Terroryzm sobota, 19 czerwca :05

Transkrypt

1 Terroryzm jest zjawiskiem nierozerwalnie związanym z wiekiem XX, choć jego geneza sięga XVIII i XIX stulecia, a nawet wcześniej - starożytności i średniowiecza. Jednak to właśnie w XX w., określanym mianem "wieku terroryzmu", zjawisko to stało się jednym z najistotniejszych zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego. W minionym stuleciu dokonało się jakościowe przeobrażenie terroryzmu. Stał się on czynnikiem determinującym w znacznym stopniu sferę stosunków politycznych, gospodarczych i społecznych, zarówno w wymiarze lokalnym, regionalnym, jak i międzynarodowym. Postępujące procesy globalizacji oraz powiązany z nimi rozwój w dziedzinie technologii informatycznych i telekomunikacyjnych umożliwiły pojawienie się nowych form tego zjawiska oraz poszerzenie jego zakresu przestrzennego. Terroryzm, jako jedna z metod walki politycznej, jest zarówno rodzajem zagrożenia asymetrycznego generowanego przez różnorodne grupy społeczne, etniczne i religijne, jak i instrumentem polityki zagranicznej wielu państw. Analizę tego zjawiska utrudnia fakt, że - jako jeden z elementów życia społecznego - ma ono niezwykle zróżnicowany i żywiołowy charakter oraz zazębianie się z innymi rodzajami społeczno-politycznej aktywności. Heterogeniczność i dynamika tego zjawiska skazują wszelkie próby stworzenia ogólnej teorii terroryzmu na niepowodzenie, wymuszając równocześnie pogłębioną analizę i poszukiwanie nowych metod badawczych adekwatnych do zmienionej sytuacji międzynarodowej. Istota terroryzmu Termin "terroryzm" jest współcześnie nadużywany zarówno przez środki masowego przekazu, jak i instytucje powołane do jego zwalczania. Często służy do określania wszelkich aktów przemocy wymierzonych w społeczeństwo, bez względu na ich motywy i sprawców. Mimo imponującej liczby definicji terroryzmu, trudno znaleźć w pełni satysfakcjonującą czy też powszechnie akceptowaną. Trudności wynikają z samej istoty zjawiska, które ma charakter polityczny i żaden z podmiotów międzynarodowych nie pozostaje wobec niego neutralny. Nad merytorycznym podejściem przeważają często partykularne interesy państw i organizacji międzynarodowych, względy ideologiczne czy też kulturowe. Również dla środowisk naukowych wypracowanie powszechnie akceptowanej definicji nie jest możliwe z uwagi na dynamizm zjawiska i wielość jego form. 1 / 27

2 Sam termin pochodzi od łacińskiego terrere, czyli przerażać, lub terror - strach, groza. W znaczeniu zbliżonym do współczesnego pojęcie terroryzmu pojawiło się po raz pierwszy w słowniku Akademii Francuskiej z 1694 r. i oznaczało "system, reżim terroru". Definicja ta niewiele wyjaśniała, ponieważ pojęcia "terror" i "terroryzm" stosowane były wówczas zamiennie. Obecnie funkcjonuje rozróżnienie na zjawisko terroru, rozumiane jako sposób sprawowania władzy ("gwałt i przemoc silniejszych organów państwa wobec słabszych obywateli"), i terroryzm, rozumiany jako metoda walki podmiotów niepaństwowych ("gwałt i przemoc słabszych obywateli wobec silniejszych organów państwa"). Definicje te są jednak nieścisłe w związku z istnieniem tzw. terroryzmu państwowego oraz terroryzmu sponsorowanego przez państwa. Terror rozumieć należy jako formę masowej, niekontrolowanej przemocy, charak-terystycznej dla wielkich przewrotów czy rewolucji. W stosunku do aktów wewnętrznej przemocy politycznej stosowanej przez państwo (jego wyspecjalizowane agendy), w sposób długofalowy i oficjalny, zasadne jest natomiast używanie pojęcia "polityka terroru". W jego zakres wchodzą wszelkie działania państwa wymierzone przeciwko własnym obywatelom, polegające na łamaniu praw człowieka na szeroką skalę (np. w faszystowskich Niemczech, stalinowskim ZSRR, prawicowych dyktaturach wojskowych w Chile, Argentynie, Grecji w latach 70. XX wieku czy też rządów w Gwatemali, Kolumbii, Peru i Salwadorze od połowy lat 80. XX wieku). Polityka terroru stanowi część składową ideologii danego reżimu sankcjonowaną przez prawo i stosowaną przez instytucje państwowe. Terroryzm jest natomiast zawsze działaniem pozaprawnym. Próby wypracowania powszechnie akceptowanej definicji terroryzmu podejmowane na forum organizacji międzynarodowych, w tym ONZ, zakończyły się niepowodzeniem z uwagi na liczne spory (dotyczące m.in. granicy między terroryzmem a walką o prawo do samostanowienia). Niektórzy znawcy problematyki terroryzmu (Walter Laquer, Paul Wilkinson) uznają, że nie jest możliwe stworzenie zadowalającej definicji terroryzmu, ponieważ stanowi on syntetyczne określenie różnych form stosowania motywowanej politycznie przemocy. Inni tworzą definicje funkcjonalne oparte na zestawieniu cech charakterystycznych dla tego zjawiska. Interesująca jest próba ilościowego ujęcia terroryzmu podjęta przez Alexa P. Schmida i Alberta I. Jongmana. Wyodrębnili oni cechy najczęściej pojawiające się w istniejących definicjach. Są to: "przemoc"/"siła" (83,5% definicji), "polityczny" jako atrybut (65%), "strach"/"terror" (51%), "groźba" (47%), "psychologiczne skutki"/"przewidywane reakcje" (41,5%), "rozbieżność między celem a ofiarą" (37,5%), "celowe, planowane, systematyczne, zorganizowane działania" (32%), "metody walki"/"strategia"/"taktyka" (30,5%), "konflikt z 2 / 27

3 przyjętymi regułami"/"brak humanitarnych ograniczeń" (30%), "wymuszanie"/"zniewolenie"/"powodowanie uległości" (28%), "rozgłos" /"reklama" (21,5%), "przypadkowość"/"bezosobowość" (21%), "cywile"/"niewalczący"/ "neutralni" jako ofiary (17,5%), "zastraszanie" (17%). Podejmowane są również próby stworzenia definicji odróżniających terroryzm od innych form przemocy. Przykładem jest propozycja Paruta, według którego terroryzm jest "umyślnym użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przez gwałtowników (precipitators) przeciwko dogodnemu obiektowi, w celu zakomunikowania właściwemu adresatowi groźby ( primary target ) przyszłych aktów przemocy. Celem jest wykorzystanie silnego strachu lub zatrwożenia, by zmusić właściwego adresata do określonego zachowania". W polskiej literaturze jedną z trafniejszych jest definicja zaproponowana przez Marka Madeja. Określa on terroryzm jako "służącą realizacji określonego programu politycznego przemoc lub groźbę jej użycia, która ma wzbudzić strach w grupie (społeczeństwie) szerszej niż bezpośrednio zaatakowani i w ten sposób nakłonić rządzących do spełnienia żądań terrorystów lub też doprowadzić do zniszczenia dotychczasowego porządku politycznego". Państwa tworzą na własny użytek przynajmniej jedną definicję terroryzmu. Bywa, że w ramach różnych ministerstw funkcjonują odmienne definicje. Na przykład Departament Stanu USA określa terroryzm jako "zaplanowaną, umotywowaną politycznie przemoc wobec celów nieuczestniczących w walce (noncombatant targets), stosowaną przez subnarodowe grupy lub tajnych agentów, zwykle mającą na celu oddziaływanie na opinię publiczną" (art. 22 sekcji 2656f (d) Kodeksu Stanów Zjednoczonych). Departament Obrony USA pod pojęciem terroryzmu rozumie także groźbę użycia przemocy i szeroko definiuje kategorię celów (polityczne, religijne i ideologiczne). Federalne Biuro Śledcze (FBI) poszerza zaś kategorię obiektów ataków o mienie prywatne i publiczne oraz motywacje terrorystów - o bliżej niesprecyzowane cele społeczne. Analiza ilościowa definicji umożliwia wyodrębnienie trzech konstytutywnych elementów terroryzmu, pojawiających się w ponad pięćdziesięciu procentach definicji. Są to: przemoc, polityczny charakter i skutki psychologiczne. Należy je uznać za najistotniejsze, choć niewystarczające, wyznaczniki terroryzmu. Po pierwsze, terroryzm jako specyficzna forma przemocy. Terroryzm jest jednym ze sposobów 3 / 27

