MIĘDZYUNIWERSYTECKI OBÓZ NAUKOWY IN IUSTAM REM TAKTYKA I TECHNIKA KRYMINALISTYCZNA - WCZORAJ, DZIŚ, JUTRO

Transkrypt

1 MIĘDZYUNIWERSYTECKI OBÓZ NAUKOWY IN IUSTAM REM TAKTYKA I TECHNIKA KRYMINALISTYCZNA - WCZORAJ, DZIŚ, JUTRO

2

3 MIĘDZYUNIWERSYTECKI OBÓZ NAUKOWY IN IUSTAM REM TAKTYKA I TECHNIKA KRYMINALISTYCZNA - WCZORAJ, DZIŚ, JUTRO MATERIAŁY Z KONFERENCJI POD REDAKCJĄ MARIUSZA ZELKA POZNAŃ-RZESZÓW 2009

4 Redakcja: MARIUSZ ZELEK Opieka merytoryczna: prof. dr hab. HUBERT KOŁECKI gen. dr JÓZEF JEDYNAK dr SZYMON MATUSZEWSKI Projekt okładki, korekta techniczna, skład: Krzysztof Marek Szwaczka Druk: Drukarnia Pijarów, Kraków Książka ukazała się przy wsparciu finansowym: Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Spółki Dr Krystian Ziemski & Partners sp. z o.o. w Poznaniu Copyright by KNA Ad Rem WPiA UAM & KNPK Iustitia WPiA UR Stan prawny na dzień: 9 stycznia 2009 r. Informacje o autorach zostały podane na dzień: 16 listopada 2009 r. ISBN

5 SPIS TREŚCI Słowo wstępne... 7 Magdalena Soboń Dowód z przesłuchania w polskim procesie karnym Monika Wędrychowicz, Anna Wojcieszak Małoletni pokrzywdzony w charakterze świadka Piotr Charzewski Przeszukanie osoby i mieszkania w świetle prawa do prywatności Piotr Karlik Wykrywanie przestępstw pedofilii w Internecie z zastosowaniem instytucji zakupu kontrolowanego, a także innych metod prowokacji policyjnej Anna Wilińska Dziennikarstwo śledcze wybrana problematyka Tomasz Bednarek Wybrane aspekty badań osmologicznych i ich znaczenie w procesie karnym Remigiusz Rabiega Traseologia zagadnienia elementarne Ewelina Kowal Wybrane metody identyfikacji zwłok ludzkich Marta Witwicka Specyfika oględzin zwłok i miejsca ich znalezienia w środowisku wodnym Rafał Skowron Upadki z wysokości cechy charakterystyczne oraz sposoby odróżniania samobójstw, wypadków i czynów zabronionych Julia Przeniczna Handel ludźmi. Prawo i praktyka, zapobieganie i ściganie Beata Koczorowska Od przestępcy do biznesmena proces nadania legalności dochodom uzyskanym z działalności pozaprawnej Judyta Kasperkiewicz Badanie identyfikacyjne broni palnej Mariusz Zelek Kryminalistyczna problematyka stłuczonych szyb

6

7 Słowo wstępne Niniejsza publikacja jest efektem wielomiesięcznej pracy studentów UAM w Poznaniu oraz Uniwersytetu Rzeszowskiego zainteresowanych działalnością w ruchu naukowym. Zawiera ona referaty wygłoszone podczas ogólnopolskiej konferencji naukowej zatytułowanej Taktyka i technika kryminalistyczna wczoraj, dziś, jurto, zorganizowanej w ramach Międzyuniwersyteckiego Obozu Naukowego In iustam rem, który odbył się w dniach 6 9 stycznia 2009 r. w Centrum Szkolenia Policji w Legionowie. Inicjatywa ta doszła do skutku za sprawą członków Koła Naukowego Administratywistów Ad Rem Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Koła Naukowego Prawa Karnego Studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego Iustitia. Projekt zrodził się w czerwcu 2008 roku i powstał na kanwie wspólnych przemyśleń na temat współpracy organizacji studenckich, które rzadko łączą siły, by realizować swoje cele statutowe oraz sprzyjać rozwojowi kontaktów. Brakuje studenckich projektów międzyuniwerysteckich, które integrują, rozwijają, aktywizują i uczą współpracy. Kontakt między wspomnianymi kołami naukowymi, nawiązany w kwiet niu 2007 roku, zaowocował wspólnym przedsięwzięciem obejmującym trzy etapy współpracy: organizację obozu naukowego, organizację otwartej konferencji nauko wej oraz pracę nad wspólną publikacją. Członkowie KNA Ad Rem szczególnie zainteresowani byli strukturą oraz działalnością Policji jako elementu administracji publicznej. Głównym celem studen tów z KNPK Iustitia było z kolei pogłębienie posiadanej wiedzy z zakresu kryminalistyki. Projekt zrealizowano na terenie Centrum Szkolenia Policji w Legionowie ( elitarnego ośrodka przygotowującego wyspecjalizowane kadry do wykonywania zadań związanych z ochroną bezpieczeństwa obywateli oraz utrzymaniem bezpieczeństwa i porządku publicznego. Patronat honorowy nad przedsięwzięciem objęli: ówczesny Minister Sprawiedliwości dr hab. prof. UR Zbigniew Ćwiąkalski, Polskie Towarzystwo Krymina listyczne, Prezydent Miasta Poznania Ryszard Grobelny, Prezydent Miasta Rzeszowa Tadeusz Ferenc, Rektor UR prof. dr hab. Stanisław Uliasz, Prorektor ds. studenckich UAM prof. dr hab. Zbigniew Pilarczyk, Dziekan WPiA UAM prof. UAM dr hab. Tomasz Sokołowski, Dziekan WPiA UR prof. dr hab. Stanisław Sagan oraz profesor prawa karnego, członek Trybunału Stanu prof. dr hab. Andrzej J. Szwarc. Patronat medialny sprawowały natomiast: Edukacja Prawnicza, Gazeta Codzienna Nowiny, Polskie Radio Rzeszów, a ponadto portale internetowe oraz

