Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych

Transkrypt

1 Rejent rok 9. nr 4(96) kwiecień 1999 r. Jan Mojak Jacek Widło Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych I. Uwagi ogólne Wprowadzenie od 1 stycznia 1998 r. 1 do systemu zabezpieczeń wierzytelności zastawu rejestrowego stanowi istotny krok w rozwoju tego rodzaju zabezpieczeń rzeczowych. Instytucja ta, niewątpliwie bardzo przydatna w prawie polskim, które dotychczas znało jedynie zastaw posesoryjny jako formę zabezpieczeń na rzeczach ruchomych (oraz wąską regulację zastawu na prawach), zwiększa w sposób istotny zdolność kredytową przedsiębiorców. Co prawda istniał dotąd tzw. bankowy zastaw rejestrowy, który pozwalał na ustanowienie na rzecz banku-zastawnika zastawu na rzeczach ruchomych zastawcy, z pozostawieniem ich w jego posiadaniu, i powstawał z chwilą wpisu umowy do prowadzonego przez banku rejestru. Bankowy zastaw rejestrowy został stworzony na potrzeby scentralizowanej gospodarki planowej, opartej na państwowym kredytowaniu przedsiębiorstw. W ten sposób ujęty zastaw stanowił w istocie bardziej figurę ewidencyjną, aniżeli rzeczywiste zabezpieczenie, które nie było wówczas realnie potrzebne 2. Ten sposób zabezpieczenia wierzytelności nie zdał egzaminu, co szczególnie ujawniła gruntowna transformacja ustroju gospodarczego Pol- 1 Ustawa z dnia 6 grudnia 1996 o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr 149, poz. 703 z późn. zm.), 2 Zob. E. N i e z b e c k a, J. M o j a k, Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Komentarz, Lublin 1997, s

2 Jan Mojak, Jacek Widło ski. Wiązało się to przede wszystkim z iluzorycznością systemu rejestracji zastawów w bankach (często nie prowadzono rejestrów), niedostępnych dla osób zainteresowanych, a z wpisami do tych rejestrów dodatkowo nie wiązały się żadne domniemania prawne (np. domniemanie jawności) 3. Szeroki katalog różnych kategorii mienia, na których może być ustanawiany zastaw rejestrowy 4, możliwość stosowania pozaegzekucyjnych form zaspokojenia zastawnika, pierwszeństwo zaspokojenia nawet przed należnościami publicznoprawnymi Skarbu Państwa, a wreszcie dopuszczalność stosowania różnorodnych klauzul dodatkowych w umowie zastawniczej przesądzają o atrakcyjności tego rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności. Niezależnie jednak od wagi rozwiązań szczegółowych, należałoby po pierwszych doświadczeniach związanych z funkcjonowaniem tej instytucji w praktyce, odpowiedzieć sobie na kwestię fundamentalną, a mianowicie o miejsce zastawu rejestrowego w systemie praw rzeczowych. Warto też uczynić próbę dokonania wykładni niektórych przepisów budzących kontrowersje w związku z niewątpliwym nowatorstwem poszczególnych rozwiązań. W szczególności chodzi tu o określenie dopuszczalnego katalogu dóbr, na których zastaw może być ustanawiany, zakres zabezpieczenia zastawem, wyłączenia (lub odstępstwa od zasady akcesoryjności) zastawu, dopuszczalność umownego kształtowania pozaegzekucyjnych sposobów zaspokojenia zastawnika. Do niektórych z tych problemów autorzy niniejszego opracowania mają zamiar się ustosunkować. II. Próba umiejscowienia zastawu rejestrowego w systemie praw rzeczowych Sądowy zastaw rejestrowy należy do kategorii praw zastawniczych 5. Oznacza to, że zabezpieczenie wierzytelności daje uprawnionemu (zastawnikowi) prawo do zaspokojenie się z określonego składnika mienia z wyłączeniem innych osób, niezależnie od tego czyją stanowi własność. 3 Wadą był brak jednego szeroko dostępnego rejestru, zob. J. W i d ł o, Zastaw na przedsiębiorstwie, PPH 1997, nr 9, s. 31; A. Ś w i d e r e k, Instytucja zastawu rejestrowego jako nowa forma zabezpieczeń transakcji gospodarczych, PPH 1997, nr 10, s Co do kwestii dopuszczalnych przedmiotów zastawu rejestrowego zob. J. M o j a k, D. P c - lak, J.A. S i c k 1 u c k i, J. Widło, Umowa o ustanowienie zastawu rejestrowego, Lublin 1998, s Por. F. Z o 11, Prawa zastawnicze, Kraków 1937, s. 3 i nast. 70

3 Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych Definicja ta, z konieczności kadłubowa, przybliża pojęcie prawa zastawniczego i jest na tyle ogólna, że pozwala na wskazanie pewnych uniwersalnych cech praw zastawniczych, takich jak: ich rzeczowy charakter 6, pierwszeństwo zaspokojenia zastawnika, ograniczenie odpowiedzialności dłużnika rzeczowego wyłącznie do przedmiotu objętego zastawem 7. Powstaje więc pytanie, czy powyższą definicję można zastosować także do sądowego zastawu rejestrowego. Odpowiedź nie wydaje się prosta, gdyż ani w ustawie o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ani też w art. 308 k.c., stanowiącym zakotwiczenie ustawowe" zastawu rejestrowego, nie znajdujemy definicji tego prawa. Wydaje się, że ustawodawca celowo pominął tę kwestię, gdyż precyzyjne zdefiniowanie tego prawa jest niezwykle trudne. Zazwyczaj bowiem każde prawo podmiotowe definiuje się poprzez wskazanie jego treści czy zakresu uprawnień, które przysługują podmiotowi uprawnionemu, oraz elementów stosunku prawnego, w ramach którego ono istnieje 8. W odniesieniu do definicji zastawu posesoryjnego sprawa jest stosunkowo prosta. Zgodnie z art. 306 k.c., zastaw posesoryjny polega na tym, że w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy, bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne. Według zaś art. 307 k.c., do ustanowienia zastawu potrzebna jest umowa między właścicielem a wierzycielem oraz, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły. Jeżeli rzecz znajduje się w dzierżeniu wierzyciela, do ustanowienia zastawu wystarcza sama umowa. Przeniesienie tej definicji na grunt zastawu rejestrowego nie jest możliwe automatycznie, nie oddaje ona poza tym całej złożoności sądowego zastawu rejestrowego. Podejmując próbę identyfikacji tej instytucji, można przyjąć, że w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności (także przyszłej bądź warunkowej) można w szczególności: rzecz ruchomą, prawo - 6 F. Z o 11, Prawa..., s Zob. F. Z o 11, Prawa..., s. 4-5; S. S z e r, Prawo hipoteczne, Warszawa 1937, s. 7 i nast. 8 Co do pojęcia stosunku prawa rzeczowego zob. A. K1 c i n, Elementy stosunku prawnego prawa rzeczowego, Wrocław 1976, s. 7 i nast. oraz s