4 osiągania celów politycznych przy użyciu przemocy. Kategoria przemocy, w tym potencjalnej, jest elementem niezbędnym, by można było mówić o akcie terrorystycznym. Z tego powodu należy odróżniać terroryzm od zjawiska ekstremizmu politycznego. Organizacje reprezentujące skrajne poglądy, nawet jeśli ich działalność jest zakazana, nie powinny być określane mianem terrorystycznych, jeśli w dążeniu do realizacji swoich celów nie posługują się przemocą ani groźbą jej użycia. Przemoc charakterystyczna jest jednak także dla innych metod walki politycznej. Przykładem jest tzw. guerrilla (partyzantka, walka narodowowyzwoleńcza). Mimo wielu podobieństw z terroryzmem należy ją uznać za odrębne zjawisko ze względu na fakt, że zazwyczaj: - toczona jest w imię uzasadnionego prawa narodów do samostanowienia; - posiada szerokie poparcie danego narodu i społeczności międzynarodowej; - toczona jest przez uzbrojone grupy o większej liczebności, działające jako jednostki wojskowe; - ma na celu zdobycie i utrzymanie konkretnego obszaru geograficznego (partyzanci sprawują ponadto kontrolę nad jakimś terytorium i zamieszkującą je ludnością); - walki skierowane są przeciwko regularnym siłom zbrojnym i siłom bezpieczeństwa przeciwnika. Terroryści stanowią najczęściej kilkudziesięcioosobowe grupy pozbawione hierarchicznej struktury i podzielone na działające niezależnie komórki. Ponadto uderzają głównie w cywilów, aby wywołać w społeczeństwie stan zastraszenia i w ten sposób wymusić ustępstwa ze strony rządów, unikając otwartej walki z uzbrojonymi oddziałami. Zabójstwa, porwania ludzi i środków transportu, podkładanie bomb w miejscach publicznych itp. wykorzystywane są przez partyzantów w wyjątkowych sytuacjach. Jest to spowodowane faktem, że śmierć cywilów zawsze przynosi chęć odwetu ze strony przeciwnika i osłabia międzynarodowe poparcie dla danej grupy. Po drugie, polityczny charakter terroryzmu. Immanentną cechą terroryzmu są polityczne motywacje i cele działania. Sprowadzają się one do postulatów szeroko rozumianej zmiany politycznej (zmiany ustroju, elit politycznych, polityki rządu w jakiejś kwestii itp.) lub do obrony status quo. 4 / 27

5 Z uwagi na postępujący proces polityzacji życia społecznego za należące do zakresu przedmiotowego terroryzmu uznać należy, oprócz jednoznacznie politycznych, wszystkie zjawiska, które mają znaczenie polityczne dla jakiegoś społeczeństwa (np. dostęp do wody w Afryce czy na obszarze Bliskiego Wschodu) lub takie, które wiążą się z postulatami zmian w systemie politycznym (np. kwestie ekologiczne, dotyczące aborcji, homoseksualizmu). Polityczna motywacja może mieć charakter wyłącznie deklaratywny, a rzeczywisty motyw może być natury psychologicznej lub kryminalnej. O terrorystycznym charakterze danego aktu przesądza przynależność jego sprawców do większej organizacji. Instytucjonalizacja działań oznacza bowiem ich depersonalizację, zastąpienie indywidualnych motywacji ideologią konkretnego ugrupowania. W odróżnieniu od terrorystów zwykli przestępcy nie kierują się celami politycznymi i nie zależy im na rozgłosie ani na skutkach psychologicznych akcji. Kryminaliści, choć stosują podobne do terrorystów metody, kierują się chęcią zysku materialnego. Podstawowym wyznacznikiem jest tu zatem motywacja. Akt terrorystyczny obliczony jest na wywarcie dalekosiężnych skutków psychologicznych. Przestępca zaś chce uniknąć rozgłosu i ma konkretny, krótkoterminowy cel. Bywają jednak przypadki trudne do jednoznacznego zakwalifikowania - np. zamachy dokonane przez Cosa Nostra w 1993 r. w celu zmuszenia rządu Włoch do anulowania ustawy wprowadzającej surowe rygory więzienne dla szefów mafii i zachęcającej przestępców do współpracy z policją. Nie uprawniają one jednak do mówienia o tzw. terroryzmie kryminalnym. Należy je traktować jako zjawiska istniejące na pograniczu obu kategorii. Z uwagi na motywację należy także odróżniać od terrorystów psychopatycznych morderców, mimo że posługują się podobnymi metodami, a nawet dążą do podobnych celów (np. zabicie polityka). Psychopata zwykle kieruje się osobistymi pobudkami i nie działa w imieniu organizacji (np. zabójstwo R. Kennedy'ego, kandydata na prezydenta i senatora USA, przez Sirhana w 1968 r.). Po trzecie, długoterminowe skutki psychologiczne. Terroryzm jest pojęciem szerszym niż sam akt, czy groźba, użycia przemocy. Obejmuje także długofalowe skutki psychologiczne. Im silniejszy wstrząs zostanie wywołany w świadomości społecznej przez akt terrorystyczny, tym większy rozgłos i szansę realizacji celów zyskują terroryści. Audytorium aktów terrorystycznych zawsze wykracza poza krąg ofiar. Zamach na konkretną osobę nie jest celem samym w sobie, lecz ma charakter symboliczny - jest polityczną manifestacją determinacji jego sprawców. Terroryści nie dążą do militarnego pokonania przeciwnika, tylko do zastraszenia społeczeństwa i wywarcia presji na władze. Stosowanie przemocy jest sposobem komunikowania się ze społeczeństwem. Rolę pośrednika między organizacjami terrorystycznymi a opinią publiczną 5 / 27