8 8 ANNA WILIŃSKA, MARIUSZ ZELEK Wyjazd odbył się dzięki wsparciu finansowemu Uniwersytetu Rzeszowskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego oraz spółki Dr Krystian Ziemski & Partners sp. z o.o. w Poznaniu. Przedsięwzięcie tego typu jest inicjatywą unikatową. Działalność naukowa prowadzona przez studentów napotyka bowiem problemy różnej natury. Koła naukowe z jednej strony borykają się z brakiem funduszy, z drugiej natomiast z biernością wśród studentów. Projekty naukowe nie cieszą się popularnością i uważane są za tematy mało chwytliwe, co powoduje niechęć sponsorów oraz mediów do angażowania się w podobne inicjatywy. Ponadto, przedsięwzięcia młodzieży w dzie dzinie nauki rzadko spotykają się ze wsparciem i zainteresowaniem organów adminis tracji publicznej oraz przedsiębiorstw prywatnych, które wytykają młodym ludziom brak profesjonalizmu. Przez projekt In iustam rem studenci chcieli udowodnić, że odpowiednia organizacja i zapał do pracy w połączeniu ze stosunkowo niewielkimi nakładami finansowymi wystarczą, by zrealizować poważne przedsięwzięcie, które da im możliwość rozwijania swoich zainteresowań naukowych oraz wykształci u nich zdolności organizacyjne. Stąd też i nazwa opisywanego przedsięwzięcia: In iustam rem, która nasuwa nie tylko skojarzenia z nazwami obu kół naukowych organizatorów akcji, ale przede wszystkim niesie ze sobą przesłanie o potrzebie pogłębiania współpracy i wymieniania doświadczeń na płaszczyźnie ponadlokalnej. Taki też był cel obu organizacji, które dla jego realizacji połączyły siły W słusznej sprawie. Pobyt studentów na terenie CSP w Legionowie trwał 4 dni. W tym czasie, członkowie kół naukowych uczestniczyli w specjalnie dla nich zorganizowanych warsztatach, szkoleniach, inscenizacjach, rekonstrukcjach oraz wykładach prowadzonych przez kadrę przygotowującą na co dzień do służby setki policjantów. Podczas prelekcji podejmowane były tematy dotyczące m.in. neutralizacji ładunków wybucho wych z użyciem technik wysokościowych, zagadnień związanych z pracą policyjnych negocjatorów, zasad prowadzenia pościgu, kwestii prawidłowego zabezpieczenia miejsca zdarzenia przestępnego, jak również problematyki kierowania ruchem drogo wym. Międzyuniwersytecki obóz naukowy In iustam rem obfitował ponadto w spotkania z zaproszonymi gośćmi, wśród których znaleźli się mł. insp. dr Tomasz Bednarek Naczelnik Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Stołecznej Policji, współtwórca polskiej szkoły badań osmologicznych, dr Adam Mazurek ekspert Narodowego Instytutu Leków, wieloletni pracownik Centralnego Laborator ium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji, a także Sławomir Sikora Pierwowzór Stefana, bohatera filmu Dług w reżyserii Krzysztofa Krauzego, w 1997 roku skazany na 25 lat pozbawienia wolności za podwójne zabójstwo, w 2005 roku ułaskawiony przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego. Istotną częścią przedsięwzięcia była otwarta konferencja naukowa, podczas której studenci prezentowali swoje poglądy na tematy związane z kryminalistyką, których esencją są artykuły oferowane Czytelnikowi w niniejszym opracowaniu.

