8 Wstęp Pierwsza część publikacji poświęcona została mediom mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Wprowadzeniem do rozważań na ten temat jest

Transkrypt

1 Wstęp Niniejsza książka zatytułowana Media mniejszości, mniejszości w mediach prezentuje wszechstronną analizę tematu mediów mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce na tle europejskim, ma także skłonić do refleksji nad obecnością problematyki mniejszościowej w mediach większościowych oraz obrazem mniejszości w tych mediach. Prezentując szerokie spektrum omawianej w książce problematyki aktualnego stanu mediów mniejszościowych w Polsce w całej ich różnorodności, poczynając od prasy, po audycje mniejszościowe w mediach elektronicznych (w tym wykorzystanie telewizji internetowej czy social media), pragniemy przybliżyć Czytelnikom jej wagę. Kluczowym zagadnieniem, na które zwracają uwagę autorzy poszczególnych rozdziałów, jest analiza warunków funkcjonowania mediów mniejszości oraz ocena znaczenia tych mediów w życiu społeczności mniejszościowych. Dopełnieniu obrazu aktualnej sytuacji mediów mniejszościowych w Polsce służy zarysowany kontekst historyczny ich funkcjonowania, a także podjęte przez badaczy próby ukazania sposobów prezentacji mniejszości narodowych, etnicznych i językowych w mediach ogólnopolskich. Współcześnie media stanowią ważny i trwały element społeczno-politycznego krajobrazu, pełniąc funkcje nie tylko informacyjne, ale i integrujące różnorodne grupy. Media mniejszości i mniejszości w mediach to problematyka w niewielkim stopniu opisana w literaturze, przez co tym bardziej zasługująca na uwagę. Publikacja jest zbiorem artykułów stanowiących istotny wkład w rozwój badań związanych zarówno z teoretycznym, jak i praktycznym funkcjonowaniem mediów mniejszości oraz mniejszości w mediach, odwołująca się nie tylko do polskich doświadczeń, lecz także europejskich. Poruszana w tomie problematyka połączyła kilkunastu przedstawicieli wielu środowisk i dyscyplin naukowych zarówno politologów, jak i medioznawców, socjologów, kulturoznawców, pracowników administracji państwowej i samorządowej realizujących politykę wobec mniejszości, a także dziennikarzy i reprezentantów mediów mniejszości narodowych i etnicznych.

2 8 Wstęp Pierwsza część publikacji poświęcona została mediom mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Wprowadzeniem do rozważań na ten temat jest artykuł Marzeny Giedrojć Problem środków masowego przekazu oraz dostępu do nich mniejszości narodowych i etnicznych w pracach Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych Sejmu RP. Autorka koncentruje się na trzech aspektach pracy komisji kwestiach prawnych związanych z wypełnianiem Ustawy o radiofonii i telewizji z 1992 roku, finansowania programów z podziału przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji środków z abonamentu i przeznaczenia ich na produkcję audycji dla mniejszości narodowych oraz dylematu, czy mają to być audycje o mniejszościach czy dla mniejszości. Artykuł jest próbą przybliżenia debaty, jaka toczy się po 1989 roku w Polsce w związku z rozwiązaniem kwestii dostępu i finansowania mediów mniejszości narodowych i etnicznych. W kolejnym tekście autorstwa Tomasza Browarka Prasa ludności niemieckiej w polityce państwa polskiego po II wojnie światowej zwrócono uwagę przede wszystkim na uwarunkowania historyczne, które wpływają na dzisiejszą rzeczywistość. Każda zmiana polityki względem mniejszości niemieckiej w powojennej Polsce wywoływała skutki także dla prasy mniejszościowej. Autor dokonuje jej periodyzacji, wskazując na charakterystyczne okresy w polityce państwa. Istotnym elementem badań jest również próba oceny znaczenia prasy dla samej mniejszości. Kontynuacją tych rozważań jest kolejny z rozdziałów Rola środków masowego przekazu mniejszości niemieckiej na Warmii i Mazurach poświęcony społeczności niemieckiej, zaprezentowany przez Pawła Popielińskiego. W tym wypadku analiza ma jednak charakter bardziej szczegóły. Omówiono w nim bowiem rolę mediów mniejszości niemieckiej na Warmii i Mazurach. Autor podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób lokalne środki masowego przekazu wpływają na życie i działalność mniejszości na badanym obszarze. Renata Król-Mazur w artykule Czasopismo Awedis i jego rola w zbliżeniu różnych środowisk ormiańskich w Polsce nakreśla dzieje prasy mniejszości ormiańskiej wydawanej na ziemiach polskich na przestrzeni lat, przybliżając zawartość wydawanego od 2009 przez Fundację Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich dwujęzycznego kwartalnika społeczno-kulturalnego Awedis. Posłaniec Niosący Dobrą Nowinę. Główne refleksje badawcze autorki koncentrują się na znaczeniu prasy w integracji polskich Ormian. W tekście Et@net etniczność w sieci? Magdalena Ratajczak analizuje z kolei wykorzystanie przez mniejszości narodowe i etniczne możliwości oferowanych przez Internet, wyszczególniając przy tym rodzaje e-społeczności: wirtualną, wspomagającą, dyskusyjną i obywatelską. Autorka upatruje szansy wykorzystania przez mniejszości Internetu w kategorii alternatywnego narzędzia komunikowania.