6 spełniają - od czasów rewolucji informacyjnej - środki masowego przekazu. Po raz pierwszy na masową skalę wykorzystali media terroryści palestyńscy. Porwanie i zamordowanie izraelskich sportowców podczas Igrzysk Olimpijskich w Monachium w 1972 r. zapewniło im bezprecedensowy rozgłos. O żądaniach Palestyńczyków usłyszało 900 milionów osób oglądających relację telewizyjną z igrzysk. Wprawdzie terroryści nie zdołali zrealizować swojego postulatu uwolnienia towarzyszy uwięzionych w Izraelu i w RFN, ale ich sprawa trafiła na międzynarodowe forum i stała się przedmiotem obrad ONZ. Zainteresowanie mediów atakami terrorystycznymi uprawomocnia stosowanie terroryzmu jako metody osiągania celów politycznych. Ma miejsce stały proces eskalacji przemocy powodowany spadkiem wrażliwości opinii publicznej na akty przemocy. By utrzymać uwagę mediów, terroryści podejmują coraz bardziej krwawe akcje, zamachów dokonują coraz młodsi członkowie i kobiety, na ofiary ataków wybierane są dzieci itd. Negatywne skutki tzw. "syndromu CNN" - czyli nadawania wiadomości na żywo przez całą dobę - widoczne są także na poziomie decydowania politycznego. Decyzje władz państwowych są często w większej mierze determinowane przez oczekiwania społeczne i presję czasu niż racjonalną kalkulację. typologia terroryzmu Różnorodność typologii terroryzmu jest wyrazem złożoności analizowanego zjawiska. Najczęściej prezentowane są w literaturze przedmiotu podziały oparte na kryteriach podmiotu i przedmiotu działań terrorystycznych, zasięgu przestrzennego, genezy, motywacji oraz metod walki. Przy pomocy kryterium podmiotowego wyodrębniamy: terroryzm niepaństwowy, terroryzm sponsorowany przez państwo, terroryzm państwowy. Terroryzm niepaństwowy jest nadal dominującą kategorią. Organizacje terrorystyczne działają tutaj niezależnie od struktur jakiegokolwiek państwa, choć mogą stanowić część większej struktury o zasięgu międzynarodowym lub/i korzystać ze wsparcia innych organizacji terrorystycznych, zachowując własną autonomię. 6 / 27

7 Terroryzm sponsorowany państwowo ma miejsce w przypadku jakiegokolwiek wsparcia udzielanego przez państwo organizacji terrorystycznej. Występuje w dwóch wariantach. Po pierwsze, państwo wspiera organizację terrorystyczną, ale nie sprawuje nad nią kontroli (np. militarne wsparcie Kadafiego dla IRA). Sytuacja taka ma miejsce w przypadku zgodności ideologii lub działań danej organizacji z interesami państwa (istnienie "wspólnego wroga" itp.). Po drugie, państwo kontroluje daną organizację i zleca jej określone działania (np. Hezbollah utworzony i wspierany przez Iran ). Stopień kontroli waha się między całkowitym podporządkowaniem a pewną formą autonomii. Terroryzm państwowy ma miejsce, gdy państwo stosuje przemoc w sposób zakamuflowany (w odróżnieniu od polityki terroru), wykorzystując do tego celu funkcjonariuszy służb specjalnych (terroryzm państwowy bezpośredni) lub grupy ad hoc i osoby specjalnie wynajęte, niebędące funkcjonariuszami państwowymi (terroryzm państwowy pośredni). Państwo może stosować terroryzm zarówno jako instrument swojej polityki wewnętrznej - przemoc kierowana jest wówczas przeciwko opozycji, mniejszościom etnicznym itp., jak i zagranicznej - występując przeciwko obywatelom, instytucjom i infrastrukturze obcego państwa. W drugim przypadku terroryzm zastępuje otwarty konflikt zbrojny (pełni funkcję "zastępczej wojny" międzypaństwowej). Przykładem są działania hiszpańskich służb specjalnych GAL (Antyterrorystyczne Grupy Wyzwolenia) na terytorium Francji, morderstwa dysydentów irańskich w RFN, działania Syrii wobec Izraela czy Libii wobec USA. Przy pomocy kryterium przedmiotowego wyodrębniony jest, po pierwsze, terroryzm selektywny (indywidualny, wybiórczy, discriminative) - przemoc wymierzona w określone ofiary z uwagi na ich symboliczne znaczenie, terroryzm nieselektywny (totalny, niewybiórczy, indiscriminative ) - akty przemocy skierowane przeciwko przypadkowym i anonimowym osobom, niemającym bezpośredniego związku z daną sprawą czy konfliktem, terroryzm ekonomiczny - akty sabotażu i dywersji skierowane przeciw różnym obiektom, powodujące zniszczenia o charakterze ekonomicznym. Kryterium zasięgu przestrzennego umożliwia wyodrębnienie terroryzmu wewnętrznego, terroryzmu międzynarodowego oraz terroryzmu wewnętrznego sponsorowanego międzynarodowo. W typologii tej brana jest pod uwagę przynależność państwowa sprawców i ofiar oraz terytorium, na którym przeprowadzono atak. Rozróżnienie terroryzmu na wewnętrzny i międzynarodowy jest jednak nieprecyzyjne i coraz mniej przydatne ze względu na rozwój procesów globalizacyjnych i zacieranie się granic między tym co wewnętrzne i zewnętrzne. 7 / 27

8 Podział taki uzasadniony jest jedynie na potrzeby analityczne. Terroryzm wewnętrzny (domestic) dotyczy ataków na terytorium, własność (w tym symbole, instytucje, budynki itp.) i/lub obywateli jednego państwa, przeprowadzanych przez obywateli tego państwa bazujących na jego terytorium. Z kolei terroryzm międzynarodowy dotyczy ataków, w które zaangażowani są obywatele lub terytorium więcej niż jednego państwa. Atak odbywa się albo na terytorium państwa innego niż państwo sprawców (lub skierowany jest przeciwko jego własności), albo jego celem są obywatele obcego państwa, ewentualnie terroryści stacjonują na obcym terytorium. Za terroryzm międzynarodowy uznać należy zarówno ataki na zagranicznych turystów, czy też ambasady obcego państwa, mimo że nie wykraczają one poza granice państwa pochodzenia terrorystów, jak i ataki terrorystów na obywateli własnego państwa, będących poza jego granicami. Jednoznaczną klasyfikację grup terrorystycznych utrudnia fakt, że prawie każda ma rozległe powiązania zagraniczne i korzysta z zewnętrznej pomocy (logistyka, szkolenia, broń itp.). Terroryści stosują różne środki działania i ich uzależnienie od zewnętrznej pomocy oraz zasięg oddziaływania zmienia się w czasie. Ponadto często niezwykle trudno jest określić przynależność państwową sprawców danego aktu. W przypadku międzynarodówek terrorystycznych, do których należy m.in. Al Kaida, jest to praktycznie niemożliwe. Przyjąć więc należy, że jeżeli organizacja stanowi część międzynarodowej struktury terrorystycznej - to znaczy, nie mogłaby funkcjonować bez wsparcia z zewnątrz oraz uzgadnia swoje działania na szczeblu międzynarodowym, wówczas jej działania, nawet na własnym terytorium i wobec własnych obywateli, mają charakter międzynarodowy. Terroryzm wewnętrzny sponsorowany międzynarodowo ma miejsce w sytuacji, gdy organizacja o charakterze wewnętrznym (członkowie i zasięg działania) otrzymuje wsparcie z zewnątrz, nie tracąc przy tym autonomii w sferze decydowania i realizacji ataków. Wsparcie to może pochodzić od innych grup terrorystycznych lub od państw. Może mieć zarówno wymiar symboliczny, jak i znaczący, nie przekłada się jednak na sposób funkcjonowania danej grupy. Przy pomocy kryterium genetycznego wyodrębniany jest terroryzm egzogeniczny - mający źródła w konflikcie o charakterze międzynarodowym, terroryzm endogeniczny - mający źródła w konflikcie o charakterze wewnętrznym. Podział ten jest również umowny. Konflikt może bowiem ewoluować. Na przykład międzynarodowy antagonizm między Francją i algierskim Frontem Wyzwolenia Narodowego 8 / 27