9 SŁOWO WSTĘPNE Aby zapewnić jak najszerszej grupie osób dostęp do umieszczonych w nim tekstów, zostały one ponadto opublikowane na stronie internetowej miesięcznika Edukacja Prawni cza oraz na portalu Warto zaznaczyć, że wystąpieniom studentów mógł się przysłuchiwać każdy adept lub pracownik CSP w Legionowie. Na zakończenie projektu, uczestnicy obozu udali się do siedziby Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego na spotkanie z dr. Jarosławem Moszczyńskim, który wprowadził studentów w tajniki organizacji i zasad funkcjonowania PTK. Zaprezentowano ponadto podstawowe sposoby wykrywania fałszerstw banknotów oraz rozmaite metody wizualizacji i zabezpieczania śladów linii papilarnych. Szczegółowe sprawozdanie z przebiegu obozu opublikowane zostało na łamach portalu internetowego którego przedstawiciel korespondent, towarzyszył studentom w trakcie całego pobytu w CSP Legionowo. 9 Poznań-Rzeszów, listopad 2009 r. Anna Wilińska Mariusz Zelek

10

11 Magdalena Soboń* Dowód z przesłuchania w polskim procesie karnym W postępowaniu karnym za pomocą dowodów ustala się fakty, w oparciu o które wydane zostanie rozstrzygnięcie w sprawie. Zasadą jest, że ustalenia faktyczne mają być udowodnione, bo tylko wówczas można przyjąć, że są one prawdziwe, czyli zgodne z rzeczywistością (zasada prawdy materialnej art. 2 2 k.p.k.). Dowodem w postępowaniu karnym jest każdy dopuszczalny przez prawo środek procesowy służący do dokonania ustaleń faktycznych, czyli taki, którego celem jest ustalenie okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Dowody klasyfikuje się według różnych kryteriów. Mając na uwadze stosunek dowodu do faktu głównego, czyli przestępstwa, o które toczy się proces, wyróżnia się dowody bezpośrednie dotyczące wprost tego faktu oraz pośrednie dotyczące tzw. faktów ubocznych, które służą udowodnieniu przesłanek do dalszego rozumowania odnośnie faktu głównego. Dowodem ubocznym jest m. in. tzw. poszlaka, która teoretycznie może oznaczać zarówno dowód obciążający jak i odciążający, ale praktycznie chodzi tutaj o okoliczność niekorzystną dla oskarżonego. Tak więc poszlaką jest w istocie fakt uboczny obciążający oskarżonego, a dowód poszlakowy to dowód z poszlak, faktów ubocznych niekorzystnych dla tego podmiotu. Przykładowo, alibi wykazujące fakt pobytu oskarżonego w momencie czynu w innym miejscu niż zdarzenie przestępne, nie stanowi poszlaki, natomiast brak alibi przy innych poszlakach może pozwolić na wyciągnięcie wniosku o odpowiedzialności oskarżonego. 1 W procesie opartym na poszlakach trafność ustaleń faktycznych dokonanych na ich podstawie występuje jednak dopiero wtedy, gdy ustalenia te nie mogą być podważone przez jakąkolwiek inną możliwą wersję zdarzenia. 2 A zatem o zgodności ustaleń z rzeczywistym przebiegiem zdarzenia świadczy nie sama wielość poszlak, ale logiczne powiązanie ich całokształtu, wykluczające realnie inne wersje danego zdarzenia. Ze względu na charakter źródła dowodowego wyodrębnia się następujące dowody: osobowe, gdy źródłem takim jest osoba, a sposobem przeprowadzenia przesłuchanie, zaś w razie sprzeczności uzyskiwanych środków dowodowych także konfrontacja, rzeczowe, kiedy to źródłem jest przedmiot, miejsce lub ciało, zaś środkiem dowodowym ich cechy i właściwości, a sposobem przeprowadzenia oględziny, oraz * Autorka jest aplikantem adwokackim w Zespole Adwokackim nr 3 w Rzeszowie. 1 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze 1998, s Wyrok SN z dnia 4 czerwca 1983 r., Rw 420/83, OSNKW 1983, nr 12, poz. 101.