3 Wstęp 9 Zaprezentowane wyniki badań empirycznych na przykładzie wybranych trzech portali mniejszości: niemieckiej, kaszubskiej i żydowskiej, poprzedzone odwołaniem do teoretycznych ustaleń aspektów komunikacji w Internecie, dowodzą efektywnego użytkowania przez mniejszości wspomnianego medium celem budowy lokalnych społeczności etnicznych. Łucja Kapralska w artykule Internet w procesach integracji i dezintegracji grup etnicznych. O pozytywnych i negatywnych aspektach użytkowania sieci przez mniejszościowe grupy etniczne w kontekście badań nad strategiami komunikacyjnymi mniejszości dowodzi gwałtownego rozwoju etnodomeny w Internecie. Czytelnik wśród refleksji autorki nad zawartością i rolą nowego medium w integrowaniu mniejszości znajdzie w nim syntetyczny przegląd dotychczasowych ustaleń badawczych odwołujących się do teorii wirtualnej etniczności. Druga część książki poświęcona została medialnemu obrazowi mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Rozpoczyna ją tekst Zbigniewa Oniszczuka Aktywność medialna mniejszości niemieckiej i jej znaczenie, w którym autor dowodzi wysokiego poziomu aktywności organizacyjnej i medialnej mniejszości niemieckiej w Polsce. Wykazuje między innymi, iż działania podejmowane przez tę najliczniejszą w Polsce mniejszość narodową służą pielęgnacji języka i rodzimej kultury, a także wewnętrznej integracji oraz kreowaniu pozytywnego jej wizerunku w polskim społeczeństwie. Szczególną uwagę badacz zwraca jednak na kreowany obraz mniejszości niemieckiej w audycjach nadawanych w publicznym radiu i telewizji, konfrontując go z rzeczywistymi problemami, z jakimi przedstawiciele mniejszości borykają się na co dzień. Kolejny z artykułów Mniejszości narodowe i etniczne Warmii i Mazur w mediach polskojęzycznych stanowi próbę przybliżenia problematyki obecności w mediach mniejszości narodowych i etnicznych Warmii i Mazur. Autorka Joanna Wańkowska-Sobiesiak analizuje problem z perspektywy czasowej, uwzględniając okres od 1945 roku do współczesności. W artykule wyszczególniono główne czynniki mające wpływ na zainteresowanie lokalnych mediów sprawami mniejszości, jak zmiany demokratyczne po 1989 roku, kwestia odzyskiwania mienia przez tzw. późnych przesiedleńców, rozpoczęcie realizacji programu na rzecz społeczności romskiej itp. Autorka dokonuje jednocześnie oceny zmian, jakie na przestrzeni lat odnotowano w tym względzie. Patryk Pawełczak w tekście Medialny obraz mniejszości romskiej w województwie wielkopolskim stawia sobie za cel odpowiedzenie na pytanie, w jaki sposób Romowie przedstawiani są w wielkopolskich środkach społecznego przekazu oraz jakie reakcje wywołuje publikacja o problematyce romskiej wśród czytelników i widzów społeczeństwa większościowego. Autor wysuwa tezę, że medialny obraz