9 (FLN) przekształcił się w wewnętrzny konflikt Francji z imigrantami z Algierii. Kryterium motywacji i celów politycznych jest najczęściej wykorzystywane przez autorów do analizy terroryzmu. Jednym z przykładów jest klasyfikacja według "głównego czynnika", wokół którego powstaje konflikt skutkujący terrorystyczną przemocą. B. Bolechów wyróżnia, po pierwsze, terroryzm nacjonalistyczny (etniczny, rasowy) - np. ETA, PKK, separatyści korsykańscy; po drugie, terroryzm religijny w postaci trwałego konfliktu religijnego - np. algierska GIA, egipska Grupa Islamska lub terroryzmu sekt religijnych o celach politycznych - np. japońska Najwyższa Prawda, amerykańscy chrześcijańscy suprematyści; po trzecie, terroryzm nacjonalistyczno-religijny - np. palestyński Hamas, terroryzm kaszmirski oraz po czwarte, terroryzm "czystej ideologii" w postaci terroryzmu lewackiego - anarchiści, trockiści, maoiści itp. - np. RAF, Action Directe oraz terroryzmu skrajnej prawicy - nacjonalistyczny, rasistowski, nazistowski itp. - np. włoski Front Narodowy, niemiecka NSDAP/AO, część grup "prawicy chrześcijańskiej" w USA. Po piąte, terroryzm parapolityczny w postaci ekoterroryzmu - np. kanadyjska Earth First!, amerykańska EMETIC; terroryzmu antyaborcyjnego - głównie w USA i w Kanadzie; terroryzmu obrońców praw zwierząt (Animal Liberation Front (ALF) w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej). Kryterium metod walki terrorystycznej umożliwia wyodrębnienie terroryzmu klasycznego wykorzystującego broń konwencjonalną, superterroryzmu - opierającego się na wykorzystaniu środków masowego rażenia oraz cyberterroryzmu - używającego technik informatycznych. Dynamika terroryzmu Początki terroryzmu sięgają starożytności i średniowiecza. Miał on wówczas głównie charakter religijny. W I wieku n. e. aktywne były w Palestynie dwie żydowskie sekty - zelotów i sykariuszy, które walczyły z rzymską okupacją, prowadząc kampanię zabójstw wybranych rzymskich urzędników i Żydów współpracujących z okupantem. W okresie średniowiecza najbardziej znana była działalność sekty asasynów syryjskich - radykalnego ruchu szyickiego walczącego z chrześcijańskimi krzyżowcami. Również w średniowiecznej Europie działały sekty religijne, stosujące metody terrorystyczne, m.in. tzw. kapturnicy w Burgundii i Berty oraz bractwo Garduna w Hiszpanii. Samo pojęcie "terroryzm" zaczęło być używane dopiero w czasie rewolucji francuskiej - w okresie rządów jakobinów - tzw. régime de la terreur (lata ). Termin ten posiadał wówczas pozytywne implikacje 0 oznaczał sposób sprawowania władzy przez rewolucyjny rząd. 9 / 27

10 Rozwój nowoczesnego terroryzmu przypada na wiek XIX. Nastąpił wówczas proces jego sekularyzacji. Miejsce motywacji religijnej zajęły nowożytne ideologie polityczne. Jako pierwszy rozwinął się nurt rewolucyjny i antymonarchistyczny towarzyszący powstawaniu państw narodowych. Pionierem tego ruchu był włoski ekstremista - Carlo Pisacane. Stworzona przez niego idea "propagandy przez działanie" (1854 r.) zaczęła być realizowana przez liczne rewolucyjne ugrupowania (m.in. rosyjską Narodną Wolę, powołaną w celu walki z caratem). Stosowały one akty tzw. terroru indywidualnego - zabójstwa konkretnych osób zajmujących najwyższe stanowiska w aparacie władzy państwowej. Metody te stały się wzorem także dla ruchu anarchistycznego, który przeżywał swoje apogeum w latach Od lat 80. XIX wieku do wybuchu pierwszej wojny światowej rewolucyjny terroryzm był sposobem walki organizacji etnicznych i separatystycznych w imperium habsburskim i osmańskim. Na terenach wschodniej Turcji działał nacjonalistyczny ruch Ormian, a na Bałkanach - Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna, Młoda Bośnia, serbska Narodna Obrana oraz jej radykalny odłam - tzw. Czarna Ręka. Z uwagi na nieformalne wsparcie rządu ruchy te można uznać za jedne z pierwszych przykładów terroryzmu państwowego. Po II wojnie światowej nastąpił dynamiczny rozwój terroryzmu narodowowyzwoleńczego i antykolonialnego (lata 40. i 50. XX w.) w Azji, Afryce i na Bliskim Wschodzie. Organizacje żydowskie ( Irgun Cwaj Leumi, Lohamej Herut Israël ), Cypryjska Organizacja Wyzwolenia Narodowego (EOKA - Ethiki Organosis Kypńon Agoniston ) czy algierski Front Wyzwolenia Narodowego (FLN - Front de Libération Nationale ) walczyły wspólnie z kolonialną władzą Europejczyków. Ich działania doprowadziły do internacjonalizacji regionalnych problemów. ONZ wyznaczyło Specjalną Komisję do Spraw Palestyny, która doprowadziła do zakończenia brytyjskich rządów i utworzenia państwa Izrael (1948). Na forum ONZ wypracowano również kompromis w sprawie Cypru - w 1959 r. Brytyjczycy wycofali się z wyspy i utworzono niepodległą republikę. Rewolta w Algierii ( ) doprowadziła do wycofania się Francji z Algierii. Doniosłe znaczenie dla dalszego rozwoju terroryzmu miał okres pokolonialny. W latach 60. i 70. XX w. wykształciła się większość obecnie istniejących nurtów terrorystycznych. Organizacje o charakterze etnicznym lub/i motywowane ideologią lewicową pojawiły się zarówno w Europie 10 / 27

11 Zachodniej (niemiecka RAF, francuska Action Directe, włoskie Czerwone Brygady, baskijska ETA i irlandzka Tymczasowa IRA (PIRA); w Ameryce Północnej (Czarne Pantery, The Weatherman, Front Wyzwolenia Quebecu), jak i w Japonii (Armia Czerwona). Kolejnym nurtem, który przeżywał dynamiczny rozwój w latach 60. i 70. XX w., jest terroryzm bliskowschodni. Jego geneza sięga powstania żydowskiego państwa po II wojnie światowej i exodusu palestyńskich Arabów. Jednak dopiero działania podjęte w 1969 r. nadały mu międzynarodowy charakter. Ruch palestyński od początku swojego istnienia był wewnętrznie zróżnicowany i obejmował szerokie spektrum od grup laickich, umiarkowanych (np. Al-Fatah), przez tzw. "najemników" z organizacji Abu Nidala po religijnych fundamentalistów (np. Palestyński Islamski Jihad i Hamas). Palestyńczycy czynnie wspierali także terrorystów z Europy Zachodniej (szczególnie RAF) pod względem logistycznym i organizacyjnym. Powstał rodzaj międzynarodowej sieci terrorystycznej, która dokonywała wspólnych zamachów (np. atak na konferencję ministrów państw OPEC w Wiedniu w 1975, rok później porwanie samolotu Air France, a w samolotu Lufthansy). Sukcesy OWP w umiędzynarodowieniu sprawy palestyńskiej inspirowały inne grupy etniczne do sięgnięcia po przemoc w dochodzeniu swoich praw (m.in. Ormian, Kurdów). Lata 70. i 80. XX w. były okresem dynamicznego rozwoju ugrupowań terrorystycznych. Przemiany polityczne przetrwała jedynie OWP, wyrastając na czołową organizację terrorystyczną o międzynarodowym zasięgu. Na charakter ówczesnego terroryzmu wpłynęła w dużej mierze specyfika okresu "zimnej wojny". Miał miejsce proces instrumentalizacji terroryzmu zarówno przez działania ZSRR, jak i Zachodu. Terroryzm okazał się niezwykłe użyteczny jako zastępcza forma konfrontacji wykorzystywana w dwubiegunowej rywalizacji. Zachód nie mógł pozwolić sobie na posługiwanie się terroryzmem w stopniu, w jakim robił to Związek Radziecki, ponieważ był bardziej narażony na krytykę opinii publicznej oraz międzynarodowej. ZSRR oficjalnie potępiał takie metody walki politycznej, w praktyce wspierał różne grupy ekstremistyczne, wykorzystując do tego celu także państwa satelickie. Pomocy udzielano zarówno RAF, jak i zwolennikom Chomeiniego oraz terrorystom palestyńskim. Stany Zjednoczone także wykorzystywały organizacje islamistyczne w walce z wpływami ideologii komunistycznej. Udzielały finansowego wsparcia i szkoliły m.in. afgańskich mudżahedinów. Kolejny okres charakteryzuje się dynamicznym rozwojem nurtu religijnego w terroryzmie. 11 / 27

