Wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów na życie kulturalne i religijne Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach

Transkrypt

1 3 Justyna Łukaszewska Haberkowa Wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów na życie kulturalne i religijne Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach Wydawnictwo WAM Akademia Ignatianum Kraków 2014

2 7 Wstęp Iñigo López y Loyola, znany bardziej jako Ignacy Loyola, zakładając Towarzystwo Jezusowe w połowie XVI stulecia nadał mu pewne cechy charakterystyczne, które naznaczyły także osobę i powołanie świętego. Ten szlachcic, który w młodości żwawo podążał drogą kariery dworskiej jako wojskowy, doznał głębokiej przemiany, gdy odbywał długą rekonwalescencję. Czytał wówczas m.in. Vita Christi Ludolfa Kartuza i Złotą Legendę Jakuba de Voragine. Św. Ignacy zaczął poszukiwać odpowiedzi na pytania dotyczące wartości wyższych, a po chorobie przez rok prowadził życie pełne ascezy i pokuty. Po tym doświadczeniu postanowił spisać swoje przeżycia, chcąc podzielić się swymi doświadczeniami i pomagać innym ludziom. Notatki te, o charakterze zdecydowanie osobistym, regularnie uzupełniał i w rezultacie powstał zbiór metodycznie ułożonych praktyk rekolekcyjnych, zwanych Ćwiczeniami duchownymi (Exercitia spiritualia). W ich skład wchodzą rozmyślania, rachunki sumienia, refleksje i wskazówki dotyczące sposobu modlenia się, rozeznawania duchów itp. Św. Ignacy posługiwał się nimi w nauczaniu i pozyskiwaniu pierwszych towarzyszy. Książka została przetłumaczona na język łaciński w roku 1548 i od razu stała się fundamentem duchowej tożsamości zakonu jezuitów. W Ćwiczeniach św. Ignacy przedstawił kilka zasad wychowania, które obowiązywały w Towarzystwie Jezusowym. Wśród nich należy wymienić podstawową, iż wychowanie służy celowi, do którego człowiek

3 8 Wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów został stworzony Zbawieniu. Wobec tego wszystkie instytucje związane z nauczaniem oparte są na tej fundamentalnej zasadzie. W wychowaniu zgodnym z założeniami św. Ignacego zwraca się uwagę na samodzielność i odpowiedzialność, przy czym dotyczy to zarówno wychowawców, jak i przede wszystkim wychowanków. W tym trudnym procesie wszystko ma swoje miejsce i odpowiednią kolej, ale następuje zgodnie z możliwościami danego człowieka. Gdy w 1534 roku sześciu towarzyszy św. Ignacego jak on również studentów Sorbony związało się w grupę, przyświecał im ten sam cel: służba bliźniemu i życie w ubóstwie. Towarzystwo Jezusowe, zakon założony przez Loyolę, został następnie zatwierdzony przez papieża Pawła III. Św. Ignacy nadawał poszczególnym zakonnikom rozmaite obowiązki: dyplomatyczne, duszpasterskie oraz apostolskie. Do tych ostatnich należało najpierw głoszenie kazań, nauczanie katechizmu (również w miejscach publicznych), prowadzenie rekolekcji opartych na Ćwiczeniach duchownych, udzielanie sakramentów, dopiero w dalszej kolejności zakonnicy podjęli się prowadzenia szkół. W spisanych przez św. Ignacego w 1558 roku Konstytucjach Towarzystwa Jezusowego 1 czwartą część zajmują zasady funkcjonowania dzieł edukacyjnych. W Polsce pierwsi zakonnicy pojawili się pod koniec 1564 roku. Pierwsza szkoła prowadzona przez jezuitów powstała dzięki fundacji kardynała Stanisława Hozjusza w roku kolejnym. Po Braniewie (1565) na Warmii otwarto kolegia w Pułtusku (1566), w Wilnie (1570), w Poznaniu (1571) i w Jarosławiu (1575). Za sprawą Stefana Batorego jezuici rozwinęli sieć szkół pod koniec stulecia obejmując nawet obszar Inflant 2. Stefan Batory był królem przychylnym Towarzystwu Jezusowemu. Za jego panowania jezuici nie tylko rozwinęli działalność zakonu, ale zapewnili sobie wpływy religijne i społeczne w Rzeczypospolitej. Tę siłę oddziaływania jeszcze umocnili pod władzą następcy Batorego, Zygmunta III 1 Ostateczną wersję konstytucji św. Ignacy prowadził aż do swojej śmierci w 1556 roku, dwa lata później tekst hiszpański dokumentu został przyjęty przez I Kongregację Generalną Towarzystwa Jezusowego. Wersję łacińską wydano drukiem po raz pierwszy w latach W XVI wieku Konstytucje, wprowadzając drobne zmiany, wznawiano jeszcze trzy razy, jako Constitutiones Societatis Iesu cum earum Declarationibus. 2 Prowincja polska do końca XVI stulecia obejmowała kolegia założone w Braniewie (1565), Pułtusku (1566), Wilnie (1569), Poznaniu (1573), Jarosławiu (1575), Koloszwarze (1579), Połocku (1584), Rydze (1584), Dorpacie (1584), Kaliszu (1584), Nieświeżu (1585) i Lublinie (1586), por. Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Wybór artykułów, Kraków 1994, wstęp, wybór i opracowanie, mapki, wykaz szkół, bibliografia, indeks J. Paszenda, s. 15.