4 10 Wstęp mniejszości nie jest jednolity. W swoim tekście prezentuje cztery główne sposoby myślenia o Romach jako o grupie przestępczej, działaczach społecznych i kulturalnych, wspólnocie trwale dyskryminowanej oraz ludziach żyjących w skrajnym ubóstwie. Zwraca jednocześnie uwagę na niepokojące zjawiska, jakim są negatywne na ogół reakcje członków społeczeństwa większościowego na publikacje o tematyce romskiej. Piotr Burgoński, opierając się na krytycznej analizie dyskursu, ukazuje rezultaty badań materiałów prasowych dowodzących dyskryminacji reprezentantów mniejszości narodowych i etnicznych (głównie Romów oraz imigrantów z Indii i Czeczenii). Przedmiotem refleksji rozdziału Dyskryminacja mniejszości etnicznych i narodowych w relacjach polskiej prasy uczynił newsy publikowane na łamach ogólnopolskiego wydania dziennika Gazeta Wyborcza oraz w jego lokalnych wydaniach ukazujących się w województwach: dolnośląskim, podlaskim, małopolskim, wielkopolskim i śląskim między rokiem 2011 a pierwszą połową 2013 roku. Przedmiotem zainteresowania Katarzyny Maciejewskiej-Mieszkowskiej są ramy funkcjonowania oraz oferta programowa Polskiego Radia Olsztyn skierowana do mniejszości narodowych i etnicznych. W rozdziale Mniejszość ukraińska na falach Polskiego Radia Olsztyn badaczka szczególną uwagę poświęca wybranym aspektom współpracy redakcji radia z mniejszością ukraińską, w konstatacji prezentując wyniki analizy zawartości audycji nadawanych w języku ukraińskim. W kolejnym rozdziale nacisk położono na jeden z rodzajów mediów, jakim są media elektroniczne. Małgorzata Adamik-Szysiak w tekście Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce w mediach elektronicznych dowodzi, iż zarówno media publiczne, jak i komercyjne w swojej ramówce najwięcej miejsca poświęcają najliczniejszym w Polsce mniejszościom narodowym, tj.: Niemcom, Białorusinom i Ukraińcom. Programy dla pozostałych mniejszości, zarówno narodowych, jak i etnicznych, emitowane są sporadycznie przez nieliczne stacje. Autorka opisuje charakter i zawartość audycji, wskazując jednocześnie na wzrost ich popularności wśród członków mniejszości. Te dostrzegają bowiem możliwości komunikacyjne, jakie oferuje Internet. Nicole Dołowy-Rybińska w artykule Języki mniejszości i media społecznościowe: szansa na przetrwanie czy odzwierciedlenie stanu użycia? prezentuje wyniki przeprowadzonych badań dotyczących znajomości i posługiwania się językiem mniejszości przez młodzież w mediach społecznościowych. W kręgu zainteresowania autorki znalazła się aktywność trzech grup językowych Dolnołużyczan, Górnołużyczan i Kaszubów na portalu Facebook. W ostatniej części książki znalazły się artykuły poświęcone mediom mniejszości w wybranych państwach europejskich. W pierwszym z nich Dagmara