4 Jan Mojak, Jacek Widło o ile jest zbywalne, oraz zbiory rzeczy lub praw, chociażby ich skład był zmienny - obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zastawu, bez względu na to, czyją stał się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela przedmiotu zastawu. Cechą charakterystyczną zastawu rejestrowego jest możliwość pozostawienia jego przedmiotu w rękach zastawcy lub osoby trzeciej, którzy mogą tym samym korzystać z przedmiotu zastawu w normalnym toku prowadzonej działalności gospodarczej; wydanie przedmiotu zastawu zastępuje wpis do rejestru zastawów, który jest warunkiem koniecznym powstania tego prawa. Definicja powyższa nie wyczerpuje również wszystkich możliwych aspektów treści tego prawa, a to z uwagi na dopuszczalność stosowania licznych klauzul w umowie zastawniczej. Można więc zasadnie stwierdzić, że poza fundamentalnym zakresem uprawnień zastawnika, wynikających z art k.c. w zw. z art. 1 ust. 2 ustawy, treść prawa zastawu (rejestrowego) jest płynna i zależy od kształtu konkretnej umowy zastawniczej 9. Nasuwa się więc konstatacja, że mamy oto do czynienia z ograniczonym prawem rzeczowym, którego treść determinowana jest postanowieniami zawieranej in concreto umowy, co w świetle zasady numerus clausus obowiązującej na tle prawa rzeczowego wydaje się być zjawiskiem wysoce oryginalnym 10. Zastaw rejestrowy jest więc ograniczonym prawem rzeczowym, chociaż nie został wprost wymieniony w art. 244 k.c., który to przepis zawiera numerus clausus ograniczonych praw rzeczowych. Poprzez ulokowanie proklamacji tej instytucji w art. 308 k.c. ustawodawca powołał do życia kolejną odmianę prawa rzeczowego. Powstaje pytanie, czy zastaw rejestrowy jest jedynie zwykłą odmianą zastawu posesoryjnego, czy też stanowi odrębne, trzecie prawo zastawnicze 11. 4, a co do kwestii bezwzględnego charakteru stosunku zastawu wykreowanego umową zastawniczą zob. A. K 1 c i n, Elementy..., s. 157 i nast. 10 Co do sposobu kształtowania treści umowy zastawniczej zob. J. M o j a k, D. P c I a k, J.A. S i c k I uck i, J. Widło, Umowa..., s. 21 i nast. oraz s. 42 i nast. wego jako odrębnego, trzeciego prawa zastawniczego. Zgodnie z ugruntowanym poglądem: Oczywiście zasady numerus clausus nic można pojmować, iż ograniczonymi prawami rzeczowymi są tylko te prawa, które ustawodawca wyraźnie wymienia w księdze drugiej kodeksu cywilnego i że za takie nic można uznać innych, wynikających pośrednio z uregulowań tej księgi lub też nic wymienionych w niej w ogóle. Przyjąć należy, że zasada numerus clausus ma tylko to znaczenie, 72

5 Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że zastaw rejestrowy - zgodnie z umiejscowieniem art. 308 k.c. -jest uregulowaniem lexspecialis do zastawu zwykłego (posesoryjnego). Z drugiej jednak strony istotne regulacyjne odmienności zawarte w ustawie o zastawie rejestrowym rodzą poważne wątpliwości, czy rzeczywiście można poprzestać na takim stwierdzeniu. Poszczególne rozwiązania prawne, dotyczące zastawu rejestrowego, odbiegają tak dalece od formuły klasycznego zastawu posesoryjnego, że stawianie znaku równości pomiędzy obiema instytucjami (zakładając nawet, że zastaw rejestrowy różni obowiązek rejestracji sądowej zastępującej wydanie rzeczy) lub traktowanie go jako podkategorii zastawu posesoryjnego byłoby zbyt dużym uproszczeniem. W szczególności rekonstruując definicję zastawu rejestrowego, można stwierdzić, że powołanie do życia tego zastawu powoduje powstania prawa rzeczowego, na mocy którego zastawnik może zaspokoić swoją wierzytelność z przedmiotu zastawu rejestrowego z pierwszeństwem przed innymi osobami. Na tym właściwie podobieństwo z zastawem posesoryjnym się kończy. Na mocy bowiem umowy zastawniczej strony mogą: 1) przedmiot zastawu pozostawić w posiadaniu zastawcy lub osoby trzeciej (art. 2 ust. 2 ustawy), 2) uregulować w sposób szczególny odpowiedzialność z tytułu utraty lub zmniejszenia wartości przedmiotu zastawu (art. 10), 3) uregulować odmiennie również wiele pozostałych elementów treści prawa zastawu rejestrowego. Dotyczy to przede wszystkim całkowicie odmiennej od ogólnych zasad odnoszących się do zastawu kodeksowego reguły 12, pozwalającej na wprowadzenie na mocy umowy skutecznego erga iż pozwala zaliczyć do (ograniczonych) praw rzeczowych tc prawa, które wymienione są w k.c. w księdze drugiej (...), lub też którym na podstawie przeprowadzonej analizy nic można odmówić tego charakteru, choćby uregulowane były w innej księdze k.c. czy też nawet w innym akcie prawnym", tak A. W ąs i c w i c z, [w:] System Prawa Cywilnego, red. J. Ignatowicz, t. II, Prawo własności i inne prawa rzeczowe, Wrocław 1977, s. 598; odmiennie E. D r o z d, Numerus clausus praw rzeczowych, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego (Księga pamiątkowa ku czciprof. Z. Radwańskiego), Poznań 1990, s Zgodnie z art. 311 k.c.: Nieważne jest zastrzeżenie, przez które zastawca zobowiązuje się względem zastawnika, że nic dokona zbycia lub obciążenia rzeczy przed wygaśnięciem zastawu". Oznacza to, że zastaw rejestrowy przyjął diametralnie odmienną formułę niż zastaw posesoryjny, który w założeniach nic mógł ograniczać ius disponendi właściciela, co skutkowało kroczeniem zastawu" za rzeczą. Ta charakterystyczna cecha zastawu posesoryjnego została ograniczona" przez dopuszczalność zawarcia skutecznej erga omnes klauzuli o zakazie zbywania i dalszego obciążania przedmiotu zastawu przez właściciela. Jest to istotne odstępstwo od zasady wyrażonej w art