4 Wstęp 9 Wazy 3. Towarzystwo Jezusowe odznaczało się doskonałą organizacją i umiejętnością przystosowania do warunków miejscowych. Przez pierwsze pięć dziesięcioleci władzę zakonną w Polsce sprawowali prawie wyłącznie cudzoziemcy, przede wszystkim Włosi. W ciągu tego półwiecza większość obowiązków pełnili jezuici przybyli z innych krajów. Dzięki nim na terenach Rzeczypospolitej powstała sieć placówek szkolnych, które charakteryzowały się prawie wojskowym sposobem organizacji. W pierwszym okresie działalności jezuici kształcili przede wszystkim mieszczan i chłopów, dopiero na początku XVII wieku w szkołach zaczęła przeważać młodzież szlachecka. W tym samym czasie większość nauczycieli stanowili cudzoziemcy. Byli to nauczyciele i wychowawcy, którzy prowadzili szeroką działalność apostolską. Niezwykle rzutkie i pracowite pierwsze pokolenie polskich jezuitów przemierzało ogromny obszar Rzeczpospolitej budując prowincję Towarzystwa i działając między ludźmi. Niezależnie od pracy doraźnej: między ludem i dla Kościoła, w tym samym czasie powstawały najważniejsze pomoce religijne, dokumenty dotyczące nowej prowincji, a także wypracowano obowiązkowy, wspólny dla całego Towarzystwa na świecie, system nauczania Ratio studiorum. Dopiero w latach 20. XVII wieku jezuici w Rzeczypospolitej w większości byli Polakami i to pochodzenia szlacheckiego. Jak wspomniałam wyżej, Stefan Batory był przychylny zakonowi: w jego otoczeniu i na dworze królewskim pracowali jezuici, głównie jako kaznodzieje i spowiednicy, ale w większości król poznał ich w Polsce. Natomiast Zygmunt III Waza obejmując tron wiedział dużo o jezuitach, ponieważ poznał ich jeszcze w Szwecji 4. Za czasów Batorego Towarzystwo Jezusowe przygotowało i zorganizowało system kolegiów: stanowiły one zabezpieczenie przeciw innowiercom, a także pośrednio były miejscami krzewienia kultury. Jezuici budowali kościoły i domy zakonne skierowane na walkę z przeciwnikiem. Z kolei okres panowania Zygmunta III otworzył przed zakonem nowe perspektywy: wpływu na sytuację polityczną w kraju. W ten sposób przyczynili się do reformy Kościoła w Polsce, zwanej kontrreformacją. Po konfederacji warszawskiej, dysydenci utracili część wpływów i zaczęli słabnąć, przede wszystkim ze względu na wewnętrzne spory, którym się poddawali. W tym czasie wydawało się, iż jedynym sposobem utrzymania się innowierców było 3 Cz. Lechicki, Jezuici i Skarga na dworze Zygmunta III, Lwów 1929, s Por. S. Obirek, Jezuici na dworach Batorego i Wazów ( ). Wpływ kapelanów dworskich i wychowawców książąt na postawy panujących i politykę państwa, Kraków 1996.