12 Wprawdzie czynnik religijny był obecny także wcześniej (żydowski Irgun, Bojownicy o Wolność Izraela, katolicka IRA, protestanccy Bojownicy o Wolność Ulsteru czy muzułmańska OWP), jednak istotniejszym źródłem motywacji były ideologie polityczne. Do odrodzenia terroryzmu islamskiego przyczyniły się zwycięstwo rewolucji islamskiej w Iranie, inwazja ZSRR na Afganistan (1979 r.) i koniec rywalizacji dwu- blokowej. Kolejnymi impulsami były wojna domowa w Libanie oraz wojna w Zatoce Perskiej. Powstało wówczas wiele organizacji ekstremistycznych (m.in. Palestyński Dżihad Islamski, Hezbollah, Hamas ), a istniejące (Al-Gama'at al-islamiyya, egipska Grupa Islamska) wznowiły swoją działalność. Zwycięstwo rewolucji Chomeiniego oraz sukcesy Hezbollahu, wspieranego przez Iran, zachęcało do zmiany formuły działania terrorystów rozczarowanych działalnością świeckich organizacji związanych z OWP. Natomiast wojna w Afganistanie zapoczątkowała rekrutację i szkolenie ochotników, którzy chcieli prowadzić walkę także w swoich państwach. Tereny Afganistanu i przygraniczne obszary Pakistanu stały się bazą międzynarodowego islamskiego ruchu terrorystycznego. Afgańscy weterani zaangażowali się w terrorystyczną walkę przeciwko rządom w państwach Półwyspu Arabskiego, Afryki Północnej, a nawet na Bałkanach. Porażka wojsk radzieckich i późniejszy rozpad ZSRR postrzegane były jako sukces islamu w starciu międzykulturowym z chrześcijaństwem. Wydarzenia te przyczyniły się do wzmocnienia etosu mudżahedina - wojownika za wiarę - oraz utrwalenia więzi między weteranami wojny, które stały się podstawą obecnej międzynarodówki islamskiej. Jej trzonem stała się Al Kaida - międzynarodowa "grupa wsparcia", finansująca i kierująca działalnością islamskich terrorystów. Zjawisko terroryzmu religijnego znacznie wykracza poza fundamentalizm islamski. Początek lat 80. XX wieku to również okres rozwoju terroryzmu żydowskiego, którego podłożem ideologicznym stały się nauki radykalnego rabina Meira Kahane. Ich rdzeniem jest przekonanie o światowym antysemickim spisku i o niezbywalnym prawie Żydów do biblijnych ziem Wielkiego Izraela (Erec Israel). Istnieje również milenijny wymiar terroryzmu żydowskiego - dążenie do teokratycznego "Królestwa Izraela" przez wywołanie wojny żydowsko-arabskiej. Mesjanistyczne wizje popychały terrorystów zarówno do masowych morderstw (np. w Grocie Patriarchów w 1994 r.), jak i do indywidualnych zamachów (m.in. na premiera Izraela - Icchaka Rabina w 1995 r.). Kolejnym przejawem religijnego terroryzmu jest działalność tzw. chrześcijańskich 12 / 27

13 suprematystów w Stanach Zjednoczonych. Ich specyfika polega na uzasadnianiu skrajnie prawicowych haseł imperatywami religijnymi. Organizacje te skupione są w ruchu tzw. Chrześcijańskich Patriotów. Są to: organizacja Timothy'ego McVeigha, milicje obywatelskie, których liczebność ocenia się na 50 tysięcy do 5 milionów, "Narody Aryjskie" - grupa neonazistowska pełniąca rolę przywódcy w ruchu supremacyjnym oraz grupa aktywistów określająca siebie mianem "Kapłaństwa Pinchasa". Ugrupowania te założone przez protestanckich duchownych i weteranów wojennych posiadają zwykle profesjonalne przygotowanie wojskowe. Łączy je prawicowy ekstremizm, antysemityzm i rasizm oraz wiara w nadchodzącą apokalipsę. Ich członkowie są przekonani o istnieniu światowego spisku (m.in. rządu federalnego i ONZ) przeciw obywatelom USA. Dążą do obalenia świeckiego rządu, do rasowego i religijnego oczyszczenia Stanów Zjednoczonych. Ich działania wymierzone są w mniejszości etniczne i seksualne oraz w symbole władzy państwowej (m.in. wybuch budynku rządowego w Oklahoma City w kwietniu 1995 r.). Lata 80. XX wieku to także początek działalności terrorystycznej współczesnych sekt religijnych. Najgroźniejsza z nich to japońska sekta Najwyższej Prawdy (Aum Shinrikyo), która wsławiła się użyciem sarinu (gazu paralityczno-drgawkowego) podczas ataku w tokijskim metrze (1995 r.). Zamach spowodował śmierć dwunastu osób oraz obrażenia u prawie czterech tysięcy. Sekta ta pozostaje jedną z najliczniejszych, mimo rozwiązania jej przez władze pod koniec 1995 roku. Ma obecnie kilkadziesiąt tysięcy członków w Japonii, Rosji i w innych państwach. Jej założyciel, Shoko Asahara, połączył judeochrześcijańską koncepcję końca świata z kultem hinduskiego bóstwa Sziwy oraz przepowiedniami Nostaradamusa. Jest także przekonany o wrogości USA wobec Japonii i o planowanym ataku amerykańskim. Rozpowszechnia manichejskie wizje walki dobra ze złem i "światowego spisku masonów, Żydów i finansistów". Do swojej działalności sekta wykorzystuje imponujące zasoby finansowe i broni oraz zaplecze naukowe. Do nurtu religijnego należy dodać także najnowsze zjawisko masowo pojawiających się organizacji tworzonych ad hoc przez zwolenników obalonego reżimu Saddama Husajna i miejscowych duchownych (np. grupa tzw. sadrystów). Równie aktywną grupą są terroryści działający na Kaukazie, zwłaszcza w Czeczenii. Nie stanowią oni jednolitego ugrupowania, mają charakter regionalnej sieci muzułmańskich fundamentalistów, których łączą idee nacjonalistyczno-religijne, w tym walka z Rosją. Podmioty działań terrorystycznych Cechą charakterystyczną terroryzmu pozimnowojennego jest utrata znaczenia motywacji ideologicznych oraz dynamiczny rozwój grup terrorystycznych o charakterze religijnym. Zmianie uległo również geograficzne natężenie terroryzmu. W okresie "zimnej wojny" za centra działalności terrorystycznej uważano Bliski Wschód, Amerykę Łacińską oraz Europę Zachodnią. Obecnie organizacje mają zasięg globalny i coraz aktywniej działają na terenie b. ZSRR, w 13 / 27