12 12 MAGDALENA SOBOŃ inne dowody samoistne przeprowadzane na inne sposoby, np. dokument, taśma z zapisem dźwięku lub obrazu, fotografia, eksperyment (jeżeli przedmiotem zainteresowania nie jest ich treść, lecz właściwości wówczas stanowią one dowód rzeczowy). Z uwagi na odległość źródła dowodowego od dowodzonego faktu wyróżnia się dowody pierwotne (z pierwszej ręki), gdy źródło zetknęło się bezpośrednio z udowadnianym faktem, oraz pochodne (z dalszego źródła), jeżeli jest to tylko przekaźnik informacji będący pośrednikiem między źródłem pierwotnym, a faktem dowodzonym. Przyjmuje się, iż z dowodów pochodnych można korzystać zawsze, gdy brak jest dowodu pierwotnego lub gdy chodzi o sprawdzenie wiarygodności dowodu pierwotnego oraz gdy dany dowód, niezbędny w postępowaniu, z natury swej zawsze jest pochodny (np. opinia biegłego). Nie można natomiast zastępować dowodem pochodnym dowodu pierwotnego, rezygnując z jego przeprowadzenia. Jeżeli natomiast dowód pochodny należy do innej kategorii dowodów niż pierwotny (np. dowód osobowy i protokół jego przesłuchania) to korzystnie z dowodów pochodnych jest możliwe jedynie wówczas, gdy ustawa na to zezwala. 3 Z punktu widzenia formalizmu w przeprowadzaniu dowodów mówi się o dowodzie ścisłym i swobodnym. Ścisły (formalny) to dowód przeprowadzony dokładnie według rygorów prawa dowodowego, a więc w określony prawem sposób i w określonej prawem formie. Natomiast dowód swobodny to taki, przy którym nie ma potrzeby zachowywania wszelkich wymogów procedural nych i można go wykorzystać przy rozstrzyganiu o innych kwestiach np. o dopuszczalności postępowa nia lub w kwestiach wpadkowych w procesie. W związku z powyższym, tylko dowody ścisłe (formalne) mogą stanowić podstawę do rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej. 4 Jednym ze sposobów przeprowadzenia dowodów jest przesłuchanie osobowego źródła dowodowego. Sposób oraz warunki ważności tej czynności formułuje art. 171 k.p.k., który nie tylko stawia wymóg zagwarantowania osobie przesłuchiwanej możliwości swobodnej wypowiedzi, ale również zawiera upoważnienie stron, obrońców, pełnomocników i biegłych do zadawania pytań. Nadto, formułuje zakaz zadawania pytań sugerujących odpowiedź, wskazuje niedopuszczalne sposoby przesłuchania oraz sytuacje, w których organ procesowy uchyla pytania, a także zakazuje wykorzystania jako dowodów określonych wypowiedzi. Osobą przesłuchiwaną jest zarówno osoba składająca zeznania (świadek, biegły) jak i osoba składająca wyjaśnienia (podejrzany, oskarżony) oraz składający zeznania tłumacz czy specjalista, a także osoba, która przeprowadziła wywiad środowiskowy, a zatem jest to przede wszystkim osoba wypytywana o szczegóły dotyczące sprawy. 5 3 T. Grzegorczyk, Kodeks, op. cit., s Tamże, s P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1999, s. 631.

13 DOWÓD Z PRZESŁUCHANIA W POLSKIM PROCESIE KARNYM Paragraf 1 art. 171 k.p.k. daje podstawę do przyjęcia, iż każde przesłuchanie powinno być podzielone na dwie fazy, z których pierwsza powinna polegać na swobodnym wypowiedzeniu się osoby przesłuchiwanej, a druga na udzielaniu przez nią odpowiedzi na pytania. Swoboda wypowiedzi to taki stan, w którym przesłuchiwany zachowuje pełną, nieskrępowaną możliwość formułowania oświadczenia dowodowego zgodnie ze swoją wolą w granicach określonych celem danej czynności, bez przerywania pytaniami i wtrąceniami ze strony organu przesłuchującego, czy też innych uczestników postępowania uprawnionych do formułowania pytań. 6 Osoba przesłuchiwana powinna przedstawić wszystkie znane jej fakty związane z celem tego przesłuchania. Relacja taka jest bardziej wierna od tej, jaka jest przedstawiana w odpowiedzi na pytania. Może natomiast zawierać materiał o różnej skali wartości, niemniej jednak wypowiedzi swobodne są mniej kompletne, ale bardziej dokładne. 7 Brak swobody wypowiedzi powstaje zatem wówczas, gdy zaistnieją podczas przesłuchiwania takie warunki, które powodują, że formułując swą wypowiedź przesłuchiwany ma na uwadze inne okoliczności towarzyszące czynności przesłuchania i w ten sposób oświadczenie dowodowe nie jest wyrazem tylko jego woli, gdyż jest on skrępowany poprzez te okoliczności albo znajduje się on w stanie, w którym nie może panować nad swoją wolą. 8 Swobodna relacja osoby przesłuchiwanej jest jednak ograniczona celem danej czynności. Zgodnie z art. 297 k.p.k. cele postępowania karnego, sprowadzają się m. in. do wykrycia sprawcy i pociągnięcia go do odpowiedzialności karnej, wyjaśnienia okoliczności sprawy, a także zbadania i utrwalenia dowodów dla sądu. Dlatego też swobodna wypowiedź osoby przesłuchiwanej nie oznacza wypowiedzi dowolnej, lecz taką, która mieści się w granicach celów procesu i danej czynności procesowej. 9 Organ przesłuchujący uprawniony jest do ingerencji w tok wypowiedzi osoby przesłuchiwanej, ale jedynie po to, by ukierunkować ją na właściwy temat. Jeżeli jednak już w fazie spontanicznego oświadczania (zeznania, wyjaśnienia) zadawano przesłuchiwanemu wiele pytań, które nie krępowały swobody wypowiedzi, to uzyskany środek dowodowy nie jest dotknięty wadą braku swobody wypowiedzi. W takim przypadku można mieć jedynie zastrzeżenia, czy przesłuchanie ujawniło wszystkie istotne okoliczności, jakie wyszłyby na jaw przy zapewnieniu spontaniczności wypowiedzi, niemniej jednak nie ma podstaw do dyskwalifikowania takiego dowodu, chyba że naruszono przy tym zakaz zadawania pytań sugerujących odpowiedź. 10 Nie wolno natomiast pod pozorem ograniczenia swobody wypowiedzi do celu przesłuchania, oddziaływać na treść zeznań lub wyjaśnień. W orzecznictwie podnoszono zarzut, iż wielokrotność przesłuchań przy jednoczesnym zmęczeniu i złym samopoczuciu przesłuchiwanych może nasuwać wątpliwość co do istnienia warunków zapewniających im swobodę wypowiedzi. Ponadto 6 F. Prusak, Komentarz do kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1999, s B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 1996, s T. Grzegorczyk, Kodeks, op. cit., s Wyrok SN z dnia 8 lutego 1974 r., V KR 42/74, OSNKW 1974, nr 6, poz Wyrok SN z dnia 1 grudnia 1980 r., II KR 323/80, OSNPG 1981, nr 6, poz