6 Jan Mojak, Jacek Widło omnes zakazu zbycia lub obciążania przedmiotu zastawu. Konstrukcja ta 13 w istotny sposób ingeruje w treść prawa własności lub innych praw podmiotowych obciążonych zastawem. Ogranicza bowiem lub wręcz wyłącza ius disponendi - uprawnienie do rozporządzania zbywalnym prawem majątkowym. Prowadzi to do konkluzji, że sytuacja prawna zastawnika i właściciela rzeczy obciążonej zastawem nie jest uregulowana w sposób jednolity, a treść prawa zastawu rejestrowego jest determinowana, ze skutkami wobec osób trzecich, przez postanowienia umowy zastawniczej. Istnieje tutaj daleko idąca autonomia stron w kształtowaniu treści prawa rzeczowego przez czynność prawną. Z drugiej strony natomiast treść prawa zastawu rzutuje bezpośrednio na sytuację prawną właściciela przedmiotu obciążonego zastawem jako dłużnika rzeczowego. Przy zastawie rejestrowym (co będzie raczej sytuacją wyjątkową) może on mieć pozycję zbliżoną do zastawcy zastawu posesoryjnego (np. przy wydaniu rzeczy zastawnikowi). Mogą jednak zdarzyć się sytuacje, gdy umowa zastawnicza będzie przewidywać np. zakazy zbycia lub obciążania przedmiotu zastawu oraz zawierać wyjątek od zasady akcesoryjności z art. 18 ustawy. Wówczas sytuacja prawna właściciela przedmiotu zastawu będzie wręcz zbliżała się do sytuacji posiadacza, gdyż treść jego prawa własności będzie tak dalece ograniczona, że nie będzie on mógł rozporządzać przedmiotem zastawu, co w wypadku postanowienia o niewygasaniu zastawu" (art. 18 in fine ustawy) czyni jego prawo własności kadłubowym, pozwalając mu jedynie na korzystanie z rzeczy i pobieranie z niej pożytków (art. 140 k.c.). To głębokie ograniczenie sfery uprawnień zastawcy może mieć wręcz charakter quasi-wieczysty, co prowadzi w ekstremalnych sytuacjach do nadużycia instytucji zastawu rejestrowego i wyjścia poza jej społeczno-gospodarczą funkcję. Cechą charakterystyczną praw zastawniczych w systemie prawa polskiego, zarówno w okresie PRL, jak i w III RP, jest ograniczenie przywilejów egzekucyjnych wierzyciela rzeczowego. W szczególności odnosi się to do zasad rozstrzygania zbiegu uprawnień wierzyciela rzeczowego z przywilejami egzekucyjnymi Skarbu Państwa, który to zbieg zawsze usta- 1 k.c., według której: Nic można przez czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia do przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa, jeżeli według ustawy prawo to jest zbywalne". 13 Także w kontekście dopuszczalności zawarcia w umowie zastawniczej klauzuli o niewygasaniu zastawu z powodu wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej zastawem. 74

7 Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych wodawca rozstrzygał na korzyść Skarbu Państwa (por. zastaw ustawowy i hipotekę ustawową). W tym kontekście znowu ujawnia się specyfika zastawu rejestrowego jako prawa zastawniczego. Zgodnie bowiem z art. 20 ust. 2 ustawy o zastawie rejestrowym, przysługujące Skarbowi Państwa z tytułu zobowiązań podatkowych ustawowe prawo zastawu oraz pierwszeństwo zaspokojenia nie mogą być wykonywane w odniesieniu do przedmiotu zastawu rejestrowego, chyba że ustawowe prawo zastawu zostało ujawnione we właściwym rejestrze przed ustanowieniem zastawu rejestrowego. Tym właściwym rejestrem" jest rejestr zastawów skarbowych, prowadzony zgodnie z przepisami art ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa 14. Jak widać, zrównanie statusu wierzycielskiego zastawnika, któremu przysługuje sądowy zastaw rejestrowy oraz Skarbu Państwa z tytułu zobowiązań podatkowych stanowi zupełnie nową jakość w zastawniczych stosunkach prawnorzeczowych i wyróżnia zastaw rejestrowy spośród innych praw zastawniczych. Nową instytucją prawną, dotychczas niespotykaną w prawie polskim, jest tzw. administrator zastawu, uregulowany w art. 4 ustawy o zastawie rejestrowym. Zgodnie z tym przepisem, w przypadku wspólnego udzielenia kredytu lub pożyczki przez dwóch lub więcej wierzycieli, z których przynajmniej jeden może zabezpieczać swoje wierzytelności zastawem rejestrowym, wierzyciel taki na podstawie umowy zawartej z pozostałymi wierzycielami może zostać upoważniony do zabezpieczenia zastawem rejestrowym wierzytelności przysługujących pozostałym wierzycielom z tytułu wspólnie udzielonego kredytu lub pożyczki i do wykonania we własnym imieniu, lecz na ich rachunek, wszelkich praw i obowiązków zastawnika wynikających z umowy zastawniczej i przepisów prawa. Status prawny administratora zastawu, nie jest do końca jasny, chociaż wydaje się, że można go uznać sui generis ustawowego zastępcę pośredniego innych wierzycieli w relacji z zastawcą. W każdym razie wydaje się, że ci inni wierzyciele", czysto obligacyjni, nie są stroną stosunku prawnorzeczowego, wynikającego z ustanowienia zastawu, i nie mogą samodzielnie wystę- 14 Dz.U. Nr 137, poz. 926 z późn. zm. Zgodnie z art ordynacji podatkowej: Zastaw skarbowy powstaje z dniem wpisu do rejestru zastawów skarbowych". Z art ordynacji podatkowej wynika, żc: w przypadku gdy rzccz ruchoma lub prawo majątkowe zostały obciążone zastawem ujawnionym w innym rejestrze prowadzonym na podstawie odrębnych ustaw, zastaw wpisany wcześniej ma pierwszeństwo przed zastawem wpisanym później". 75

8 Jan Mojak, Jacek Widło pować z jakimikolwiek roszczeniami, opartymi na stosunku prawnym zastawu wobec zastawcy. Chociaż identyfikacja statusu prawnego administratora zastawu budzi pewne trudności, to wprowadzenie tej instytucji wydaje się użyteczne z gospodarczego punktu widzenia, a w optyce jurydycznej stanowi zjawisko specyficzne, niespotykane na tle zastawu posesoryjnego oraz hipoteki. Powszechnie przyjętą cechą praw rzeczowych, w tym również praw zastawniczych, jest to, iż są to prawa bezwzględne, dotyczące rzeczy (ruchomych bądź nieruchomości). Co prawda przepisy polskiego prawa rzeczowego wprowadziły już wcześniej pewne wyjątki od zasady, że prawa zastawnicze mogą obciążać jedynie rzeczy (np. hipoteka na użytkowaniu wieczystym, hipoteka na spółdzielczych prawach rzeczowych, subintabulat, kodeksowy zastaw na prawach), to jednak rozwiązania przyjęte w art. 7 ustawy o zastawie rejestrowym stanowią całkowicie nową formułę. Dotychczas bowiem przepisy regulujące hipotekę i zastaw stanowiły expressis verbis, że przedmiotem tych praw są rzeczy (odpowiednio nieruchomości oraz ruchomości), a jedynie w drodze wyjątku dopuszczały one możliwość obciążenia praw majątkowych 15. Artykuł 7 ust. 1 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów zrównuje natomiast status rzeczy ruchomych oraz zbywalnych praw majątkowych jako przedmiotów zastawu. Artykuł 7 ust. 2 stanowi zaś, jakie to w szczególności 16 prawa majątkowe zbywalne mogą być przedmiotem zastawu rejestrowego: zbiór rzeczy ruchomych lub praw stanowiący całość gospodarczą, choćby jego skład był zmienny, wierzytelności, prawa na dobrach niematerialnych, prawa z papierów wartościowych. Należy tu też odwołać się do Katalogu zasad sposobu opisu przedmiotów zastawu rejestrowego, stanowiącego załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 15 października 1997 r. w sprawie szczegółowej organizacji i sposobu prowadzenia rejestru zastawów 17, gdzie wyróżniono jako przedmiot zastawu udziały w spadku (chyba również takiego, w skład którego wchodzą nieruchomości - por. pozycja C-2 katalogu). 15 Porównaj strukturę art. 65 ust. 1-5 ustawy z dnia 16 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 z póżn. zm.) oraz art k.c. i art. 327 k.c. 17 Dz.U. Nr 134, poz