14 państwach Europy Środkowo-Wschodniej oraz w Azji. Liczba zamachów w Ameryce Łacińskiej znacznie spadła, zaś zagrożenie atakami terrorystycznymi w Europie Zachodniej od zamachów z 11 września 2001 r. ponownie uważane jest za wysokie. W literaturze przedmiotu funkcjonuje podział na organizacje "klasyczne" i fundamentalistyczne - kryteria ich wyodrębniania stanowią metody działania i sposób organizacji. Ugrupowania "klasyczne", przede wszystkim lewackie i nacjonalistyczne, są niezwykle różnorodne. Trudno w wyczerpujący sposób dokonać ich ogólnej charakterystyki. Można natomiast wyodrębnić pewne cechy, które odróżniają je od organizacji fundamentalistycznych: 1) ich celem nie jest zmiana systemu politycznego w państwie; 2) przez swoje działania usiłują zdobyć poparcie zarówno lokalnego społeczeństwa, jak i społeczności międzynarodowej; 3) przeprowadzają ataki selektywne - ograniczając przemoc i ofiary cywilne do minimum; 4) posiadają bardziej skonkretyzowaną i węższą, niż u fundamentalistów, kategorię wroga; 5) przywiązują większe znacznie do upublicznienia swoich ataków (relacje w mediach); 6) charakteryzują się zwykle mniejszą skłonnością do poświęceń; 7) współpracując z innymi organizacjami, nie tracą swojej autonomii (funkcjonują osobno mimo przeprowadzania wspólnych akcji - np. RAF i OWP). Organizacje fundamentalistyczne, czyli kierowane motywacją religijną, nie ograniczają się jedynie do islamskich, choć te stanowią większość. Każda większa religia czy sekta stała się źródłem motywacji działań terrorystycznych. Terroryzm żydowski, sikhijski, białych suprematystów w USA czy sekt ma jednak charakter głównie wewnątrzpaństwowy i zwykle nie wymusza reakcji społeczności międzynarodowej. Wyróżnia go kilka cech: 1) polityzacja religii - czyli nadawanie religii znaczenia ideologii politycznej; 2) legitymizacja przemocy przez powoływanie się na religijne nakazy, wypełnianie "woli Bożej"; 3) manichejskie postrzeganie rzeczywistości, szeroka kategoria "wrogów" ("niewiernych"); 4) niezwykle wysoka liczba ofiar cywilnych (nieselektywność celów); 5) dwa typy psychologicznych racjonalizacji: zemsta i samoobrona ; 6) antyrządowy charakter organizacji: dążenie do zastąpienia świeckiego państwa przez system oparty na "prawie Bożym"; 7) zainteresowanie bronią masowego rażenia: liczy się maksymalizacja strat, stąd terroryści poszukują nowych, bardziej spektakularnych form walki; 8) transnarodowe powiązania, trudne do zlokalizowania źródła finansowania; 9) profesjonalizm i dobre wewnętrzne zorganizowanie grup, niewielka liczba ich członków. Motywację religijną często trudno oddzielić od nacjonalistycznej. Łączenie obu ma miejsce na przykład w ugrupowaniach islamskich separatystów w Czeczenii i na Filipinach (m.in. Grupa Abu Sayyafa, Front Wyzwolenia Narodowego Moro). O klasyfikacji danej grupy decydują ostatecznie proporcje między ideologią nacjonalistyczną i imperatywem religijnym, dlatego np. żydowski Irgun, katolicka IRA czy muzułmańska OWP uznawane są za ugrupowania separatystyczne, natomiast Palestyński Islamski Dżihad czy Hamas - za religijne. 14 / 27

15 Terroryzm fundamentalizmu islamskiego Rozwój organizacji fundamentalistycznych ma niezwykle dynamiczny przebieg. O ile w 1980 r. na 64 organizacje uznane za terrorystyczne przez RAND Corporation tylko 2 miały charakter islamistyczny, o tyle w 1995 r. było ich już 26 (na 56). Obecnie na liście tzw. Foreign Teirorist Organisations Departamentu Stanu USA na 36 wymienionych 18 uznano za motywowane religijnie. Specyfika motywacji. Motywacja stanowi zespół wartości i idei uzasadniających użycie przemocy oraz długoterminowych celów, jakie chcą osiągnąć terroryści. Determinuje ona percepcję rzeczywistości, określa pożądany ustrój społeczno-polityczny, warunkuje w dużym stopniu strukturę organizacyjną, wybór taktyki działania oraz obiektów ataków. Islam, od początku swego istnienia silnie powiązany z polityką, jest podstawą doktryny tzw. islamizmu, czyli fundamentalizmu islamskiego, który uzasadnia użycie przemocy jako środka realizacji idei religijnych. Można wyróżnić kilka elementów będących podstawą tej doktryny. Po pierwsze, celem jest rozszerzenie irańskiej rewolucji i stworzenie kalifatu - państwa teokratycznego opartego na prawie muzułmańskim - na terenie państw arabskich. Warunkiem zaś - wyparcie zachodnich wpływów i obalenie świeckich rządów w państwach arabskich. Po drugie, antyzachodni charakter działań, w wymiarze politycznym, przejawia się w odrzuceniu świeckich zasad demokracji i państwa prawa, a w aspekcie kulturowym - w przeciwstawianiu oświeceniowemu antropocentryzmowi Boskiego objawienia. Po trzecie, przekonanie o nieuniknionym starciu islamu z wrogimi mu cywilizacjami, co prowadzi do globalizacji celów i internacjonalizacji struktur organizacji islamskich. Funkcjonuje doktryna tzw. nieterytorialnego państwa islamskiego - tworzonego przez muzułmańskie społeczności przebywające poza państwami arabskimi, ale zobowiązane do pełnego respektowania szariatu. Stanowią one organizacyjne zaplecze - źródło nowych członków i wsparcia finansowego. Fundamentaliści dążą ponadto do stworzenia swoistego homo islamicus i zbudowania globalnego "państwa Boga" Uniwersalistyezna orientacja przejawia się przede wszystkim w wyjściu poza tradycyjny obszar działań. Po czwarte, terroryści nie są zainteresowani negocjacjami i częściowymi ustępstwami, ich żądania mają charakter radykalny - dążą do obalenia istniejącego ustroju i zastąpienia go własnym. W świecie islamu funkcjonują liczne podziały, w tym najpoważniejszy na sunnizm i szyizm. Przekładają się one na brak jednego autorytetu w sprawach wiary i wielość wykładni zapisów Koranu. Organizacje szyickie (np. Hezbollah) mają bardziej tradycyjny charakter, są ściślej i hierarchiczniej zorganizowane, bardziej zależne od wsparcia państw (zwłaszcza Iranu) i w 15 / 27