14 14 MAGDALENA SOBOŃ liczne przesłuchania mogą prowadzić do osłabienia mocy dowodowej przyznanych okoliczności ze względu na wiążące się z tym zmęczenie psychiczne i fizyczne. 11 W związku z prawem do swobodnej wypowiedzi osoby przesłuchiwanej, organ procesowy nie może wykorzystywać określonego stanu przesłuchiwanego, przy którym swoboda wypowiedzi, jako możliwość panowania nad własną wolą przy formułowaniu wypowiedzi, nie istnieje. Z tych też względów nie można uznawać jako w pełni ważnych przesłuchań osób nietrzeźwych, czy też osób będących pod wpływem środków narkotycznych, jeżeli na skutek odurzenia pozbawione były możliwości wypowiedzenia się. 12 Natomiast swobodnej wypowiedzi podejrzanego nie wyłącza jego stan psychiczny wywołany załamaniem się w związku z zatrzymaniem, aresztowaniem, czy też przedstawieniem dowodów, jeżeli nie towarzyszą temu niedozwolone metody przesłuchania. 13 Podobnie, nie ogranicza swobody wypowiedzi doprowadzenie do konfrontacji, jako dopuszczalnego sposobu przeprowadzenia dowodu osobowego, ani też stosowanie innych legalnych środków przymusu procesowego, takich jak kary porządkowe za niestawiennictwo czy bezpodstawną odmowę zeznań. 14 Po swobodnym wypowiedzeniu się osoby przesłuchiwanej strony uprawnione do formułowania pytań mogą kierować do niej szczegółowe pytania, które jednak muszą dotyczyć ściśle przedmiotu przesłuchania. Mogą to być pytania: 1) uzupełniające, zmierzające do uzyskania w odpowiedzi dodatkowych informacji, pominiętych w swobodnej wypowiedzi, 2) wyjaśniające, których celem jest otrzymanie konkretnych odpowiedzi w kwestiach, które budzą wątpliwości (mogą również zmierzać do przypomnienia przesłuchiwanemu określonych okoliczności, o których mógł zapomnieć), 3) kontrolne, służące weryfikacji wypowiedzi, a także zmierzające do uściślenia tych spośród kwestii poruszonych przez osobę przesłuchiwaną, które tego wymagają. Pytania kontrolne mają przede wszystkim ułatwić ocenę treści i wiarygodności wyjaśnień lub zeznań osoby przesłuchiwanej. Mogą one dotyczyć źródła wiadomości zawartych w wypowiedzi, np. czy zeznający był naocznym świadkiem opisywanych zdarzeń, okoliczności postrzegania, np. czasu i miejsca, właściwości zmysłów osoby przesłuchiwanej oraz jej zdolności postrzegania albo jej podatności na sugestie. 15 Pytania mogą także zmierzać do wyjaśnienia sprzeczności w wypowiedzi osoby przesłuchiwanej, jak również do zweryfikowania prawdomówności świadka Wyrok SN z dnia 26 maja 1981 r., IV KR 100/81, OSPiKA 1982, nr 7-8, poz M. Cieślak, Z. Doda, Kierunki orzecznictwa SN, Palestra 1984, nr 10, s Wyrok SN z dnia 28 lipca 1977 r., III KR 188/77, OSNPG 1977, nr 12, poz Wyrok SN z dnia 5 lutego 1982 r., IV KR 308/80, OSNKW 1982, nr 7-8, poz Z. Czeczot, Kryminalistyczna problematyka osobowych środków dowodowych, Warszawa 1976, s P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks, op. cit., s. 633.

