Współczesna teoria literatury Do najważniejszych źródeł współczesnej teorii literatury należy zaliczyć poetykę, retorykę i komparatystkę literacką (tz

Transkrypt

1 Wstęp do literaturoznawstwa WYKŁAD 2

2 Współczesna teoria literatury Do najważniejszych źródeł współczesnej teorii literatury należy zaliczyć poetykę, retorykę i komparatystkę literacką (tzw. literaturę porównawczą), a także filozofię, na gruncie której, począwszy od starożytności,stawiano pytania o źródła literatury i o jej naturę. Począwszy od XX wieku teoria literatury, korzystała też z doświadczeń innych dyscyplin humanistycznych i nie tylko językoznawstwa, historii, historii literatury, teorii kultury, antropologii, teorii sztuki, muzykologii, psychologii, socjologii i wielu innych, w tym politologii, teorii mediów czy informatyki.

3 Współczesna teoria literatury XX wiek w wiedzy o literaturze zdominowany był przez refleksję teoretyczną, ta zaś z kolei stała przede wszystkim pod znakiem pytań natury filozoficznej. Były to zwłaszcza: 1. Pytania ontologiczne: czym jest literatura? 2. Pytania epistemologiczne i metodologiczne jak poznajemy dzieło literackie? Jak można czy też należy je badać 3. Pytania o interpretację czym jest interpretacja dzieła literackiego? Jakie są jej granice i możliwości? 4. Pytania o podmioty a więc o wszystkich uczestników życia literatutry (pisarzy i czytelników) oraz o wszelkie role podmiotowe wpisane w strukturę dzieła literackiego: kim jest autor?, kim jest czytelnik?, jak komunikują się poprzez dzieło literackie?

4 Współczesna teoria literatury Wiek XXI konsekwentnie przekształca tradycyjną teorię literatury w poetykę kulturową. Za najnowsze tendencje w wiedzy o literaturze uznać można: - wyraźne przesunięcie ciężaru zainteresowań w stronę praktyk interpretacji; - odwrót od esencjalizmu i zwrot w stronę pragmatyzmu a więc rezygnacja z poszukiwania odpowiedzi na pytania esencjalne (a zwłaszcza na pytanie: czym jest literatura? ) i przejście ku pytaniom pragmatystycznym (a w szczególności: jak literatura działa? ); - poszerzenie obszaru interpretacji poprzez uruchamianie w praktykach interpretacji wszelkich możliwych kulturowych odniesień dzieła literackiego i włączanie rozmaitych dyskursów kulturowych (np. politycznych, etycznych, rasowych, etnicznych, płciowych, seksualnych).

5 Psychoanaliza Psychoanaliza podaje w wątpliwość kartezjańską koncepcję podmiotu, który jasno i wyraźnie rozpoznaje się we własnych wytworach. Podmiot wg Freuda i jego kontynuatorów jest przesunięty wobec samego siebie i nie wie nigdy, kim jest ani co mówi. Istnieje bowiem sfera niepoddana kontroli podmiotu i tą sferą jest Nieświadomość. Jest ona odgrodzona od świadomego Ja cenzurą, która tłumi niewygodne treści. Nieświadomość potraktowana jest jako dyskurs. Freud nie odkrył nieświadomości, ale pierwszy wskazał jej dyskursywną naturę: to, że mówi ona poprzez naszą mowę, że odzywa się we snach i odsłania w pomyłkach języka.

6 Psychoanaliza Twórczość literacka przypomina obronną działalność psychiki, bowiem w obydwu wypadkach między światem a Ja umieszczony zostaje filtr fantazji, który zapobiega doznawaniu przykrości. Tekst literacki nie jest autonomicznym artefaktem, lecz odsyła do twórcy, a ściślej, do jego nieświadomych fantazji, dzięki którym rozwiązuje on dotkliwe problemy własnej psychiki; Tekst literacki traktowany jest jako symptom, na podstawie którego dociera się do ukrytego sensu. W wypadku psychoanalizy Jungowskiej rolę symptomów odgrywają symbole, zaś rolę ukrytego sensu archetyp, jako element zbiorowej nieświadomości;

