WPROWADZENIE...5. Krzysztof Leończuk EKONOMIA SPOŁECZNA. DEFINICJE, PRAKTYKA, CHARAKTERYSTYKA SEKTORA EKONOMII SPOŁECZNEJ W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM...

Transkrypt

1

2

3 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE...5 Krzysztof Leończuk EKONOMIA SPOŁECZNA. DEFINICJE, PRAKTYKA, CHARAKTERYSTYKA SEKTORA EKONOMII SPOŁECZNEJ W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM...6 Dorota Kędra-Ptaszyńska ANALIZA SEKTORA EKONOMII SPOŁECZNEJ NA POZIOMIE POWIATU, A PRÓBY TWORZENIA PARTNERSTW LOKALNYCH...21 Iwona Chrzanowska FORMALNO-PRAWNE UWARUNKOWANIA PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI W SEKTORZE EKONOMII SPOŁECZNEJ...37 Tomasz Liniewicz UWARUNKOWANIA PROWADZENIA ODPŁATNEJ DZIAŁALNOŚCI STATUTOWEJ PRZEZ ORGANIZACJE POZARZĄDOWE...66 Iwona Chrzanowska PROCEDURALNE I PRAWNE ASPEKTY URUCHAMIANIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ PRZEZ ORGANIZACJE POZARZĄDOWE...83 Grzegorz Stachurski EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. PLUSY I MINUSY PROWADZENIA PRZEDSIĘBIORSTWA SPOŁECZNEGO Z PUNKTU WIDZENIA ZAŁOŻYCIELA FIRMY SPOŁECZNEJ ORAZ CENTRUM INTEGRACJI SPOŁECZNEJ Marta Małecka-Dobrogowska EKONOMIA SPOŁECZNA NA ŚCIANIE WSCHODNIEJ Monika Kamińska GMINY PEŁNE EKONOMII SPOŁECZNEJ. STUDIUM PRZYPADKU Krystyna Stefanowicz LOKALNA KOALICJA NA RZECZ POPRAWY SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA RYNKU PRACY W POWIECIE SOKÓLSKIM BAZA DANYCH PODLASKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ...155

4

5 WPROWADZENIE Niniejsza publikacja została opracowana w ramach projektu Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej, realizowanego przez Europejską Fundację Odnowy i Rozwoju Terytorialnego w ramach Priorytetu VII Promocja integracji społecznej Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (Działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej; Poddziałanie Wsparcie ekonomii społecznej). Projekt był skierowany na wsparcie i promocję ekonomii społecznej na terenach wiejskich (14 powiatach ziemskich) województwa podlaskiego. Promowana w naszym projekcie koncepcja lokalnych partnerstw na rzecz ekonomii społecznej spotkała się z zainteresowaniem i poparciem adresatów projektu. Powstanie 14 lokalnych partnerstw i utworzenie ich regionalnej sieci to ważny element klimatu dla promocji i rozwoju przedsiębiorczości społecznej w regionie. Zaznaczyć jednak należy, że partnerstwa stanowią otoczenie sektora ES oraz luźną i elastyczną formę współpracy w zakresie rozwiązywania problemów społecznych. Dlatego kolejnym krokiem powinno być tam, gdzie jest to możliwe przekształcanie partnerstw w bardziej zinstytucjonalizowane formy współpracy w sektorze przedsiębiorczości społecznej. Naszym zamiarem było stworzenie swego rodzaju kompendium wiedzy na temat ekonomii społecznej w jej instytucjonalnym, jak i funkcjonalnym ujęciu, uwzględniającym również specyfikę obszarów wiejskich. Odnosząc się do regionalnych doświadczeń stanowi ona podlaską bazę ekonomii społecznej. Zawarto tu przykłady dobrych praktyk, porady ekspertów i praktyków, analizy prawne i instytucjonalne oraz niezbędną cześć teoretyczną. Oddając w Państwa ręce tę książkę kończymy nasz projekt i chciałbym w tym miejscu podziękować wszystkim osobom zaangażowanym w jego realizację. Przede wszystkim Zespołowi Projektowemu, trenerom, konsultantom, uczestnikom działań projektu, sygnatariuszom lokalnych partnerstw i wszystkim, którzy przyczynili się do osiągnięcia celów, które sobie ambitnie postawiliśmy. Tomasz Dziurbejko Prezes Zarządu Europejskiej Fundacji Odnowy i Rozwoju Terytorialnego Kleosin, kwiecień 2011 r. 5