15 DOWÓD Z PRZESŁUCHANIA W POLSKIM PROCESIE KARNYM Pytania zadawane osobie przesłuchiwanej powinny być dostosowane pod względem treści do konkretnego zagadnienia i dotyczyć jednej treści. Ponadto powinny one być ścisłe i łatwo zrozumiałe, czyli dostosowane do poziomu inteligencji i wiedzy osoby przesłuchiwanej, 17 winny być ułożone w logicznej kolejności i sformułowane w sposób jasny. W trakcie przesłuchania należy unikać pytań wieloznacznych, nieostrych, niewyraźnych i niezrozumiałych. Pytania nie mogą być podchwytliwe lub obraźliwe, jak też dotyczyć okoliczności, co do których wnioski dowodowe były oddalone. 18 W trakcie przesłuchania zabronione jest zdawanie pytań sugerujących treść odpowiedzi. Zakaz ten dotyczy zarówno organu przesłuchującego jak i pozostałych uczestników przesłuchania. Pytanie sugerujące treść odpowiedzi to takie, które daje osobie przesłuchiwanej do zrozumienia, jakiej odpowiedzi oczekuje przesłuchujący. Jednakże nie każde pytanie podchwytliwe jest takim, które sugeruje treść odpowiedzi. Dopuszcza się formułowanie tego rodzaju pytań w celu zweryfikowania prawdomówności osoby przesłuchiwanej. O tym czy dane pytanie sugeruje treść odpowiedzi, czy jest nieistotne lub niestosowne rozstrzyga ostatecznie organ przesłuchujący, który jest władny je uchylić. 19 Jeżeli nie zostało ono uchylone albo pochodziło od przesłuchującego, to powinno być oceniane w ramach naruszenia swobody wypowiedzi, zwłaszcza gdy przesłuchanie ograniczyło się do odpowiadania na pytania z uniemożliwieniem swobodnego kształtowania przez przesłuchiwanego swej wypowiedzi i brakiem wypowiedzi spontanicznej. Paragraf 4 art. 171 k.p.k. zawiera katalog zabronionych metod przesłuchiwania takich jak stosowanie przymusu, groźby bezprawnej, hipnozy, środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne przesłuchiwanych lub mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu (narkoanaliza, wariograf), który dotyczy organu przesłuchujące go. Przede wszystkim zaś stosowanie hipnozy, narkoanalizy i wariografu jest zakazane, gdyż metody te wyłączają z założenia swobodę wypowiedzi. 20 Przez przymus należy rozumieć bezpośrednią fizyczną presję na osobę przesłuchiwaną, polegającą na zadawaniu jej bólu w celu zmuszenia do złożenia wyjaśnień lub zeznań albo też złożenia wyjaśnień lub zeznań określonej treści, a także na stosowaniu w tym celu presji psychicznej. Przymus obejmuje zarówno vis absoluta (wyłączenie zdolności podjęcia decyzji lub możliwości realizacji decyzji woli), jak i vis compulsiva (nacisk na psychikę zmierzający do wyłączenia swobody w zakresie podejmowania i realizowania decyzji woli) P. Horoszowski, Kryminalistyka, Warszawa 1958, s Wyrok SN z dnia 27 maja 1974 r., I KR 498/73, OSNKW 1974, nr 10, poz P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks, op. cit., s A. Bulsiewicz, Narkoanaliza i hipnoza w procesie karnym, Problemy Praworządności 1986, nr 3, s. 41 i n. 21 S. Waltoś, Proces Karny Zarys Systemu, Warszawa 2008, s

16 16 MAGDALENA SOBOŃ Pod pojęciem przymusu należy zatem rozumieć wszelką przemoc i tortury w szerokim tego słowa znaczeniu, rozumiane nie tylko jako naruszenie nietykalności cielesnej czy pobicie, ale także, zgodnie z ratyfikowaną przez Polskę Konwencją ONZ z dnia 10 grudnia 1984 r. o zakazie stosowania tortur i innych rodzajów okrutnego, niehumanitarnego lub poniżającego traktowania lub karania, każde działanie, którym osobie zadaje się ostry ból lub cierpienie fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku, powodowane przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia. 22 Za naruszające powyższe reguły uznać zatem należy np. wielogodzinne, nękające przesłuchanie, nieuzasadnione wynikami postępowania, przesłuchanie z uniemożliwieniem np. załatwienia potrzeb fizjologicznych, uzależnienia podania leku lub innego środka leczniczego od złożenia zeznań lub wyjaśnień, grożenie aresztem i pozbawienia kontaktu z dzieckiem w razie nieprzyznania się. Wymuszanie wyjaśnień lub zeznań stanowi przestępstwo z art. 246 k.k. Zakaz stosowania groźby bezprawnej obejmuje zarówno groźbę karalną w rozumieniu art. 190 k.k. (np. pobicie) jak i groźbę spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczających czci zagrożonego lub osoby mu najbliższej (art k.k.). W literaturze pojawiło się zagadnienie, jak należy traktować kwestię tzw. podstępu, czyli świadomego wprowadzania w błąd osoby przesłuchiwanej, oraz czynienia tzw. obietnic. W judykaturze przeważa pogląd, iż względy taktyczne nakazują aprobować takie zachowania organów ścigania, gdyż nie odbierają one same w sobie przesłuchiwanemu możliwości swobodnego kształtowania swojej odpowiedzi, nawet jeśli oddziałują na jego proces motywacyjny. 23 W doktrynie pojawiają się jednak głosy by dowód w ten sposób uzyskany został wyeliminowany z uwagi na regułę fair play. 24 Podstęp, który jest skuteczny w ściganiu przestępstw, nie wyłącza natomiast możliwości swobodnego kształtowania wypowiedzi przesłuchiwanego, gdyż to jego wola decyduje nadal o tym, jak odpowie przesłuchującemu. Niemniej jednak zdaniem W. Daszkiewicza działanie podstępne jest działaniem nieetycznym i tym samym nie może rodzić zdrowych dowodów Dz. U. z 1989 r., nr 63, poz wraz z załącznikami. 23 Wyrok SN z dnia 15 lipca 1979 r., V KRN 101/79 i V KRN 123/79, OSNPG 1980, nr 5, poz W. Daszkiewicz, Swoboda wypowiedzi jako przesłanka ważności dowodu w procesie karnym, Państwo i Prawo 1979, nr 4, s W. Daszkiewicz, Taktyka kryminalistyczna a procesowe gwarancje jednostki i prawa obywatelskie, Państwo i Prawo 1985, nr 3, s. 61.