9 Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych Zastaw rejestrowy może być ponadto ustanowiony na rzeczach lub prawach, które zastawca nabędzie dopiero w przyszłości 18 (art. 7 ust. 3 ustawy). Jeżeli więc skonfrontujemy różnorodność dóbr majątkowych, które ustawodawca uczynił potencjalnymi przedmiotami zastawu rejestrowego, z obowiązującą przecież zasadą numerus clausus praw rzeczowych, to dostrzegamy ewidentną specyfikę zastawu rejestrowego jako prawa zastawniczego. Przy tak liberalnym podejściu ustawodawcy do określenia dóbr stanowiących przedmiot zastawu, można wręcz skonstatować, że przyjęta w Polsce formuła zastawu rejestrowego z wielkim trudem mieści się w przyjętej u nas, za wzorem szkoły germańskiej, koncepcji niezwykle wąsko zakreślającej przedmiot praw rzeczowych. Wydaje się, że z czysto pragmatycznego i praktycznego punktu widzenia kierunek rozwiązań przyjętych w ustawie o zastawie rejestrowym jest słuszny, ale należy stwierdzić jego niekoherentność z systemem polskiego prawa rzeczowego. Na marginesie pragniemy podnieść, że w świetle rozwiązań przyjętych w art. 7 ustawy niezbyt jasno zarysowuje się dystynkcja pomiędzy przedmiotami hipoteki oraz zastawu rejestrowego. W szczególności odnosi się to do zbywalnych praw majątkowych, gdyż art. 7 ust. 1 ustawy głosi, że przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być wszelkie majątkowe prawa zbywalne, zaś ustęp 2 tegoż artykułu uszczegółowia proklamacje tej ogólnej zasady, jednak nie w sposób wyczerpujący, ale jedynie przykładowy. Lege non distinguente jest do obrony dzisiaj pogląd, że przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być również te prawa, które zgodnie z art. 65 ust. 2-5 mogą stanowić przedmiot hipoteki (są to bowiem majątkowe prawa zbywalne). Wydaje się wręcz, że spółdzielcze ograniczone prawa rzeczowe czy użytkowanie wieczyste mogą być efektywniejszym zabezpieczeniem wierzytelności jako przedmiot zastawu rejestrowego niż jako przedmiot hipoteki. III. Problematyka tak zwanego rejestrowego zastawu kaucyjnego Zgodnie z art k.c., zastaw posesoryjny można ustanowić w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej. Przepis powyższy znajduje zastosowanie również poprzez art. 1 ust. 2 ustawy do sądozastawca w przyszłości" z pojęciem rzeczy przyszłych. 77

10 Jan Mojak, Jacek Widło wego zastawu rejestrowego. Jednakże materia ustanowienia zastawu rejestrowego w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej została potraktowana w ustawie z 1996 r. w sposób bardziej szczegółowy, gdyż art. 3 ust. 2 ustawy o zastawie rejestrowym głosi, że umowa zastawnicza (w odniesieniu do wierzytelności) powinna określać co najmniej wierzytelność zabezpieczoną zastawem - przez oznaczenie jej wysokości oraz stosunku prawnego, z którego ta wierzytelność wynika - lub najwyższą sumę zabezpieczenia, jeżeli zabezpieczana jest wierzytelność przyszła lub warunkowa o wysokości nie ustalonej w chwili zawarcia umowy zastawniczej. Zgodnie z art. 6 ustawy, wierzytelność przyszła lub warunkowa może być zabezpieczona zastawem rejestrowym tylko do określonej w umowie zastawniczej najwyższej sumy zabezpieczenia. Ustawa nie definiuje pojęcia najwyższej sumy zabezpieczenia ani też nie określa, jakie znaczenie ma to pojęcie w zakresie problematyki ograniczenia odpowiedzialności zastawcy. Kwestia ta wiąże się z problematyką identyfikacji wierzytelności zabezpieczonej zastawem oraz dopuszczalnością ustanawiania tzw. zastawu kaucyjnego 19. Podstawowym problemem związanym z konstruowaniem umowy zastawniczej jest metoda (sposób) określania wierzytelności zabezpieczonej zastawem. Wydaje się, że w związku z charakterem zastawu jako prawa zabezpieczającego wierzytelność zasada akcesoryjności ma fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania tej instytucji. Prawa zastawnicze realizują swoją funkcję poprzez pełnienie roli służebnej wobec prawa (wierzytelności), które zabezpieczają. Odstępstwo (czy też ograniczenie zasady akcesoryjności ) ustawa musi wyraźnie przewidywać. Kreowanie samodzielnego bytu prawa zabezpieczającego, oderwanego od prawa, które zabezpiecza, jest sprzeczne z istotą praw zabezpieczających, których istnienie jest uzasadnione możliwością zaspokojenia prawa głównego. Koniec ich bytu i los prawny nierozerwalnie związane są z prawem, które zabezpieczają. Ponadto treść podmiotowych praw zastawniczych jest uzależniona bezpośrednio od treści prawa zabezpieczonego. Szczegółowe rozważania tych kwestii nastąpią w dalszej części. na zbieżność rozwiązań zawartych w ustawie z hipoteką kaucyjną, w dalszej części będziemy posługiwali się tą kategorią pojęciową. 78

11 Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych Zgodnie z zasadą szczegółowości praw zastawniczych 20, jedno takie prawo (np. jeden zastaw) może zabezpieczać tylko jedną (oznaczoną) wierzytelność. W związku z tym, że ustawa kwestii tej nie reguluje, należy przyjąć, że zasada szczegółowości obowiązuje także na gruncie ustawy o zastawie rejestrowym. Przyjęcie innego stanowiska wydaje się nie do obrony, bowiem naruszałoby zasadę akcesoryjności, która m.in. polega na tym, że prawo akcesoryjne dzieli los prawa głównego. Jeżeliby przyjąć możliwość dopuszczalności zabezpieczania w jednej umowie zastawu dwóch lub więcej wierzytelności, prowadziłoby to do nie dających rozwiązać się konfliktów. W szczególności, gdy jedna z wierzytelności wygasłaby, to co wówczas stałoby się z zastawem (czy istniałby dalej, czy też nastąpiłoby także jego częściowe wygaśnięcie?). Podobnie byłoby w wypadku cesji jednej z kilku wierzytelności zabezpieczonych wspólnym zastawem". Wreszcie, jak w wypadku spełnienia się wobec jednej z wierzytelności zabezpieczonych zastawem przesłanek realizacji zastawu, zastosować np. pozaegzekucyjny sposób zaspokojenia zastawu, polegający na przejęciu na własność przedmiotu zastawu. Oczywiście mogłoby dojść, w wypadku cesji jednej z kilku wierzytelności zabezpieczonych zastawem wraz z prawem zabezpieczającym (w przedstawionym przykładzie), do rozszczepienia osoby zastawnika w stosunku do każdej z wierzytelności 21. W omawianej sytuacji, chociażby z powodu niemożliwości realizacji zastawu w stosunku do każdej następnej wierzytelności, takie rozwiązanie należy stanowczo wykluczyć. Wynika więc z powyższych rozważań, że jeden zastaw może zabezpieczać wyłącznie jedną wierzytelność, co oczywiście nie stoi na przeszkodzie, żeby te same strony (zastawnik i zastawca) w celu zabezpieczenia dwóch wierzytelności (istniejących między nimi) ustanowiły po kolei, dwiema umowami, dwa zastawy na tym samym przedmiocie 22. Kolejną, istotną i wymagającą rozważenia, kwestią jest zakres zabezpieczenia zastawem rejestrowym i łączące się z tym zagadnienie przesłanek ustanawiania tzw. zastawu kaucyjnego. Z ustawy wynika, że umowa zastawnicza powinna wskazywać wysokość (i stosunek prawny), z którego 20 Zob. F. Z o 11, Prawa zastawnicze, s. 15; S. S z c r, Prawo..., s. 9; A. Oleszko, Wprowadzenie Jo prawa o notariacie, Kraków 1998, s Przy jednym zastawie mielibyśmy do czynienia z dwoma niezależnymi wierzycielami rzeczowymi. 22 Po zaspokojeniu pierwszej wierzytelności lub wygaśnięciu pierwszego zastawu, zastawnik mógłby realizować kolejny zastaw. 79