6 Krzysztof Leończuk EKONOMIA SPOŁECZNA. DEFINICJE, PRAKTYKA, CHARAKTERYSTYKA SEKTORA EKONOMII SPOŁECZNEJ W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM Pojęcie ekonomii społecznej nie jest w naszym kraju czymś wyjątkowo nowym. Ekonomię społeczną praktykowano na ziemiach polskich na długo przed tym, jak zapisy dotyczące tej tematyki pojawiły się w dokumentach krajowych i wspólnotowych związanych z akcesja Polski do struktur Unii Europejskiej. Do momentu odzyskania niepodległości w 1918 roku to właśnie ekonomia społeczna była w dużej mierze ostoją polskości, a także sposobem budowania podstaw ekonomicznych przyszłego, niepodległego państwa. Już w czasach Rzeczypospolitej Szlacheckiej i działalności w czasach niewoli (w trzech różnych systemach społeczno-politycznych) polski instytucje ekonomi społecznej skutecznie działały i konkurowały na rynku krajowym i europejskim z innymi podmiotami działającymi na rynku. Zakładano spółki, stowarzyszenia, kółka rolnicze, towarzystwa kulturalne, bractwa abstynenckie, spółdzielnie, spisywano akty notarialne, umawiano się na gębę, powierzając, tak jak w Liskowie, prowadzenie sklepu jednemu z udziałowców. Tworzono towarzystwa kredytowe, pożyczkowo-oszczędnościowe, banki ludowe. Wszystko to w różnych systemach prawnych, w oparciu o różne akty (lub ich brak), a jednak podobieństwa co do sposobu działania, istoty podejmowanej aktywności pozostają wyraźne. Wszystkie te działania prowadzone wiele lat temu, dzisiaj można nazwać mianem ekonomii społecznej. Ekonomia społeczna. Próba definicji Współcześnie powstało wiele definicji, czym jest i czym może być ekonomia społeczna. Pojęcie to z samej swojej definicji łączy dwa elementy: ekonomiczny, czyli mówiący o wykorzystaniu i przetwarzaniu zasobów (bardzo często finansowych, ale nie tylko) oraz społeczny, czyli związany z człowiekiem. Mówiąc prościej jest to taki sposób myślenia, gdzie 6

7 pieniądz nie jest celem, ale środkiem do osiągnięcia poprawy sytuacji życiowej człowieka. W ekonomii społecznej człowiek jest nadrzędny w stosunku do pieniądza. Ekonomia społeczna oparta na wartościach takich jak: solidarność, partycypacja i samorządność, odgrywa kluczową rolę w społecznym rozwoju lokalnym. Dzięki swoim cechom pozwala włączyć zasoby ludzkie do sektora prywatnego (przedsiębiorstw) i publicznego (władzy lokalnej i państwowej). Mówiąc o włączaniu zasobów ludzkich, mamy na myśli w szczególności zaangażowanie osób, które mają problemy z funkcjonowaniem na rynku pracy, np. osób długotrwale bezrobotnych, lub o niskich kwalifikacjach. Ekonomia społeczna zapobiega więc wykluczeniu społecznemu i łagodzi napięcia społeczne. Mówiąc szerzej: ekonomia społeczna wspomaga proces budowania społeczeństwa obywatelskiego. Ekonomia społeczna oznacza: Dla osób indywidualnych szanse na porzucenie pozycji klienta, bycia przedmiotem filantropii i transferów socjalnych, pozycji osoby zależnej od pomocy innych także od pomocy ze strony organizacji pozarządowych; i szanse na stanie się samodzielną jednostką zdolną do zadbania o los swój i swoich najbliższych. Wiąże się to z możliwością, ale i koniecznością uzyskiwania dochodu z pracy, a w konsekwencji odzyskanie godności, która ma swoje źródło w dokonywania samodzielnych wyborów dotyczących własnego losu. Dla organizacji umiejętność zdobywania środków na własne działania odchodzenie od postawy wyciągniętej ręki i całkowitego uzależnienia od preferencji publicznych i prywatnych donatorów. To szansa na uniknięcie pułapki stania się przedłużeniem instytucji publicznych albo zakładnikiem filantropijnych wzruszeń na rzecz bycia suwerennym podmiotem, zdolnym do podejmowania działań w sferze publicznej zgodnych z misją i decyzją członków oraz założycieli organizacji. Dla wspólnot umiejętność samodzielnego formułowania strategii rozwojowych opartych na własnych zasobach, realizujących prawdziwą samorządność i zabiegających o dobrobyt obywateli 7