5 Wstęp 11 Głuszek-Szafraniec Wpływ autonomii na rozwój mediów katalońskich i baskijskich opisuje systemy medialne kataloński i baskijski, ze szczególnym uwzględnieniem pozytywnych zmian, jakie dokonały się w ich ramach w wyniku przeobrażeń w II połowie lat 70. XX wieku w Hiszpanii. Oba rządy, w wyniku przyznanych kompetencji, przystąpiły do szeroko zakrojonych działań w zakresie polityki językowej, której celem było wprowadzenie języków katalońskiego i baskijskiego do przestrzeni publicznej. Jednym z narzędzi stały się media. Autorka wskazuje jednak na pewne niebezpieczeństwo wynikające z tego faktu. Rządy regionalne wykorzystują bowiem media jako narzędzie własnej polityki nacjonalistycznej, a często separatystycznej. Ewa Godlewska w tekście Media mniejszości narodowych na obszarze niemieckojęzycznym przykład Austrii i Niemiec analizuje sytuację mediów mniejszościowych w wymienionych w tytule państwach, zwracając szczególną uwagę na kwestie realizacji prawa dostępu do informacji w językach mniejszości oraz posiadania przez mniejszości własnych mediów. Nakreślając funkcjonowanie rynku medialnego w Austrii i w Niemczech, autorka wskazuje na rezultaty wdrażania przez ostatnie dziesięciolecia systemu ochrony praw mniejszości narodowych regulowanego w prawodawstwie międzynarodowym i krajowym. Przedmiotem zainteresowania Mariana Gieruli w artykule Prasa mniejszości narodowych w Rosji. Próba zarysowania problemu jest ogólna sytuacja prasy w językach narodowych oraz szczegółowa charakterystyka prasy samorządowej w wybranych republikach autonomicznych Federacji Rosyjskiej. Przeprowadzona ogólna analiza ilościowa pozwala Autorowi wysnuć tezę o dominacji języka rosyjskiego. Dostępne na rynku pozycje wydawnicze przygotowywane są właśnie w tym języku. Zdecydowanie rzadziej spotykanym rozwiązaniem są gazety dwujęzyczne. Grzegorz Bonusiak w swoim artykule zatytułowanym Media w językach saamskich jako element utrzymania tożsamości kulturowej koncentruje się na historii oraz stanie obecnym mediów Saamów, społeczności, która przez wiele lat poddawana była polityce akulturacji i asymilacji, a w konsekwencji znalazła się na marginesie życia społecznego, kulturalnego, gospodarczego i politycznego. Autor zwrócił szczególną uwagę na dwie kwestie. Po pierwsze, na język używany w publikowanych i nadawanych materiałach. Po drugie, na sposoby rozwiązywania ciągłych problemów, z jakimi media te borykają się na co dzień. Przedstawił również ocenę znaczenia mediów w językach saamskich dla samej społeczności. W ostatnim z zaprezentowanych artykułów Media Polaków w Szwecji jako przykład aktywności grupy mniejszościowej w społeczeństwie wielokulturowym Elżbieta Muciek analizuje problem mediów Polaków w kontekście szwedzkiej polityki integracyjnej oraz stosunku do tzw. nowych mniejszości. Kładzie nacisk na mocno

6 12 Wstęp zakorzenioną w systemie prawnym tego państwa swobodę wypowiedzi. Jednocześnie wskazuje na fakt, iż w mediach (w tym również tworzonych przez poszczególne grupy imigrantów) na bieżąco dokonuje się konfrontacja kultury przybyszów z kulturą szwedzką, a tym samym sprawdzian funkcjonowania szwedzkiego modelu państwa. Mamy nadzieję, że niniejsza monografia, prezentująca komparatystyczne badania nad ukazanymi z różnych perspektyw relacjami media mniejszości narodowe, etniczne i językowe, wzbogaci dotychczasową, skromną ofertę dotyczącą tej problematyki na rynku wydawniczym, a przede wszystkim stanie się inspirującym polem do dyskusji i dalszych dociekań. Publikacja może zainteresować nie tylko teoretyków, ale i praktyków przedstawicieli świata polityki i mediów aktywnie uczestniczących w kreowaniu opisywanej problematyki. Małgorzata Adamik-Szysiak Ewa Godlewska