5 10 Wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów połączenie idei religijnej i politycznej. Chłopi przyjmowali protestantyzm pod naciskiem panów, którzy sprzyjali nowym prądom. Najsilniejszą ostoją różnowierców wydawała się szlachta, choć w latach największych sukcesów reformacji sprzyjało jej między 25 30% przedstawicieli stanu. Gwarancje przetrwania dysydenci pokładali w stworzeniu demokracji szlacheckiej. Tymczasem jezuici opowiadali się za królem i monarchią i ze wszystkich sił dążyli do utrzymania tej władzy. Wreszcie na początku XVI wieku przeciw Zygmuntowi III Wazie powstała opozycja szlachty. W początkowym okresie przewodził jej Jan Zamoyski 5. Śmierć Zamoyskiego sprowokowała jego popleczników do podjęcia działań zbrojnych. Bunt szlachty został wprawdzie stłumiony, ale król utracił część zaufania społecznego. Dotąd zarzucano mu, iż otacza się cudzoziemcami, poprzez małżeństwo zbliża się do dworu Habsburgów, dąży do władzy absolutnej oraz za bardzo sprzyja jezuitom. Istotnie Zygmunt III Waza zabiegał o przywrócenie władzy dziedzicznej oraz pozbawienie szlachty części przywilejów (w tym potraktowanie izby poselskiej jako zgromadzenia o charakterze doradczym). Dodatkowo sytuację komplikował fakt, iż król był zdecydowanym katolikiem, podczas gdy szlachta sympatyzowała z myślą protestancką. Podczas rokoszu Zebrzydowskiego, zwanego tak od nazwiska przywódcy marszałka wielkiego koronnego Mikołaja Zebrzydowskiego, wystąpiła przeciw królowi właśnie szlachta, ale również magnateria i protestanci. Rokoszanie postulowali odsunięcie jezuitów od króla, ograniczenie fundacji, zakaz budowania nowych kolegiów, usunięcie z kraju większości cudzoziemców, przede wszystkim jezuitów 6. Głośnym echem odbiły się ówczesne wystąpienia zakonników, szczególniej zaś Piotra Skargi, który zachęcał do przeciwstawienia się zbuntowanej szlachcie i bronił Towarzystwa Jezusowego. Skądinąd jezuici także byli przeciwni niektórym posunięciom Zygmunta III, między innymi jego planom matrymonialnym. Działania skierowane przeciw zakonowi zaowocowały powstaniem obfitej literatury antyjezuickiej 7. 5 S. Łempicki, Jan Zamoyski, jezuici i Skarga (kilka uzupełnień i przyczynków), Lwów 1912, s S. Załęski, Rokosz Zebrzydowskiego i jezuici, Przegląd Powszechny 57 (1898), s oraz 58 (1898), s , także A. Rembowski, Rokosz Zebrzydowskiego. Materiały historyczne poprzedzone przedmową i rozprawą, Warszawa 1893 oraz H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego, Kraków Literatura tego czasu por. Literatura antyjezuicka w Polsce Antologia, oprac. J. Tazbir, Warszawa 1963, a także J. Czubek, Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego , t. 1 3, Kraków

6 Wstęp 11 Zwyciężywszy rebeliantów w roku 1607 w bitwie pod Guzowem, Zygmunt III Waza okazał łaskawość i zaniechał wymierzenia kar, jednak nie zdobył zaufania publicznego, a jego pozycja osłabła, z kolei Towarzystwo Jezusowego wyszło z konfliktu wzmocnione: za jezuitami opowiedziała się katolicka szlachta. W tym opracowaniu chciałabym przedstawić wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów na kształt życia kulturalnego i religijnego Rzeczypospolitej. Pisząc o polskich jezuitach mam na myśli wszystkich ludzi: pochodzących z terenów polskich, jak i cudzoziemców, którzy z jednej strony nadali kształt Towarzystwu Jezusowemu, to znaczy zbudowali zręby prowincji, sieć kolegiów i struktury szkolnictwa, a z drugiej pośrednio wpłynęli na świadomość ludzi w XVI i na początku XVII wieku 8. Ich rola pozostaje nieco odmienna niż pokoleń zakonników działających w XVII stuleciu. Ci właśnie, pierwsi jezuici, mieli przed sobą bardzo trudne i wymagające pracy zadanie, gdyż w jednym czasie musieli walczyć z myślą protestancką, tworzyć programy szkolne i prowadzić codzienną pracę apostolską. Rzeczpospolita XVI wieku była krajem zróżnicowanym pod każdym właściwie względem. Stąd znalezienie odpowiedniej metody pracy stanowiło nie lada trudność. Ze względów oczywistych pierwsi jezuici działający na terenach Rzeczypospolitej nie mogli być wyłącznie Polakami. Nie można pomijać roli, którą odegrali w tym czasie cudzoziemcy: część z nich przybyła na miejsce tylko na pewien czas, niektórzy dokonali życia na terenach Korony i Litwy, poświęcając się całkowicie budowaniu struktur zakonnych. * * * 8 Por. W. Stec, Retoryka antyjezuickiej literatury okresu rokoszu Zebrzydowskiego, w: Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej, red. B. Otwinowska, J. Pelc, Wrocław 1984, s