8 Ekonomia społeczna odpowiada też priorytetom Unii Europejskiej: spójności społecznej, pełnemu zatrudnieniu i walce przeciwko biedzie, demokracji uczestniczącej, lepszemu zarządzaniu oraz stabilnemu rozwojowi. Spośród wielu naukowych prób wyjaśnienia pojęcia ekonomii społecznej, jedna z najtrafniejszych definicji, jest przedstawiona przez Defournya, Develtereya, a mówi ona iż: Ekonomia społeczna obejmuje wszelkie rodzaje działalności gospodarczej prowadzonej przez przedsiębiorstwa, głównie przez spółdzielnie, stowarzyszenia i towarzystwa świadczeń wzajemnych, które w swoich normach etycznych przestrzegają następujących zasad: 1. przekładanie służby członkom lub wspólnocie ponad zysk 2. autonomiczne zarządzanie 3. demokratyczny proces decyzyjny 4. prymat ludzi i pracy nad kapitałem Ważnym elementem realizowania idei Ekonomii Społecznej są właśnie wspomniane przez autorów normy etyczne lub kultura wewnętrzna organizacji, która wdraża zasady Ekonomii Społecznej. Wbrew pozorom, stosowanie wszystkich zasad łącznie jest możliwe. Ma to zastosowanie choćby w spółdzielniach socjalnych, czy organizacjach pozarządowych. Podsumowując wszystkie powyższe wyznaczniki ekonomii społecznej, przygotowałem na własne potrzeby związane z pracą zawodową, być może uproszczoną, ale jakże przydatną definicję ekonomii społecznej, zgodnie z którą Ekonomia społeczna to wykorzystywanie instrumentów ekonomicznych do realizacji celów społecznych. Ta definicja w sposób najprostszy łączy ze sobą dwa podstawowe, różne od siebie ale też zawsze występujące razem czynniki: społeczny i ekonomiczny. Inną metodą zdefiniowania ekonomii społecznej jest próba opisania instytucji stanowiących rdzeń tego środowiska czyli tzw. przedsiębiorstwa społeczne. W tym kontekście najbardziej popularną i często stosowaną definicją jest ta sformułowana przez pracowników europejskiej sieci badawczej EMES (European Research Network). Według niej za przedsiębiorstwo społeczne uznaje się działalność o celach głównie społecznych, której 8

9 zyski w założeniu są reinwestowane w te cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji zysku lub zwiększenia dochodu udziałowców czy też właścicieli. EMES określa kryteria społeczne i ekonomiczne, którymi powinny charakteryzować się inicjatywy wpisujące się w ekonomię społeczną. Kryteria ekonomiczne: - prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności w oparciu o instrumenty ekonomiczne; - niezależność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych; - ponoszenie ryzyka ekonomicznego; - istnienie choćby nielicznego płatnego personelu. Kryteria społeczne: - wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia; - oddolny, obywatelski charakter inicjatywy; - specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania; - możliwie wspólnotowy charakter działania; - ograniczona dystrybucja zysków. Ten zestaw kryteriów jest definicją idealnego przedsiębiorstwa społecznego. Od przedsięwzięć zaliczanych do tego sektora nie wymaga się zatem spełnienia wszystkich kryteriów, lecz większości z nich. Funkcje ekonomii społecznej Przedsiębiorstwa społeczne mogą pełnić bardzo różnorodne funkcje. Poniżej przedstawiam podział ich kompetencji, poparty przykładami polskich przedsięwzięć, stanowiących swoisty dowód na istnienie ekonomii społecznej. Trzeba jednak podkreślić, że ze względu na ciągle jeszcze małą skalę ekonomii społecznej w Polsce, wiele z opisanych tu obszarów dopiero czeka na rozwinięcie. 9

