z jednej zatem strony ta trzecia strefa wysysa ze sfery bezrobocia ludzi do godziwych zajęć, a z drugiej podnosi duchowo, moralnie społeczeństwo. 151