7 Psychoanaliza Tekst literacki wykazuje strukturalną analogię z marzeniem sennym. Oznacza to, że analiza snu może stać się wzorcem analizy literackiej, a wówczas jej celem staje się odkształcenie zniekształcenia, jakiemu zostaje poddana ukryta treść snu w procesie pracy marzenia sennego; Zarówno sny, jak i teksty, charakteryzują się odpowiednią siłą oporu przeciwko interpretacji, dlatego interpretator skazany jest jedynie na stawiania hipotez;

8 Psychoanaliza Tekst literacki można traktować jako element interpretacyjnej transakcji między pacjentem (pisarzem) a terapeutą (czytelnikiem). Interpretacja polega na skonstruowaniu opowieści, która odsłania sens niedostępny pisarzowi. Relację między autorem a czytelnikiem można opisywać w kategoriach przeniesienia, kiedy to czytelnik odpowiada na pragnienie autora wpisane w tekst; Tak jak ten sam bodziec może mieć wiele przestawień, tak też każdy prawdziwy twór poetycki jest rezultatem więcej niż jednej pobudki ożywionej w duszy poety i dopuszcza więcej niż jedną interpretację (Z. Freud, Objaśnienie marzeń sennych).

9 Fenomenologia Fenomenologowie odrzucili psychologiczną i biograficzną kategorię autora, zastępując ją podmiotem aktów intencjonalnych, utrwalonych w tekście i domagających się twórczej aktywności czytelnika. Sartre: Autor pisze, by odwołać się do wolności czytelnika, i domaga się jej, aby jego dzieło zaistniało. Czytelnik zaczął więc odgrywać główną rolę w teoretycznoliterackich rozważaniach.

10 Fenomenologia Lekturze nie zagraża jednak niebezpieczeństwo dowolności odczytań, ponieważ sens dzieła powstaje na przecięciu dwóch perspektyw: tekstu i recepcji, czyli złożonego oddziaływania samego dzieła oraz recepcji historycznie uwarunkowanego czytelnika. Największy wpływ na fenomenologię w teorii literatury wywarł Roman Ingarden. Opowiada się on za czytaniem dzieła literackiego, które nie jest skupione na tym co w dziele jednostkowe, nie ma nic wspólnego z doświadczeniem, lecz stara się uchwycić samą ideę dzieła literackiego. Chodzi więc o to, czym dzieło literackie jest jako przedmiot artystyczny w swojej istocie oraz o to, co zawsze musi zostać spełnione w jego poznawaniu jako przedmiotu estetycznego (uchwytywanie znaków i brzmień, rozumienie znaczeń słów i sensów zdań, konkretyzowanie przedmiotów przedstawionych i aktualizacja wyglądów, wiązanie warstw w całości i uchwytywanie idei).

11 Fenomenologia Dzieło literackie wypełnione jest quasi-sądami. W teorii Ingardena są to zdania typowe dla dzieła literackiego, które nie orzekają niczego wprost o rzeczywistości, lecz ustanawiają osobną rzeczywistość fikcjonalną. Nie będąc sądami logicznymi, nie podpadają pod kryteria prawdy i fałszu. Wg Ingardena każde dzieło literackie składa się z czterech warstw: 1. brzmień słownych i tworów brzmieniowych wyższego rzędu; 2. jednostek znaczeniowych (słów i zdań); 3. uschematyzowanych wyglądów, dzięki którym pojawiają sie przedmioty przedstawione; 4. przedmiotów przedstawionych, wyznaczonych przez sensy zdań.

12 Fenomenologia Ważną kategorią w koncepcji Ingardena jest schematyczność, czyli podstawowa strukturalna właściwość każdego dzieła sztuki. W dziele sztuki pewne jego cechy (miejsca niedookreślenia, wyglądy uschematyzowane) są prezentowane schematycznie i domagają się aktualizacji (dookreślenia) przez odbiorcę w procesie konkretyzacji. Schematyczność domaga się więc konkretyzacji, czyli wypełnienia przez indywidualnego czytelnika schematycznej struktury dzieła literackiego podczas aktu lektury.

13 Formalizm rosyjski Przeżycie artystyczne to przeżycie formy (Wiktor Szkłowski), która stawia opór (Roman Jakobson); Literaturę robi się nie z myśli, lecz z języka, Materiałem poezji są nie obrazy i nie emocje, lecz słowo; Istnieją dwa podstawowe użycia języka: poezja i proza. Poezja to język w jego estetycznej funkcji (Jakobson). Proza to język w funkcji komunikacyjnej. Poezja uniezwykla komunikację językową.