10 Funkcje ekonomii społecznej, źródło: - Integracja społeczna i działalność na rynku pracy. Przykładem na tego typu działania może być Pracownia Rzeczy Różnych, prowadzona przez Fundację SYNAPSIS, której celem jest integracja społeczna osób z autyzmem lub Fundacja Sławek pomagająca osadzonym w więzieniach i wychodzącym na wolność powrócić do życia w społeczeństwie. Wszystkie te przedsięwzięcia integrują grupy defaworyzowane jednocześnie stwarzając dla nich miejsca pracy. - Dostarczanie usług publicznych. Usługi publiczne świadczone przez przedsiębiorstwa społeczne mogą mieć bardzo różny charakter, ale przynajmniej dwie ich grupy (usługi społeczne oraz usługi techniczne) są szczególnie ważne dla przedsiębiorczości społecznej. a) Usługi społeczne: - usługi edukacyjne (np. Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Wsi Sokołowo, które żeby utrzymać małą wiejską szkołę prowadzi przyszkolny sklep), - działania w obszarze szeroko rozumianych usług socjalnych, (np. Stowarzyszenie Być razem, zakładające Domy Wspólnoty, gdzie bezdomni początkowo wspierani 10

11 przez Stowarzyszenie biorą stopniowo odpowiedzialność za prowadzenie przekazanego im we wspólne użytkowanie domu) - usługi opiekuńcze świadczone w domu oraz prowadzenie różnego rodzaju instytucji opiekuńczych (tak jak w Stowarzyszeniu Flandria, które skupiając ponad 7 tys. członków jest w stanie negocjować stawki usług pielęgniarskich i opieki medycznej, a nawet prowadzić aptekę), - działania w obszarze szeroko rozumianej służby zdrowia (np. Spółdzielnia Socjalna Szansa i Wsparcie, która szkoli i przygotowuje sanitariuszki do pracy w szpitalu). b) Usługi technicznie mogą dotyczyć np. utrzymywania zieleni miejskiej i innych prac porządkowych związanych z mieniem publicznym (jak np. spółdzielnia socjalna na Piątkowie dzielnicy Poznania, dająca zatrudnienie osobom zalegającym z płaceniem czynszu). Pokrewne temu są usługi związane ze zbieraniem odpadów, ich segregacją i utylizacją (warszawski EKON działając w tym właśnie obszarze, daje pracę ponad 800 osobom niepełnosprawnym i chorującym psychicznie). Ciekawym i innowacyjnym przykładem jest także Spółdzielnia Socjalna INFO CARD działająca w Łomży, prowadząca call-center obsługujące jedną z sieci banków działających na terenie kraju. - Usługi o charakterze wzajemnym. Mogą to być zarówno przedsięwzięcia działające w obszarze rynku i konkurencyjne właśnie ze względu na swój wzajemnościowy charakter, np. ubezpieczenia wzajemne (Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych), usługi zdrowotno-opiekuńcze, spółdzielnie telefoniczne itp. Są to też alternatywne mechanizmy wymiany, np. Banki Czasu (czyli wzajemne dzielenie się kompetencjami i usługami w ramach grupy osób zrzeszonych w Banku) albo systemy barterowe. - Usługi na otwartym rynku. Tutaj za przykład może posłużyć krakowski pensjonat U Pana Cogito, który zapewnia wysokiej jakości obsługę hotelową i cateringową zatrudniając osoby po kryzysach psychicznych i przeznaczając zyski ze swojej działalności również na rehabilitację osób niepełnosprawnych. W województwie podlaskim usługi na otwartym rynku pracy świadczy m. in. Spółdzielnia socjalna Rajski Kęs, prowadząca bar w Bielsku Podlaskim oferujący klientom dania regionalne 11

12 po przystępnych cenach, zatrudniając osoby długotrwale bezrobotne pochodzące z obszarów wiejskich. - Dostarczanie dóbr publicznych i rozwój wspólnot lokalnych. Ilustracją tego typu kompetencji może być Bałtów, mała miejscowość koło Ostrowca Świętokrzyskiego, którego mieszkańcy zastanawiając się, co zrobić z panującymi wokół biedą i bezrobociem, wpadli na pomysł stworzenia Parku Jurajskiego, oczyścili zarośniętą rzekę i stworzyli na niej szlak wodny, którym spływają tratwy z turystami (co roku Bałtów odwiedza ponad 200 tysięcy osób). - Działalność handlowa i produkcyjna. Przedsiębiorstwa społeczne mogą też podejmować działalność produkcyjną, tak jak to robi EKO Szkoła Życia w Wandzinie największy w Polsce ośrodek dla osób uzależnionych od narkotyków, zakażonych wirusem HIV i chorych na AIDS, gdzie od wielu lat prowadzony jest sad ze starymi odmianami polskich drzew owocowych oraz hodowla królików i kur. Na terenie województwa podlaskiego przykładem może być m. in. spółdzielnia socjalna Integracja z Bielska Podlaskiego zajmująca się m. in. handlem hurtowym i detalicznym. Ekonomia społeczna kontekst międzynarodowy Ekonomia społeczna (choć niekoniecznie pod tą dokładnie nazwą) praktykowana jest w wielu środowiskach instytucjonalnych i społecznych. Jej różnorodne warianty spotkać można (i to również często w wersjach bardziej radykalnych) także poza Europą (w szczególności w Ameryce Łacińskiej, Azji i Afryce), w USA i Kanadzie. W UE ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna stała się ważnym elementem modernizacji polityki społecznej. Tradycyjne modele państwa opiekuńczego (Welfare State) okazują się w zmienionej sytuacji gospodarczej i demograficznej niewydolne. Problem bezrobocia (w szczególności, gdy dotyczy specyficznych grup bezrobotnych) nie znajduje satysfakcjonujących rozwiązań. Coraz cięższe do udźwignięcia przez sektor publiczny są koszty świadczeń socjalnych, w których w żaden sposób nie uczestniczą sami zainteresowani. Przedsiębiorczość społeczna 12