17 DOWÓD Z PRZESŁUCHANIA W POLSKIM PROCESIE KARNYM Przesłuchanie oskarżonego 17 Wyjaśnienia oskarżonego stanowią dowód szczególny, gdyż z jednej strony zazwyczaj nikt nie zna lepiej przebiegu inkryminowanego zdarzenia niż właśnie oskarżony, a z drugiej (wyłączając sytuację, gdy jest on niewinny) nikt nie ma większego interesu w ukryciu prawdy. W związku z powyższym, dowód z wyjaśnień oskarżonego, choć niezmiernie ważny i równoprawny z innymi, podlega ocenie ze szczególną ostrożnością. 26 Wyjaśnienia oskarżonego z jednej strony są bezpośrednim i pierwotnym dowodem w postępowaniu, z drugiej zaś są środkiem obrony materialnej oskarżonego. W związku z tym, składanie wyjaśnień nie może być obowiązkowe i nie można wymuszać ich złożenia na oskarżonym. Prawo do składania wyjaśnień stanowi fakultatywny element prawa oskarżonego do obrony. Nie jest on zobowiązany do mówienia prawdy. W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy stwierdzając, iż fakt niemówienia prawdy przez oskarżonego nie może wprawdzie pogarszać jego sytuacji procesowej, ma on bowiem zastrzeżone prawo do obrony nawet w taki sposób, jednakże kłamliwe przedstawienie istotnego fragmentu zajścia powinno stanowić dowód do szczególnie krytycznej oceny całości wyjaśnień oskarżonego. 27 Oskarżonemu przysługuje prawo do milczenia. Może on odmówić składania wyjaśnień jak też odmówić udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania dotyczące np. jego osoby, czy istoty sprawy. Odmowy tej oskarżony nie musi uzasadniać, a na dodatek nie może być ona także uznana, z uwagi na zasadę domniemania niewinności, za milczące przyznanie się do winy lub wzmocnienie podejrzenia popełnienia przestępstwa, jak też poczytana za okoliczność obciążającą przy wymiarze kary. 28 Ponadto nieudzielenie przez oskarżonego jakichkolwiek odpowiedzi na pytania zadawane w czasie przesłuchania może stanowić formę odmowy składania wyjaśnień, do czego art k.p.k. daje mu prawo. 29 Oskarżonemu przysługuje także prawo składania wyjaśnień na piśmie jako uzupełnienie ustnego przesłuchania. Wyjaśnienia te spisane są jednak wyłącznie w załączniku do protokołu przesłuchania i nie mogą prowadzić do zastępowania dowodu z wyjaśnień uzyskanych poprzez przesłuchanie ustne. Należy zauważyć, iż taktyki przesłuchania świadka i oskarżonego są bardzo do siebie zbliżone, jednakże istotną różnicę stanowi fakt, iż świadek dostarcza materiału dowodowego dotyczącego osoby trzeciej, natomiast oskarżony siebie. Podmioty te mogą być przesłuchiwane w podobny sposób, bo przecież rola oskarżonego jest podobna do roli świadka, ale bardzo zainteresowanego. Należy zatem brać tutaj pod uwagę tendencję oskarżonego do kłamania, przy czym nie zawsze sprzeczność w wyjaśnieniach oskarżonego jest dowodem kłamstwa. 26 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks, op. cit., s Wyrok SN z dnia 4 czerwca 1974 r., III KR 24/74, OSNKW 1974, nr 10, poz Wyrok SN z dnia 4 listopada 1977 r., V KR 176/77, OSNKW 1978, nr 1, poz Postanowienie SN z dnia 27 lipca 1984 r., I KZ 107/84, OSNKW 1985, nr 3-4, poz. 26.