14 Formalizm rosyjski Przedmiotem teorii literatury jest literackość, czyli dominanta funkcji estetycznej. Teoria zajmuje się funkcją języka w dziele literackim, a nie jego pozajęzykowym uwarunkowaniem (genezą); Literackość definiuje się poprzez odczuwalność formy (Boris Eichenbaum), czyli chwyty; Chwyt to konstrukt artystyczny utrudniający widzenie rzeczywistości. Zadaniem poezji jest wyzwalanie rzeczy z automatyzmu percepcji (Szkłowski);

15 Formalizm rosyjski Chwyty, które uległy systematyzacji, to formy literackie (tropy retoryczne, strategie narracyjne, gatunki, style), uzależnione od kontekstu historycznego. Chwyt jest jedynym bohaterem badań literackich (Jakobson); Literaturę danej epoki tworzy system wzajemnych odniesień intertekstualnych. Oznacza to, że nie da się rozpatrywać zjawisk literackich poza układem ich wzajemnych odniesień (Jurij Tynianow).

16 Hermeneutyka Wg teorii hermeneutycznej sztuka interpretacji dzieli się na dwie szkoły: odtwórczą, która zakłada, że trzeba wypracowywać szczegółowe techniki egzegetyczne pozwalające na odtworzenie pierwotnego sensu, oraz twórczą, która zakłada, że sens rodzi się w każdym kolejnym akcie interpretacji. Pierwsza opiera się na przekonaniu, że istnieje wierna i prawdziwa wykładnia tekstu, zgodna z jego źródłową intencją. Druga stoi na stanowisku, że nie istnieje gotowa prawda tekstu do odkrycia, zaś interpretator narzuca tekstowi sens zgodnie z własną postawą i sytuacją.

17 Hermeneutyka Ważną kategorią w szkole hermeneutycznej jest koło hermeneutyczne. Figura ta mówi o tym, że nie można zrozumieć części tekstu bez odwołania do całości i odwrotnie: całość pozostanie niezrozumiała, jeśli nie odwołamy się do poszczególnych części. Interpretator musi krążyć nieustannie między częściami i całością. Inną wykładnię koła zaproponował Martin Heidegger, który dowodził, że każde rozumienie musi być poprzedzone przez swoiste przed-rozumienie, co oznacza, że interpretator, zanim jeszcze zacznie interpretować, posiada własne rozumienie świata i dysponuje określonymi poglądami na temat tego, co przyjdzie mu interpretować. Figura koła zakłada, że rozumienie nie rozpoczyna się od zera, lecz jest procesem uwikłanym w światopogląd interpretatora.

18 Strukturalizm Wczesny strukturalizm w wiedzy o literaturze rozwinął się głównie dzięki inspiracjom językoznawców przede wszystkim badacza szwajcarskiego Ferdinanda de Saussure a; Idąc tropem de Saussure a, strukturaliści literaturoznawcy również interesowali się systemowymi właściwościami języka literatury, koncentrując się na jego wewnętrznej organizacji niezależnej od rzeczywistości pozajęzykowej, użytkowników języka, zmian historycznych, a także indywidualnych wypowiedzi.

19 Strukturalizm Pierwsza ze szkół powstałych na gruncie strukturalizmu Praska Szkoła Strukturalna postawiła sobie za cel adaptację koncepcji de Saussure a do literaturoznawstwa. Prascy strukturaliści przyjęli więc, że język poetycki skonstruowany jest analogicznie do języka ogólnego (tzn. występują w nim poziomy: fonologiczny, morfologiczny, leksykalny i składniowy), różni się jednak od języka ogólnego swoją autotelicznością (tj. zdolnością do uwydatniania samych znaków językowych) oraz możliwością aktualizacji któregoś z poziomów (wysunięcia go na pierwszy plan).

20 Strukturalizm Istotne dla strukturalistów było ujmowanie literatury w aspekcie komunikacyjnym. Dzieło literackie miało dla nich charakter znakowy, a jego specyfikę określało pełnienie rozmaitych funkcji językowych w podstawowym układzie komunikowania: nadawcakomunikat-odbiorca + kontekst, kontakt, kod (Jakobson);