13 (w szczególności w krajach anglosaskich) bierze się z silnej orientacji na poszukiwanie rozwiązań trwałych, efektywnych i możliwie w największym stopniu uniezależniających podopiecznych. Pojęcie ekonomii społecznej w krajach Unii Europejskiej traktowane jest dość szeroko: zawiera w sobie m. in. spółki, towarzystwa wzajemne, przedsiębiorstwa socjalne, banki (w szczególności tzw. banki etyczne) oraz stowarzyszenia i fundacje (tradycyjnie określane mianem trzeciego sektora). W sumie przyjmuje się, że na terenie UE jeszcze przed jej rozszerzeniem działało łącznie około różnego rodzaju podmiotów, wytwarzających około 10% PKB w Europie, dających ponad 11 mln miejsc pracy (średnio ok. 6% rynku pracy). To potężny sektor i wszystko wskazuje na to, że będzie się on rozwijał nawet szybciej niż dotychczas. W Europie, jeśli istnieją rezerwy rynku pracy, to dotyczą one przede wszystkim sektora usług a w jego ramach szeroko rozumianych usług społecznych. Popyt na te właśnie usługi będzie z różnych powodów rósł, a to w tym właśnie obszarze szeroko rozumiany sektor ekonomii społecznej ma unikalne kompetencje. Trudno mówić o jednym europejskim modelu ekonomii społecznej, tak jak trudno mówić o europejskim modelu polityki społecznej. Jednak prawie wszystkie kraje upatrują w ekonomii społecznej szans na modernizowanie modelu polityki społecznej Kształt warunków brzegowych, w szczególności prawnych, dla rozwoju ekonomii społecznej jest bardzo zróżnicowany. Oto przykłady: W 1991 roku we Włoszech zaczęła obowiązywać ustawa o spółdzielniach socjalnych, ale pierwsze spółdzielnie socjalne de facto działały we Włoszech od roku W roku 1995 Belgowie wprowadzili pojęcie przedsiębiorstwa o celach społecznie użytecznych. Portugalczycy stworzyli warunki do powstawania spółdzielni solidarności społecznej. Francja przyjęła analogiczne regulacje w 2001 roku. Ustawę o przedsiębiorstwach społecznych wprowadzono też w 2003 roku w Finlandii, a 2005 we Włoszech. 13