16 większym stopniu skoncentrowane na lokalnym konflikcie bliskowschodnim i walce z Izraelem. Grupy sunnickie (m.in. egipska Grupa Islamska, algierska GIA i Al Kaida) wywodzą się ideologicznie i organizacyjnie z założonej w Egipcie w 1928 r. organizacji Braci Muzułmanów. Współpraca międzynarodowa ma miejsce głównie między organizacjami sunnickimi. Jednak początki kooperacji widoczne są także między sunnitami i szyitami. Przykładem jest wspólne poparcie udzielone "mudżahedinom" biorącym udział w wojnie w Afganistanie w 1979 roku. Specyfika organizacji. Współczesne ugrupowania islamskie charakteryzuje tzw. sieciowy model organizacyjny. Różni się on zasadniczo od tradycyjnego, który z uwagi na hierarchiczną i scentralizowaną strukturę przypominał organizację partii politycznych czy biurokracji państwowej. Grupy takie jak Hamas, Palestyński Islamski Dżihad czy Al Kaida posiadają "spłaszczoną", słabo zhierarchizowaną i odformalizowaną strukturę, w której istnieje centrum ideologiczne, nie ma natomiast centrum decyzyjnego. Funkcjonują one na zasadzie koncentrycznych kół. W centrum znajduje się "rdzeń" złożony z profesjonalistów (np. weteranów wojny w Afganistanie). Kolejny segment stanowi sieć samodzielnych komórek tworzonych przez "amatorów", którzy realizują konkretne akcje. Na zewnątrz znajdują się grupy podmiotów współpracujących z organizacją, ale niebędących jej częścią (np. firmy umożliwiające pranie "brudnych" pieniędzy). Grupy takie charakteryzują się rozproszoną strukturą, małą zwartością organizacyjną i zmienną liczbą członków. Formowane są często ad hoc w celu tymczasowej współpracy. Ich członkowie mogą znajdować się pod kontrolą kilku różnych organizacji lub państw. Profesjonaliści koordynują ich działania, zapewniają źródła finansowania oraz wsparcie logistyczne; jednak planowanie i nadzorowanie realizacji konkretnych ataków należy do odpowiednich komórek operacyjnych. Przekłada się to na zmiany w sposobie komunikacji wewnątrzorganizacyjnej. Proces decyzyjny oparty na tradycyjnym modelu "piramidy" lub "słońca", w którym wszystkie informacje docierały do centrum podejmującego kluczowe decyzje, zastąpiony został przez bezpośrednią komunikację komórek z pominięciem ośrodka centralnego (tzw. all-channel network ). Większość współczesnych organizacji łączy nowe wzorce organizacyjne z tradycyjnymi. Nawet Al Kaida ma charakter hybrydowy - posiada bowiem pewne formy hierarchii, specjalizacji, formalnej przynależności i biurokratyzacji. Ugrupowania islamskie posiadają jednostki w różnych częściach świata. Transnarodowa struktura jest przejawem adaptacji do środowiska międzynarodowego i umożliwia skuteczniejsze działanie. Współpraca z innymi grupami jest dzięki temu znacznie efektywniejsza i niezwykle trudna do wykrycia przez służby państwowe. Polega na wzajemnym 16 / 27

17 przenikaniu się i zazębianiu grup, a nie, jak dotychczas, na incydentalnej współpracy autonomicznych ugrupowań. Przykładem takiej współpracy jest działalność Al Kaidy, której członkowie ogłosili w 1998 r. powstanie Światowego Frontu Islamskiego na Rzecz Dżihadu przeciwko Żydom i Krzyżowcom. W jego skład weszły m.in. egipskie organizacje Grupa Islamska i Grupa Dżihad. W ramach tej międzynarodówki dokonano m.in. zamachu na World Trade Center i Pentagon w 2001 r. oraz ataki na ambasady USA w Kenii i Tanzanii z Innym przykładem jest spotkanie około 150 islamskich radykałów z ponad 50 państw w Bośni w 2002 r., na którym ogłoszono świętą wojnę przeciwko Zachodowi. Specyfika finansowania. Zmiany na płaszczyźnie organizacyjnej umożliwiły organizacjom islamskich ekstremistów poszerzenie źródeł finansowania swojej działalności. Oprócz tradycyjnych sposobów (tj. sponsoring państwowy, działalność kryminalna), coraz częściej wykorzystywane są nowe, legalne źródła (istniejące oficjalnie instytucje - tzw. front groups). Sponsoring państwowy przyjmuje nie tylko formę bezpośrednich przekazów środków finansowych. Polega także na ułatwianiu transferu finansowego z innych źródeł lub też na umożliwianiu zbiórki funduszy (np. przez organizację charytatywną) wśród społeczeństwa danego państwa. Obejmuje również dostawy sprzętu, informacji wywiadowczych i zapewnienie schronienia dla terrorystów (tzw. safe havens). Departament Stanu USA uznaje za państwa sponsorujące terroryzm: Iran, Koreę Północną, Syrię, Kubę i Sudan. Do listy tej dodać należy Pakistan, który, choć uczestniczy w działaniach koalicji antyterrorystycznej, wspiera także kaszmirskie ugrupowania terrorystyczne. Obecnie zaangażowanie państw we wspieranie terroryzmu stopniowo maleje (przykład Libii, Sudanu i w mniejszym stopniu Syrii). Wsparcie ogranicza się do przyzwolenia na funkcjonowanie organizacji terrorystycznych na własnym terytorium. Największe zaangażowanie przejawia nadal Iran. Jego pomoc dla Hezbolłahu wynosi rocznie od pięciu do kilkudziesięciu milionów USD. Udziela także wsparcia terrorystom z Hamasu i Palestyńskiego Dżihadu. 17 / 27

18 Dochody z działalności kryminalnej, głównie produkcji i handlu narkotykami, fałszerstw, przemytu, są najczęściej spotykane na Bliskim Wschodzie oraz w Azji Południowej. Na przykład Al Kaida produkowała w Afganistanie heroinę sprzedawaną następnie na terenie USA. Natomiast Hezbollah nadal kontroluje całość narkobiznesu w Libanie. Finansowanie działalności terrorystycznej z funduszy legalnie działających organizacji pozarządowych (np. charytatywnych, kulturalnych) jest najbardziej typowe dla terroryzmu islamskich fundamentalistów. Organizacje te są zwykle zasilane przez emigrantów mieszkających w państwach zachodnich, czasem są współfinansowane przez rządy tych państw. Pozyskiwanie funduszy z różnego rodzaju prywatnych przedsiębiorstw jest bardzo charakterystyczne dla Al Kaidy, zasilanej wielomilionowymi sumami zarabianymi przez liczne firmy, których właścicielem lub udziałowcem jest (lub był) Osama bin Laden. Islamscy terroryści dokonują transferu pieniędzy, wykorzystując przede wszystkim przemyt gotówki, islamski i światowy system bankowy, a także islamski system podziemnej bankowości (tzw. hawala), który działa z pominięciem oficjalnych banków i poza kontrolą rządów. Specyfika środków i metod działań. Terrorystów muzułmańskich charakteryzuje, podobnie jak świeckich, "konserwatyzm" w doborze i użyciu środków rażenia. Najczęściej stosowane są ładunki wybuchowe i broń ręczna. Widoczny jest przy tym stały wzrost profesjonalizmu i wykorzystywanie doświadczeń innych organizacji oraz najnowsze osiągnięcia technologiczne w zakresie broni konwencjonalnej. Specyfika organizacji fundamentalistycznych przejawia się natomiast w wyborze metod i taktyki walki. Wpływ na wybór taktyki ma zarówno większa sprawność organizacyjna współczesnych grup islamskich i znacznie silniejsza niż w przypadku tradycyjnych ugrupowań motywacja oraz nowe możliwości w zakresie transportu i łączności. Dążenie do maksymalizacji liczby ofiar pojedynczego ataku przejawia się we wzroście liczby zamachów samobójczych - do połowy 2001 r. odnotowano aż 300 takich akcji w 14 państwach Europy, Azji Środkowej i Bliskiego Wschodu. Wprawdzie stanowią one niewielki procent ogółu ataków terrorystycznych, ale niosą ze sobą największe zniszczenia. Zamachy islamskich ugrupowań są ponadto coraz bardziej złożone i wymagające specyficznych umiejętności oraz precyzji. Organizacje islamistyczne przejawiają coraz większe zainteresowanie bronią masowego rażenia (WMD - Weapon of Mass Destruction). Niektóre ugrupowania prawdopodobnie posiadają broń radiologiczną, chemiczną lub biologiczną. Szczególnie realistyczne wydaje się wykorzystywanie przez terrorystów broni biologicznej (bioterroryzm) z uwagi na łatwość uzyskania tzw. neurotoksyn. Poważne obawy budzi również możliwość wykorzystania broni jądrowej oraz materiałów radioaktywnych. Zagrożenie to jest bezpośrednio związane z 18 / 27