12 Jan Mojak, Jacek Widło wierzytelność wynika, zaś w wypadku wierzytelności przyszłej lub warunkowej - najwyższą sumę zabezpieczenia. Infonnację tę poprzez wniosek o wpis do rejestru zastawów (art. 40 ustawy) przenosi się do rejestru. Wydaje się, że wpis kwoty wierzytelności zabezpieczonej zastawem w wypadku, jeżeli istnieje ona w chwili zawarcia umowy zastawniczej, służy realizacji zasady akcesoryjności, wskazując na prawo, które zastaw zabezpiecza. Jeżeli ustawodawca chciałby wyłączyć zasadę akcesoryjności, to zapis o wysokości wierzytelności zabezpieczonej zastawem i oznaczeniu stosunku prawnego, z którego wierzytelność wynika, można byłoby pominąć w umowie 1 w rejestrze, co najwyżej wskazując (ewentualnie) kwotę kaucyjną. Ustawa dopuszcza odstępstwo od zasady akcesoryjności, pozwalając na zabezpieczanie zastawem wierzytelności przyszłych lub warunkowych. W takiej sytuacji należy natomiast podać tzw. najwyższą kwotę zabezpieczenia. Ustawa nie definiuje pojęcia najwyższej kwoty zabezpieczenia ani też skutków prawnych, wiążących się z jej wskazaniem w umowie. Zapewne zamysłem ustawodawcy było wymuszanie na stronach podawania sumy kaucyjnej, wskazującej na górną granicę odpowiedzialności rzeczowej zastawcy w wypadku zabezpieczenia zastawem wierzytelności przyszłej lub warunkowej. O ile sama idea jest słuszna, to jej wprowadzenie w życie budzi zastrzeżenia. Zgodnie np. z art. 102 ust. 1. u.k.w.h., wierzytelności 0 wysokości nie ustalonej mogą być zabezpieczone hipoteką do oznaczonej sumy najwyższej (hipoteka kaucyjna). Hipoteka kaucyjna może w szczególności zabezpieczać istniejące lub mogące powstać wierzytelności z określonego stosunku prawnego albo roszczenia związane z wierzytelnością hipoteczną, lecz nie objęte z mocy ustawy hipoteką zwykłą. Przepis ten wskazuje przesłanki ustanowienia hipoteki kaucyjnej. Pełni on podobną funkcję, jak art. 6 ustawy o zastawie rejestrowym. Na tle ustawy o księgach wieczystych i hipotece uregulowany jest ustawowo zakres zabezpieczenia hipoteką zwykłą (wierzytelności głównej 1 należności ubocznych). Zgodnie z zasadą wyrażoną z art. 69 u.k.w. i h., w granicach przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego hipoteka zabezpiecza także roszczenia o odsetki nie przedawnione oraz o przyznane koszty postępowania. Przepis ten ma swój odpowiednik w kodeksie cywilnym, odnoszącym się do zastawu posesoryjnego (art. 314 k.c.). Należy stwierdzić, że ustawodawca przy hipotece, w sposób odrębny, na zasadzie lexspecialis w stosunku do zasad ogólnych (art. 69 u.k.w. i h.), uregulował 80

13 Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych zakres zabezpieczenia hipoteką kaucyjną należności głównych i należności ubocznych. Zgodnie z art. 104 u.k.w.h., hipoteka kaucyjna zabezpiecza odsetki oraz koszty postępowania mieszczące się w sumie wymienionej we wpisie hipoteki. Kwota kaucyjna pełni więc funkcję gwarancyjną, wskazując górną granicę odpowiedzialności rzeczowej zastawcy. Powstaje pytanie, czy można analogiczne zasady wykreować na tle ustawy o zastawie rejestrowym, w szczególności co do zakresu zabezpieczenia zastawem rejestrowym. W ustawie brak jest przepisu normującego te kwestie. Poprzez art. 1 ust. 2 ustawy pozostaje więc odwołanie się do przepisów kodeksu cywilnego, przy czym odrębnie należy ocenić problematykę zastawu zwykłego, a odrębnie tzw. zastawu kaucyjnego. Co do pierwszej kwestii, to należy stosować art. 314 k.c. Zgodnie z tym przepisem, w granicach przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego zastaw zabezpiecza także roszczenia związane z wierzytelnością zabezpieczoną, w szczególności roszczenie o odsetki nie przedawnione, o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, o zwrot nakładów na rzecz oraz o przyznane koszty zaspokojenia wierzytelności. Przepis ten ma charakter dyspozytywny, można go więc wyłączyć wolą stron 23 i wówczas kwota ujawniona w rejestrze byłaby górną granicą odpowiedzialności rzeczowej zastawcy. W pozostałych wypadkach kwota wierzytelności wskazanej w umowie zastawniczej i w rejestrze dotyczyłaby wyłącznie sumy wierzytelności głównej. Oczywiście można by przyjąć zapatrywanie, że kwota wierzytelności zabezpieczonej zastawem wskazana w umowie, a potem przeniesiona do rejestru, ma charakter gwarancyjny, a więc wskazuje na górną granicę odpowiedzialności zastawcy. Wówczas kwota wpisana w umowie i w rejestrze powinna uwzględniać należności uboczne. De facto nie byłaby to jedna wierzytelność, ale suma wierzytelności głównej i należności ubocznych, mających charakter wierzytelności przyszłych. Raczej nigdy zastawnik nie jest w rejestrze zastawów. Komentarz, Warszawa 1997, s. 35; S. R u d n i c k i, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga, Warszawa 1996, s. 368, J.Szachutowicz, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 1997, s Wszyscy autorzy podkreślają dyspozytywny charakter tego przepisu, co oznacza, że zakres zabezpieczenia zastawem z niego wynikający może być rozszerzany lub ograniczany, gdyż w innym wypadku, gdyby przyjąć możliwość modyfikacji przepisu w stronę np. zawężenia jego zakresu, to miałby on charakter semnmperatywny. 81