14 W Wielkiej Brytanii od 2002 roku działają tzw. Community Interest Company. Zainteresowanie ekonomią społeczną w UE przekłada się na budowanie systemowych mechanizmów wspierania jej na poziomie krajowym i wspólnotowym. Przykłady: W roku 2002 rząd brytyjski przyjął odrębną Strategię Wsparcia Przedsiębiorczości Społecznej. Ma ona pomóc grupie około 55 tys. przedsiębiorstw społecznych, które obecnie funkcjonują w Wielkiej Brytanii wytwarzając około 1% GDP. Strategie wsparcia dla przedsiębiorstw społecznych przyjęła też w 2007 roku Szkocja. Jednym z najbardziej rozwiniętych sektorów ekonomii społecznej mogą poszczycić się Włosi. Ruch spółdzielni socjalnych rozwija się tam od początku lat 80-tych (choć ramy prawne dla tej działalności zostały stworzone dopiero w 1991 r.) Obecnie działa we Włoszech około 7000 spółdzielni tego typu. W wielu krajach UE istnieją też wewnątrz struktur rządowych dedykowane specjalnie ekonomii społecznej agendy. Tak jest m. in. w Irlandii, Wielkiej Brytanii, Belgii, Hiszpanii i Francji. Podmioty Ekonomii Społecznej Podmiotami ekonomii społecznej nazywamy instytucje, które w swoim działaniu przekładają praktykę Ekonomii Społecznej, w czyny, prościej mówiąc instytucje które reprezentują ekonomię społeczną. Najczęstszymi formami prawnymi ekonomii społecznej są organizacje pozarządowe, spółdzielnie, w tym spółdzielnie socjalne, kluby i centra integracji społecznej oraz zakłady aktywności zawodowej. Podstawowymi formami działania organizacji pozarządowych są stowarzyszenia i fundacje, które scharakteryzowane zostały w dalszej części niniejszego opracowania. Natomiast w tym miejscu należy przytoczyć kilka faktów o organizacjach pozarządowych w Polsce. Otóż: w Polsce zarejestrowanych jest ok 58 tys. stowarzyszeń i 9 tys. fundacji, województwa, w których liczba zarejestrowanych organizacji w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców jest największa to: mazowieckie (22 organizacje na 10 tys. 14

15 mieszkańców), pomorskie (20), najmniej zarejestrowanych organizacji jest w województwie świętokrzyskim (13), śląskim (14), Na początku roku 2008, więcej niż co trzecia organizacja pozarządowa w Polsce liczyła sobie nie więcej niż 4 lata (powstała między 2003 a końcem 2007 roku), Co czwarta powstała w latach , Co trzecia organizacja (37%) ma ponad 10 lat, 10%organizacji to takie, które istniały jeszcze przed 1989 rokiem, Najwięcej jest w Polsce organizacji pozarządowych działających w obszarze sportu, turystyki, rekreacji i hobby (38,3% organizacji wskazuje ten obszar jako najważniejsze pole swoich działań), 1 na 4 organizacje twierdzi, że prowadzi działania na terenie najbliższego sąsiedztwa, 8% organizacji deklaruje przynależność do zagranicznych lub międzynarodowych porozumień (odsetek ten też się zmniejsza w roku 2004 było to 11%, a w %), W 2008 roku prawie 42% organizacji zadeklarowało, że w ostatnim roku zatrudniało (niezależnie od formy zatrudnienia)płatny personel, 27% stowarzyszeń i fundacji zatrudnia pracowników etatowych (co oznacza, że takich osób jest w organizacjach ok. 120 tys.), Na podstawie badania na reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków łączną liczbę członków organizacji w Polsce w 2008 roku można szacować na ok. 4 mln. Jednym z najbardziej popularnych rozwiązań w obszarze ekonomii społecznej są spółdzielnie socjalne. Forma spółdzielni socjalnej stwarza szansę prowadzenia wspólnej działalności gospodarczej osobom o utrudnionym dostępie do rynku pracy. Członkowie spółdzielni sami tworzą swoje miejsca pracy, jednocześnie łącząc w swojej działalności cele ekonomiczne i społeczne. Spółdzielnia socjalna, oprócz zapewnienia dochodu członkom spółdzielni pełni także cele edukacyjne uczy współpracy, nowych ról społecznych i zawodowych. 15