19 rozwojem technologii i proliferacją środków masowego rażenia, a także niewystarczającą kontrolą nad arsenałem nuklearnym Rosji po upadku ZSRR. Niewiele jest obecnie przykładów prób lub udanych zamachów z wykorzystaniem broni masowego rażenia przez terrorystów islamskich poza nieudaną próbą użycia cyjanku sodowego w ataku na WTC w 1993 r. i planami wykorzystania wąglika po ataku z 11 września Powodem tego jest ryzyko wystąpienia trudnych do przewidzenia negatywnych konsekwencji, np. w postaci radiologicznego czy chemicznego skażenia terytoriów zamieszkanych przez zwolenników terrorystów lub wybuchu niekontrolowanej epidemii. Potencjalnym kierunkiem ewolucji terroryzmu, szczególnie fundamentalistów islamskich, jest tzw. cyberterroryzm (zjawisko związane z rewolucją technologiczną i coraz większym uzależnieniem infrastruktury państw od sieci informatycznej oraz z poszukiwaniem przez terrorystów nowych, skuteczniejszych form ataku. Zagrożenie oceniane jest jako wysokie z powodu potencjalnie dużych strat (destabilizacja systemu ekonomicznego, administracji państwa, infrastruktury transportu i łączności) i wysokiej wrażliwości systemów komputerowych państw zachodnich. Za wykorzystaniem cyberprzestrzeni przemawiają niskie koszty ataku, globalny zasięg, niewielkie szanse wykrycia sprawcy i odpowiedzi na atak. Jednak prawdopodobieństwo ataków cyberterrorystycznych nadal jest niewielkie. Problemem jest brak umiejętności w dziedzinie technologii informatycznych oraz niewielka medialność cyberataków i trudności w spowodowaniu bezpośrednich ofiar śmiertelnych. Dotychczas nie zanotowano poważniejszych ataków tego typu przeprowadzonych przez islamskich terrorystów. Globalna sieć komputerowa używana jest przez wszystkie organizacje islamistyczne do propagowania własnej ideologii, do wymiany informacji oraz do koordynowania akcji terrorystycznych, np. do szyfrowania danych dotyczących ataku (techniki stenograficzne wykorzystujące pocztę elektroniczną i tzw. chat rooms). Hezbollah ma na przykład kilka stron - jedna jest oficjalną stroną organizacji, druga służy do opisywania ataków, a trzecia jest źródłem obszernych informacji o walce Palestyńczyków. Organizacje fundamentalistyczne. Główną egipską organizacją terrorystyczną jest założona w 1977 r. Grupa Islamska (Al-Gama'at al-lslamiyya). Za cel swojego działania uznaje ona likwidację istniejącego w Egipcie systemu politycznego i ustanowienie państwa funkcjonującego według zasad islamu. Największa aktywność Grupy Islamskiej przypada na lata 90. XX wieku. Stosuje ona zarówno selektywne morderstwa (np. zamach na prezydenta Egiptu Hosni Mubaraka w 1995 r.) jak i przemoc totalną (np. zamach pod Luksorem, w ruinach starożytnej świątyni królowej Hatszepsut w 1997 r.). Obiektem jej ataków są funkcjonariusze państwowi, dziennikarze, intelektualiści, chrześcijańscy Koptowie oraz turyści. Grupa posiada kilka tysięcy 19 / 27

20 członków i kilkanaście tysięcy sympatyków; działa głównie w Egipcie, a także w Wielkiej Brytanii, Austrii i Afganistanie. Posiada kontakty z Al Kaidą. Organizacja Al Jihad (Islamski Dżihad, Grupa Dżihad, Egipski Dżihad, Talaa 'Al-Fateh), również dąży do wyeliminowania wpływów zachodnich i do utworzenia w Egipcie republiki islamskiej. Jej członkowie są szkoleni w bazach rozmieszczonych na terenie Egiptu, Afganistanu, Pakistanu i Sudanu. Środki finansowe otrzymują głównie od Iranu i Sudanu oraz Al Kaidy. Dodatkowo poszukują wsparcia w egipskiej armii i u funkcjonariuszy państwowych. Liczebność grupy szacuje się na kilkaset do kilku tysięcy członków. Ponosi odpowiedzialność za liczne zamachy skierowane przeciwko egipskim urzędnikom państwowym i dziennikarzom popierającym ideę pokoju z Izraelem (m.in. zabójstwo prezydenta Anwara Sadata w 1981 r.). Począwszy od 1993 r. działa poza granicami Egiptu i atakuje poza egipskimi, także cele amerykańskie. Palestyński Dżihad Islamski (Harakat Al-Jihad Al-Islami Al-Filastini) istnieje od 1979 r. jako organizacja łącząca różne fundamentalistyczne grupy działające w Strefie Gazy. Głównym celem jej działań jest, podobnie jak w przypadku Hamasu, zniszczenie Izraela i ustanowienie w Palestynie państwa islamskiego, a następnie utworzenie zjednoczonego państwa arabskiego. Organizacja uznaje za swojego wroga także Stany Zjednoczone, z powodu popierania przez nie interesów Izraela. Jako jedna z niewielu sunnickich organizacji terrorystycznych jest silnie proirańska - odwołuje się do idei szyickiej rewolucji irańskiej, ściśle współpracuje z Hezbollachem i z Hamasem. Posiada główne bazy w Libanie i w Strefie Gazy. Swoje biura ma także w Damaszku, Teheranie i Chartumie. Podzielona jest na trzy koordynujące swoje przedsięwzięcia frakcje: Bataliony Al-Aqsa, Świątynię oraz Drużynę Islamskiego Dżihadu. Jej komórki obecne są także w Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych, gdzie Palestyński Dżihad stworzył swoiste centrum wywiadowcze, zajmujące się monitorowaniem polityki władz USA. Obiektem zamachów są przede wszystkim izraelscy żołnierze i ludność cywilna. Szczególnie intensywną działalność terrorystyczną organizacja prowadzi od początku lat 90. XX wieku. Hezbollah (Partia Boga - Hizb 'allah, Organizacja Rewolucyjnej Sprawiedliwości, Organizacja Prześladowanych na Ziemi, Islamski Dżihad na Rzecz Wyzwolenia Palestyny) jest szyicką organizacją, która powstała po inwazji wojsk izraelskich na Liban w 1982 roku. W opublikowanym w 1985 r. manifeście politycznym za główne cele swojej działalności terrorystycznej uznaje doprowadzenie do wycofania wojsk amerykańskich, francuskich i Izraelskich Sił Samoobrony oraz do upadku Izraela. Ma to doprowadzić do ustanowienia 20 / 27