14 Jan Mojak, Jacek Widło stanie określić precyzyjnie kwoty należności ubocznych. Będą więc one miały zawsze charakter wierzytelności przyszłych, o wysokości nie ustalonej w chwili zawierania umowy. W takie sytuacji zasadne byłoby zawsze określanie wyłącznie najwyższej sumy zabezpieczenia. Odrębnej analizy wymaga problem zakresu zabezpieczenia zastawem w wypadku wskazania w umowie najwyższej sumy zabezpieczenia i zakresu odpowiedzialności zastawnika. Z literalnego brzmienia art. 3 ust. 2 pkt 4 ustawy wynika, że dotyczy to wyłącznie wierzytelności przyszłych lub warunkowych, o wysokości nie ustalonej w chwili zawierania umowy zastawniczej. Po pierwsze, niejasna jest relacja art. 3 ustawy do artykułu 6 ustawy o zastawie rejestrowym. Artykuł 6 ustawy powtarza regulacje z art. 3 ust. 2 pkt 4 w sposób bardziej ogólny (powstaje pytanie, czy w związku z tym rozluźnia wymogi ustanawiania zastawu kaucyjnego i jakie jest jego znaczenie normatywne 24 ). Kwestią otwartą pozostaje, czy dopuszczalne byłoby ustanowienie zastawu kaucyjnego także w innych sytuacjach, poza omawianymi przypadkami wskazanymi w art. 3 ust. 2 pkt 4 ustawy. Należałoby dopuścić taką sytuację ze względów praktycznych, ale jak dojść do takiego poglądu w kontekście wykładni językowej wyżej wymienionych przepisów i faktu, że dotyczą one regulacji prawnorzeczowej o charakterze iuris cogentis, do której nie stosuje się zasady swobody umów. Uzasadnienia takiego poglądu nie należy jednak upatrywać w możliwości stosowania analogii do przepisów o hipotece kaucyjnej, ale w możliwości wykorzystania dyspozytywnego charakteru art. 314 k.c., który może być stosowany wprost poprzez odesłanie z art. 1 ust. 2 ustawy o zastawie rejestrowym. Niedopuszczalność odwoływania się do przepisów o hipotece kaucyjnej wynika stąd, że dotyczą one szczególnej postaci hipoteki, mającej jako instytucja charakter wyjątkowy w stosunku do przepisów ogólnych o hipotece 25. W związku z takim usytuowaniem tychże przepisów, niedopusz- 24 Por. J.Czaja, Komentarz do ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Gdańsk 1998, s Szczególny charakter hipoteki kaucyjnej znajduje wyraz w orzeczeniu SN z dnia r. III CRN 86/86, OSNC 1987, z. 9, poz. 139, którego teza brzmi: Zakres zabezpieczenia hipoteką przymusową, wpisaną na podstawie tymczasowego zarządzenia sądu, odsetek oraz kosztów postępowania określa odnoszący się do hipoteki kaucyjnej szczególny przepis art. 104 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147) w związku z art. 111 ustawy, a nic przepis art. 69 ustawy, dotyczący hipoteki w ogólności". 82

15 Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych czalne jest stosowanie analogii dotyczącej w szczególności zakresu zabezpieczenia wierzytelności hipotecznej. Jednak w związku z dyspozytywnym charakterem art. 314 k.c., który można wprost stosować do zastawu rejestrowego, strony mogą w umowie zastawniczej inaczej uregulować zakres zabezpieczenia zastawem rejestrowym. Mogą bądź rozszerzyć zakres zabezpieczenia, bądź też ograniczyć poprzez przyjęcie, że zastaw zabezpiecza wyłącznie sumę główną. Wówczas wymieniona w umowie suma główna będzie górną granicą odpowiedzialności rzeczowej zastawcy, gdyż wszystkie inne należności, np. odsetki od sumy głównej, będą miały charakter należności ubocznych. W ten sposób można osiągnąć skutek odpowiadający konstrukcji najwyższej sumy zabezpieczenia (kwoty kaucyjnej), mającej w tym wypadku charakter gwarancyjny. Przyjęcie innego zapatrywania podważałoby sens twierdzenia o dyspozytywnym charakterze art. 314 k.c. 26 IV. Problem akcesoryjności zastawu rejestrowego-art. 18 infine ustawy W doktrynie polskiego prawa cywilnego przyjmuje się powszechnie, że cechą praw zastawniczych, a nawet szerzej - wszelkich instytucji zabezpieczających wierzytelność, jest ich akcesoryjność 27. Oznacza ona pełną zawisłość odpowiedzialności podmiotu, który ustanowił zabezpieczenie od odpowiedzialności dłużnika głównego 28. Ustawa o zastawie rejestrowym przewiduje w art. 18 możliwość odstępstwa od zasady akcesoryjności zastawu. Przepis ten stanowi, że wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonych zastawem rejestrowym pociąga za sobą wygaśnięcie tego zastawu, chyba że umowa zastawnicza stanowi inaczej (art. 18 ust. 1 ustawy). Wykreślenie zastawu rejestrowego z rejestru zastawów na wniosek zastawnika powoduje wygaśnięcie tego zastawu (art. 18 ust. 2 ustawy). 26 Ustawodawca nic rozstrzyga, w jaki sposób można rozszerzyć albo ograniczyć zakres stosowania art. 314 k.c. Wydaje się więc, żc zakres zabezpieczenia zastawem można określić przez wskazanie kwoty, do której zastaw zabezpiecza należność główną i należności uboczne (górnej kwoty odpowiedzialności rzeczowej zastawcy), albo też przez wskazanie rodzajów należności ubocznych, które zastaw zabezpiecza. Wydaje się, żc ten pierwszy sposób jest bezpieczniejszy" z punktu widzenia zastawcy. 27 Zob. F. Z o 11, Prawa..., s. 6; A. S z p u n a r, Akcesoryjność hipoteki, PiP 1993, nr 8, s. 16; A.Szpunar, Akcesoryjność poręczenia, Palcstra 1992, s. 22 i nast. 28 F. Z o 11, Prawa..., s. 6 i nast. 83

16 Jan Mojak, Jacek Widło Jak widać, źródłem odstępstwa od zasady akcesoryjności zastawu rejestrowego w konkretnych stosunkach prawnych nie jest powyższy przepis ustawy o zastawie, lecz szczególna klauzula zawarta w umowie o ustanowienie zastawu rejestrowego. Na tle tego enigmatycznego uregulowania rysują się co najmniej dwie możliwe interpretacje, a mianowicie, że: 1) dopuszczalne jest całkowite umowne wyłączenie zasady akcesoryjności zastawu; 2) odstępstwo od zasady akcesoryjności w umowie zastawu rejestrowego polegać będzie wyłącznie na niewygasaniu" zastawu w związku z wygaśnięciem wierzytelności, którą zastaw zabezpiecza, co nie oznacza, że zastaw może istnieć w próżni", nie zabezpieczając żadnej wierzytelności 29. Poszukując genezy rozwiązania ustawowego z art. 18 ustawy, można stwierdzić, że ustawodawcy zapewne chodziło o uwzględnienie realiów gospodarczych i wyposażenie ustawy w środek prawny, który dawałby możliwość przechodzenia" zabezpieczenia na kolejne wierzytelności w ramach łączących wierzyciela i dłużnika stosunków gospodarczych. Chodzi tu w szczególności o tzw. kredyty odnawialne czy też stałe linie kredytowe, gdzie zastaw zabezpieczałby kolejne wierzytelności bez potrzeby zawierania nowej umowy, ponoszenia kosztów i formalności z tym związanych. Ponadto tak ustanowiony zastaw zachowuje pierwszeństwo zaspokojenia w stosunku do później ustanowionych zastawów rejestrowych 30. Jeżeli jednak taki właśnie cel przyświecał omawianemu rozwiązaniu, to powinien on znaleźć wyraz w literalnym brzmieniu przepisów. Aktualne uregulowanie daje możliwość całkowitego wyłączenia wygaśnięcia zastawu w związku z wygaśnięciem wierzytelności, którą zastaw zabezpiecza. Należy więc prześledzić konsekwencje prawne takiego rozwiązania i rozważyć, czy ich osiągnięcie było zamierzonym celem ustawodawcy. Zastaw jest prawem akcesoryjnym. Los zabezpieczenia jest nierozerwalnie związany z losem prawnym wierzytelności, którą zabezpiecza. Prawo to pełni rolę służebną (zabezpieczającą). Takie ukształtowanie zastawu wyznacza cel tego prawa, którego istnienie i byt jest o tyle uzasadniony, o ile pozwala na efektywną możliwość realizacji praw wynika- M Por. J. M o j a k, D. P c 1 a k, J.A. S i c k 1 u c k i, J. W i d ł o, Umowa..., s. 52, w szczególności przypis 52. M Tak tcżt. Stawccki, M.Tomaszewski, F. Zcdlcr, Ustawa..., s