16 Cechy charakterystyczne spółdzielni socjalnej to przede wszystkim: szczególny status osób, które mogą założyć spółdzielnię socjalną głównie bezrobotni działalność spółdzielni oparta na osobistej pracy członków spółdzielni oraz nastawienie na cele społeczne: reintegracja społeczna i zawodowa członków spółdzielni polegająca na włączeniu członków spółdzielni w życie społeczne, budowanie więzi, nauka lub doskonalenie zawodowe. Spółdzielnie socjalne nastawiają się na pomoc osobom, które mają problemy ze znalezieniem pracy. Są to np. ludzie młodzi, osoby niepełnosprawne, byli więźniowie i osoby, które były kiedyś uzależnione od narkotyków czy alkoholu. W Ogólnopolskim Katalogu Spółdzielni Socjalnych znajduje się 321 Spółdzielni Socjalnych (stan na r., źródło: w tym 7 z województwa podlaskiego. Spółdzielnie socjalne spełniają funkcję mini rynków pracy, gdzie wymienione wyżej grupy osób mogą przygotować się do wejścia na normalny rynek pracy. Spółdzielnie działają przede wszystkim na polu lokalnym, dostarczając dobra i usługi lokalnym społecznościom. Praca w spółdzielniach socjalnych łączy w sobie cele społeczne i zarobkowe. Pozwala na uzyskiwanie dochodów przez osoby bezrobotne, rozwija ich umiejętności zawodowe oraz pomaga osobom bez pracy w utrzymaniu więzi z lokalną społecznością. Dlaczego akurat Ekonomia Społeczna? Polski system pomocy społecznej rozumiany w tradycyjny sposób już dawno osiągnął kres swoich możliwości, lub mówiąc przewrotnej kres swojej nieskuteczności. Rozdawnictwo zasiłków, nie rozwiązuje problemów osób i rodzin w trudnej sytuacji życiowej, tylko utrzymuje biedę przy życiu, powielając ją w kolejnych pokoleniach. I tak dzieci osób bez kwalifikacji, długotrwale bezrobotnych mają ogromne szanse na powielanie sytuacji zawodowej ich rodziców, zasilając rzesze osób bezrobotnych. Jednym z celów Ekonomii Społecznej jest wdrażanie przez instytucje pomocy społecznej (zarówno te prowadzone przez samorządy, jak i przez organizacje pozarządowe) innowacyjnych, aktywnych instrumentów aktywnej integracji, aby nie powielać trudnej sytuacji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Aktywna integracja społeczna korzysta z następujących instrumentów: 16

17 zawodowych (udział w Centrach Integracji Społecznej, Klubach Integracji Społecznej, zajęcia reintegracji zawodowej, zatrudnienie w spółdzielni socjalnej, organizacji pozarządowej); edukacyjnych (zajęcia szkolne związane z uzupełnieniem wykształcenia ogólnego kształcenia ustawicznego, obowiązek szkolny lub zajęcia wyrównawcze dla dziecka osoby będącej stroną kontraktu lub uczestnikiem programu); zdrowotnych (badania profilaktyczne lub specjalistyczne w związku z możliwością podjęcia zatrudnienia; terapia psychologiczna dla rodzin lub osób; program korekcyjno-edukacyjny dla osób stosujących przemoc w rodzinie, turnusy rehabilitacyjne, zespoły ćwiczeń fizycznych usprawniających psychoruchowo, rekreacyjnych i sportowych, zgodnie z potrzebami osób niepełnosprawnych program psychoterapii lub terapeutyczny w przypadku osób uzależnionych od alkoholu oraz dla osób uzależnionych od narkotyków, badania profilaktyczne i szczepienia ochronne dla dziecka osoby będącej stroną kontraktu lub programu); społecznych (ośrodki dziennego wsparcia, świetlice i kluby, środowiskowe domy samopomocy lub rodzinne domy pomocy, usługi wspierające w tym tłumacz osoby głuchoniemej, przewodnik osoby niewidomej, asystent personalny osoby niepełnosprawnej; świadczenia w ramach wolontariatu; grupy i kluby samopomocowe). Powyższe instrumenty mają całościowo wpłynąć na sytuację osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, oraz na ich środowisko: rodziny oraz miejsce zamieszkania. Wpływ ten pozwoli na usamodzielnianie się członków rodzin, czy też całych rodzin, polepszanie ich sytuacji życiowej: materialnej, społecznej i zawodowej. Jednym słowem mają reintegrować te osoby z resztą społeczeństwa. Charakterystyka sektora ekonomii społecznej w województwie podlaskim Na sektor ekonomii społecznej w województwie podlaskim, aby rzetelnie przedstawić jego dynamikę wzrostu a także potencjał rozwoju, trzeba potrzeć z dwóch perspektyw: tzw. starej i nowej ekonomii społecznej. 17

18 Pisząc o starej ekonomi społecznej mam na myśli tradycyjne organizacje pozarządowe (stowarzyszenie, fundacje, ochotnicze straże pożarne) oraz spółdzielnie. Patrząc z tej perspektywy, możemy stwierdzić, że w kwietniu 2011 roku mieliśmy ok. 2,9 tys. organizacji pozarządowych i ok. 640 spółdzielni każdego typu. Należy zauważyć, iż w perspektywie całej Polski liczba organizacji nie jest oszałamiająca, szczególnie gdyż wliczone są tam również ochotnicze straże pożarne. Biorąc pod uwagę fakt, iż liczba organizacji w rejestrze REGON nie jest tożsama z rzeczywiście działającymi i aktywnymi organizacjami pozarządowymi możemy stwierdzić, że tych aktywnych organizacji jest ok. 30%. Lata Fundacje Stowarzyszenia i organizacje społeczne Organizacje pozarządowe zarejestrowane w województwie podlaskim w latach wg rejestru REGON Powyższa tabela pokazuje jednak pozytywną tendencje wzrostową, co zdecydowanie jest dobrym sygnałem dla rozwoju sektora ekonomii społecznej w województwie i całej Polsce. Mówiąc o nowej ekonomii społecznej mam na myśli przede wszystkim spółdzielnie socjalne, kluby integracji społecznej, centra integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej oraz firmy społeczne. Tutaj sytuacja wygląda niestety jeszcze gorzej. W chwili obecnej w województwie podlaskim mamy sześć zarejestrowanych działających spółdzielni socjalnych: trzy w Łomży, dwie w Bielsku Podlaskim oraz jedną w Łapach. Wszystkie powstały w 2010 lub 2011 roku, czyli stosunkowo niedawno. Przed 2010 rokiem w województwie podlaskim dwa razy były podejmowane próby uruchomienia działalności w postaci spółdzielni socjalnej, niestety po procesie rejestracyjnym obydwie spółdzielnie rozpadły się nie podejmując działalności gospodarczej. 18

19 W województwie działa także tylko jedno centrum integracji społecznej, powołane przez Caritas Archidiecezji Białostockiej. W krótkiej historii nowej ekonomii społecznej województwa podlaskiego istniały dwa inne CISy (w Kownatach i Rajsku), ale zakończyły swoją działalności i nie kontynuują swoich programów reintegracyjnych. Bardzo trudnym jest zbadanie ilości klubów integracji społecznej oraz zakładów aktywności zawodowej. Powodem tego jest fakt, iż przede wszystkim jest ich bardzo niewiele, a te które funkcjonują, swoją działalności w dużej mierze opierają na projektach w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, a co za tym idzie nie są trwałymi strukturami wsparcia. Drugim ważnym elementem jest fakt, iż znaczna część z tej niewielkiej grupki instytucji z ustawowymi KIS-ami i ZAZ-ami wspólną posiada tylko nazwę, gdyż rzeczywiste programy integracyjne i programy zajęć nie są zgodne z przepisami polskiego prawa i ustawami (np., z ustawą o zatrudnieniu socjalnym). Instytucje finansujące powstawanie tego typu podmiotów przede wszystkim kontrolują je pod względem zgodności realizowanego projektu z dokumentacją projektową, nie biorąc pod uwagę wymogów, jakie ustawodawca nałożył na dotowane podmioty. Projekty te, zazwyczaj są projektami jednorocznymi, co nie gwarantuje ciągłości trwania a co za tym idzie wsparcia dla grup de faworyzowanych. Od 2008 roku działa także jedna z pierwszych w Polsce firma społeczna czyli Galeria Smaku Przedsiębiorstwo Społeczne Spółka z o. o. założona przez augustowskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Społeczno-Gospodarczych im. Króla Zygmunta Augusta w Augustowie. Społeczny charakter przedsiębiorstwa polega na zatrudnianiu i reintegracji społecznozawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Ekonomia społeczna ma wiele twarzy, wiele różnych pomysłów na działanie ale jedną wspólna cechę: czyli społecznego ducha w swoich celach działania. Podsumowując możemy stwierdzić, że myślą przewodnią Ekonomii Społecznej jest idea prowadzenia działalności służącej nie powiększaniu zysków właścicieli przedsiębiorstw i akcjonariuszy, ale nakierowanej na zaspokajanie potrzeb lokalnych społeczności i służącej zwiększeniu zatrudnienia w tym także osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. 19

20 Ekonomia Społeczna służy uspołecznianiu pracy, oddaniu jej w ręce pracowników, czerpaniu z niej pozafinansowych korzyści które wpływają na rozwój i poprawę sytuacji życiowej pracowników. Podmioty ekonomii społecznej, zaspokajając potrzeby swoich członków lub podopiecznych, często wykonują zadania, z których ani państwo, ani inne podmioty gospodarcze nie wywiązują się w sposób wystarczająco skuteczny. Źródła: Materiały projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej, źródło: Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki Stała Konferencja Ekonomii Społecznej, Warszawa Jan Jakub Wygnański Ekonomizacja organizacji pozarządowych Stowarzyszenie Klon/Jawor; Warszawa, Piotr Frączak Szkic do historii ekonomii społecznej, EKONOMIA SPOŁECZNA TEKSTY, Warszawa