17 Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych jących z wierzytelności, którą zabezpiecza. Wzmacnia on pozycję wierzyciela, który dzięki zastawowi może zaspokoić wierzytelność w sposób uprzywilejowany i z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami. Jego byt ma o tyle sens, o ile istnieje wierzytelność, którą zabezpiecza. Treść i byt prawa podmiotowego zastawu są więc ściśle uzależnione od treści faktu istnienia i prawa głównego. Stosowanie literalnej wykładni art. 18 in fine ustawy doprowadza do wniosku, że można dojść do sytuacji, w której zastaw uzyska byt samoistny i będzie istniał, nie zabezpieczając żadnej wierzytelności (swoisty zastaw w zawieszeniu). Wydaje się, że chociaż taka sytuacja byłaby dopuszczalna, to ze względu na wcześniej zakreślony cel uregulowania z art. 18 ustawy, przepis ten powinien jednak zawierać mechanizm wymuszający na stronach określenie sposobów wskazywania kolejnych wierzytelności, które zastaw ma zabezpieczać w przyszłości, np. przez wskazanie stosunku, z którego będzie wynikała taka wierzytelność. Godne rozważenia byłoby np. określenie w ustawie terminu, do którego zastaw może istnieć, nie zabezpieczając żadnej wierzytelności (np. 3 lata, jak w wypadku rejestrowego zastawu drzewnego 31 ). Zastaw jest niewątpliwie jednązpostaci prawa podmiotowego. Zgodnie z najpopularniejszą definicją prawa podmiotowego, jest to przyznana przez normę prawną na rzecz podmiotu stosunku prawnego sfera możności postępowania w sposób określony w tej normie, czyli zgodnie z treścią prawa przedmiotowego" 32. W ramach tej sfery postępowania uprawniony ma roszczenia w stosunku do zobowiązanego. Roszczenia polegają na możliwości żądania określonego zachowania zgodnie z treścią stosunku prawnego. W wypadku zastawu jest to możliwość żądania znoszenia zaspakajania się z przedmiotu zastawu przez zastawnika w zakresie wierzytelności zabezpieczonej zastawem 33. Stosunek podstawowy, który zastaw zabezpiecza, wyznacza zakres odpowiedzialności zastawcy (zakres obowiązku jego znoszenia - pat i). W takiej sytuacji wierzyciel rzeczowy może domagać się od dłużnika znoszenia działań zmierzających do zaspokojenia kwoty 31 Por. ustawę z 13 marca 1932 r. o rejestrowym zastawie drzewnym (Dz.U. Nr 31, poz. 317). J.Ignatowic z, K. Stefaniuk, Prawo Cywilne. Zarys Części Ogólnej, Warszawa 1996, s. 117 i nast. 33 W wypadku gdy zastawca jest dłużnikiem osobistym, ma obowiązek czynnego działania polegającego na spełnieniu świadczenia, ale wynika to ze stosunku podstawowego, który zastaw zabezpiecza. 85

18 Jan Mojak, Jacek Widło wierzytelności wynikającej z umowy zastawu. Prawo to jest chronione przymusem państwowym. Powstaje pytanie, na czym polega treść prawa podmiotowego zastawu w wypadku, gdy istnieje - zgodnie z art. 18 ustawy - nie zabezpieczając żadnej wierzytelności. Na czym polega uprawnienie zastawnika, a na czym obowiązek zastawcy. Wydaje się, że takie rozwiązanie jest sprzeczne z istotą zastawu, którego byt jest o tyle uzasadniony, o ile istnieje prawo, które on zabezpiecza. W wypadku zawieszenia zastawu w próżni, traci on cechy prawa podmiotowego, gdyż staje się prawem bez treści, pustym i nierealizowalnym. W sensie teoretycznym taka konstrukcja jest wysoce wątpliwa. Sam fakt istnienia w próżni takiego kadłubowego i nierealizowalnego prawa, chybionego w ujęciu doktrynalnym, nie byłby czymś absolutnie niedopuszczalnym. Taka sytuacja w świetle ustawy może trwać wręcz wieczyście, bowiem ustawodawca nie ogranicza żadnym terminem istnienia zastawu nie zabezpieczającego żadnej wierzytelności. Jednakże ze względu na praktyczne implikacje płynące z takiej sytuacji, należy stanowczo wykluczyć stricte językową wykładnię art. 18 in fine ustawy. Ustawodawca jakby zapomniał, że brak określenia ustawowego terminu przy dopuszczeniu reguły z art. 18 in fine ustawy grozi w poważnym stopniu statusowi właścicielskiemu zastawcy. Prawo własności doznaje bardzo poważnego ograniczenia, mogącego mieć nawet charakter wieczysty, czego absolutnie nie da się uzasadnić celami przyświecającymi rozwiązaniu z art. 18 ustawy. Jest to swoiste wywłaszczenie" zastawcy, które w powiązaniu z zawartymi w umowie zastawniczej zakazami zbycia lub obciążania przedmiotu zastawu wywołuje skutek prawny, który trudno doprawdy uzasadnić. Żaden interes zastawnika nie jest godny ochrony na tyle, by dawać mu prawo, którego i tak zresztą nie może skonsumować, dopóki strony nie wskażą kolejnej wierzytelności zabezpieczonej zastawem. Z tychże powodów nie da się obronić językowej wykładni art. 18 ustawy. Uregulowanie to powinno być rychło zmienione w kierunku określenia ustawowego mechanizmu wskazywania kolejnych wierzytelności, które zastaw ma zabezpieczać, lub określenia terminu, do którego zastaw może istnieć w próżni". Należy więc przyjąć drugie zapatrywanie, zgodnie z którym odstępstwo od zasady akcesoryjności w umowie zastawu rejestrowego polegać może wyłącznie na niewygasaniu" zastawu w związku z wygaśnięciem wierzytelności, którą zastaw zabezpiecza, co nie oznacza, 86

19 Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych że zastaw może istnieć w próżni", nie zabezpieczając żadnej wierzytelności. Umowa powinna więc określać mechanizm wskazywania kolejnej wierzytelności, którą zastaw zabezpiecza 34. Ewentualnie, do czasu wygaśnięcia pierwszej wierzytelności zabezpieczonej zastawem, strony mogą w drodze aneksu wskazać kolejną wierzytelność, którą zastaw zabezpieczy, gdyż w przeciwnym wypadku wygaśnie 35. Abstrahując od obecnego kształtu art. 18 ustawy i niezbyt fortunnego mechanizmu jurydycznego, pozwalającego na odstępstwo od zasady akcesoryjności zastawu rejestrowego, należy skonstatować, że samo stworzenie przez ustawodawcę wyłomu od zasady akcesoryjności zastawu rejestrowego jest kolejnym przejawem ujmowania tegoż prawa podmiotowego w sposób odbiegający od normatywnego kształtu zarówno kodeksowego zastawu posesoryjnego, jak i hipoteki. V. Dopuszczalność stosowania pozaegzekucyjnych sposobów zaspokojenia zastawnika W celu ochrony interesu dłużnika rzeczowego ustawodawca polski przyjmował do tej pory, że zaspokojenie wierzyciela hipotecznego oraz zastawnika przy zastawie posesoryjnym następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym. Artykuł 75 u.k.w.i h. stanowi nawet expressis verbis, że umowa przewidująca odmienny tryb zaspokojenia wierzyciela hipotecznego jest bezwzględnie nieważna. Przepis art. 312 zdanie 2 k.c., odnoszący się w praktyce do bankowego zastawu rejestrowego, co prawda przewidywał, że statuty instytucji kredytowych mogą wprowadzić inny tryb zaspokojenia zastawnika aniżeli sądowe postępowania egzekucyjnego, ale został on uchylony ustawą z dnia 23 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny 36. W świetle powyższych uwag rozwiązania 34 Wydaje się, że tak także T. S t a w c e k i, Komentarz..., s. 71, gdzie wskazuje, żc warunkiem osiągnięcia tego skutku (tj. niewygasania zastawu) jest wyraźne uregulowanie takiego rozwiązania w umowie zastawniczej. Ponadto strony powinny określić choćby rodzajowo, jakie wierzytelności będą zabezpieczone zastawem wpisanym do rejestru zastawów, zob. tamże s Powstaje pytanie, czy wtedy ma sens regulacja z art. 18 ustawy, jak się bowiem jednak wydaje, do wskazywania aneksem kolejnej wierzytelności, którą zastaw zabezpieczy, nic jest potrzebne" szczególne uregulowanie z art. 18 in fine ustawy o zastawie rejestrowym. Celem tego przepisu jest przechodzenie" zastawu bez konieczności ancksowania umowy zastawniczej. 36 Dz.U. Nr 114, poz

20 Jan Mojak, Jacek Widło przyjęte w ustawie o zastawie rejestrowym, i rejestrze zastawów stanowią zmianę o charakterze fundamentalnym. Zgodnie z art. 21 ustawy o zastawie rejestrowym zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu rejestrowego następuje w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego, o ile przepisy ustawy nie stanowią inaczej. Wyjątki stanowiące szczególne, pozaegzekucyjne sposoby zaspokajania się zastawnika z przedmiotu zastawu określone zostały w art. 22 ust. 1, art. 24 ust. 1 i art. 27 ust. 1 i 2 oraz art. 28 ustawy. Przewidują one dopuszczalność wprowadzenia do umowy zastawniczej następujących pozaegzekucyjnych sposobów zaspokojenia zastawnika: 1) przyjęcie przedmiotu zastawu rejestrowego na własność (art. 22 ust. 1); 2) sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego prowadzonego przez notariusza lub komornika (art. 24 ust. 1); 3) zaspokojenie z dochodu, jaki przynosi przedsiębiorstwo zastawcy (art. 27 ust. 1); 4) zaspokojenie z czynszu dzierżawnego w przypadku wydzierżawiania przedsiębiorstwa zastawcy (art. 27 ust. 2); 5) jeżeli zastawnikiem jest bank zagraniczny, jego wierzytelność może być zaspokojona w walutach obcych, jeżeli przewiduje to umowa zastawnicza (art. 28). Art. 22 ust. 1 przewiduje, że strony mogą w umowie zastawniczej przewidzieć zaspokojenie się zastawnika poprzez przejęcie przez niego na własność przedmiotu zastawu. Dopuszczalność umownego regulowania możliwości przejęcia przez zastawnika przedmiotu zastawu ograniczona jest do trzech przypadków. Stosowna klauzula może być bowiem umieszczona w umowie, jeżeli: a) zastaw ustanowiony został na papierach wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu, a Komisja Papierów Wartościowych i Giełd wyraziła zgodę na takie przejęcie i określiła warunki przejęcia; b) przedmiotem obrotu są rzeczy występujące powszechnie w obrocie; c) przedmiotem zastawu są rzeczy lub prawa, których wartość została ściśle określona w umowie zastawniczej. W przypadku zastawu na papierach wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu konieczne jest przeniesienie określonej liczby tych papierów na rachunek zastawnika, które odbywa się na warunkach opisanych powyżej. W odniesieniu natomiast do rzeczy skutek w postaci przejęcia 88

21 37 Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych następuje zawsze na podstawie oświadczenia zastawnika o przejęciu przedmiotu zastawu na własność (por. art. 22 ust. 2 ustawy norma ius cogens). Odmienny od wskazanego wyżej (art. 22 ustawy) sposób zaspokojenia roszczeń zastawnika przewiduje art. 24 ustawy. Dopuszcza on możliwość zaspokojenia zastawnika przez sprzedaż przedmiotu zastawu w drodze przetargu publicznego. Instytucja przetargu publicznego znana była w obrocie gospodarczym już wcześniej. Przykładowo można wymienić choćby art. 33 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych 37. Do kodeksu cywilnego nowelą z dnia 23 sierpnia 1996 r. 38, poprzez dodanie do art. 70 art , wprowadzono możliwość zawarcia umowy w drodze przetargu. Szczegółowe zasady, tryb i koszty przeprowadzenia sprzedaży określi rozporządzenie wydane przez Ministra Sprawiedliwości. Powstaje wątpliwość, czy w związku z różnymi sposobami zaspokajania roszczeń zastawnika z tytułu ustanowienia zastawu dopuszczalne jest ustalenie przez strony w umowie zastawniczej więcej niż jednego sposobu zaspokojenia zastawnika. Postanowienie takie w umowie wydaje się być dopuszczalne, tyle tylko, że należałoby albo określić kolejność realizacji poszczególnych sposobów zaspokojenia zastawnika, albo też jemu pozostawić prawo wyboru ustanowionych w umowie sposobów zaspokajania. Określony w art. 24 sposób zaspokojenia, w odróżnieniu od sposobu z art. 22 ust. 1, odnosi się do wszelkich przedmiotów zastawu. Sprzedaż przedmiotu zastawu następuje w drodze przetargu publicznego prowadzonego przez notariusza lub komornika. Zaspokojenie wierzytelności zastawnika może nastąpić także z dochodu, jaki przynosi przedsiębiorstwo zastawcy (art. 27 ust. 1), lub z czynszu za wydzierżawione przedsiębiorstwo (art. 27 ust. 2). W umowie zastawniczej strony mogąprzewidzieć, że dochody, jakie przynosi przedsiębiorstwo, będą zaliczone na poczet zabezpieczonej wierzytelności. W takiej sytuacji umowa winna określać sposób zaliczenia dochodu na poczet zabezpieczonej wierzytelności. Przede wszystkim powinna regulować, jaka część dochodu przedsiębiorstwa i w jakich terminach będzie zaliczana na poczet wierzytelności Co do kwestii zarządu nad przedsiębiorstwem zob. Z. S trus.m. S tr us - Wołos, Komentarz do ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Warszawa 1997, s