18 18 MAGDALENA SOBOŃ Przesłuchując oskarżonego, który nie przyznaje się do popełnienia zarzucanego mu czynu, najwłaściwszą metodą postępowania jest wykazanie sprzeczności w jego wyjaśnieniach oraz odwoływanie się do logiki oczywistych, niezaprzeczalnych faktów. 30 Przesłuchanie świadków Zeznania świadków niemal w każdym procesie należą do najważniejszych środków dowodowych. Dlatego też, świadkiem może być tylko osoba fizyczna, bez względu na jej wiek i stan zdrowia (także psychicznego). Nie może być nim osoba prawna ani jednostka organizacyjna, niemniej jednak w charakterze świadka może być przesłuchiwana osoba fizyczna wchodząca w skład organów zarządzających takich podmiotów. Świadkiem nie może być także osoba, która w tym samym postępowaniu jest: sędzią, oskarżycielem publicznym, obrońcą, pełnomocnikiem, prowadzącym postępowanie przygotowaw cze, protokolantem, biegłym, tłumaczem lub ekspertem. Nie można też łączyć roli świadka z rolą oskarżonego. W związku z tym, przyjmuje się, że jeżeli istnieją podstawy do przedstawienia danej osobie zarzutów, niedopuszczalne jest przesłuchiwanie jej w charakterze świadka. 31 W procesie natomiast, rolę świadka można kumulować z rolą oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego, pokrzywdzonego, powoda cywilnego i przedstawiciela społecznego, a w postępowaniu karnym skarbowym także z rolą interwenienta. 32 Głównym obowiązkiem świadka jest stawiennictwo i złożenie zeznań, czyli przekazanie organowi procesowemu wiadomości dotyczących przedmiotu procesu. Zeznanie obejmuje podanie przez świadka danych dotyczących jego osoby (ad generalia) oraz przedstawienie tego, co świadkowi wiadomo w sprawie (ad rem). Obowiązek ten jest wyłączony lub ograniczony w stosunku do niektórych osób, z uwagi na istniejące zakazy dowodowe, ale tylko w zakresie zeznań ad rem. 33 W konsekwencji, obowiązek złożenia zeznania nie ma charakteru bezwzględnego, bowiem ustawa przewiduje w odniesieniu do pewnych okoliczności możliwość uchylenia się od zeznawania lub udzielenia odpowiedzi na pewne pytania. Takimi zakazami dowodowymi są: 1) zakaz przesłuchiwania obrońcy, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę oraz duchownego, co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi (art. 178 k.p.k.), 2) tajemnica państwowa (art. 179 k.p.k.), 30 P. Horoszowski, Kryminalistyka, op. cit., s Wyrok SN z dnia 21 stycznia 1982 r., II KR 338/81, OSNKW 1982, nr 3, poz J. Gajewski, L. K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze 2006, s J. Bartoszewski, L. Gardocki, S. M. Przyjemski, R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1998, s. 460.

19 DOWÓD Z PRZESŁUCHANIA W POLSKIM PROCESIE KARNYM 3) tajemnica służbowa i zawodowa (art. 180 k.p.k.), 4) wyłączenie jawności (art. 181 k.p.k.), 5) prawo odmowy zeznań (art. 182 k.p.k.), 6) prawo uchylenia się od odpowiedzi na pytania (art. 183 k.p.k.). 19 Przebieg przesłuchania normuje art. 191 k.p.k., który wyraźnie wskazuje na to, o co należy zapytać świadka rozpoczynając tą czynność procesową. Pytania dotyczące danych osobowych, miejsca zamieszkania, wykonywanego zajęcia, karalności za fałszywe zeznania lub oskarżenia oraz stosunek do stron, umożliwiają sądowi zindywidualizowanie świadka, ustalenie do jakiej kategorii świadków należy osoba przesłuchiwana, a zwłaszcza czy może odmówić zeznań (stosunek do stron) lub czy należy odbierać od niej przyrzeczenie (karalność za fałszywe zeznania lub oskarżenia). Dane te ponadto mogą być podstawą do decyzji o przesłuchaniu świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa (art k.p.k.), poddania świadka oględzinom i badaniom lekarskim (art i 4 k.p.k.) lub też mogą mieć istotne znaczenie przy ocenie wiarygodności jego zeznań. Po otrzymaniu powyższych danych sąd uprzedza świadka o prawie odmowy zeznań (art. 182 k.p.k.), uchylenia się od odpowiedzi na pytanie (art. 183 k.p.k.) i możliwości zwolnienia od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytanie (art. 185 k.p.k.). Obowiązek takiego uprzedzenia zachodzi w sytuacji, gdy ujawnią się okoliczności skutkujące tego rodzaju uprawnieniem. W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 czerwca 1971 r. stwierdzając, iż chociaż art k.p.k. wyraźnie zobowiązuje sąd do pouczenia świadka o prawie odmowy zeznań, to jednak żaden przepis tego kodeksu nie nakłada na sąd obowiązku żądania od świadka oświadczenia, że nie zamierza on z przysługującego mu w tym zakresie prawa skorzystać. Sam fakt bowiem, że świadek po pouczeniu go, przystępuje do składania zeznań wskazuje ewidentnie na to, że świadek nie chce korzystać z prawa odmowy zeznań. Taka sama sytuacja zachodzi także wówczas, gdy sąd poucza świadka o prawie uchylenia się od odpowiedzi na poszczególne pytania w oparciu o art k.p.k., a świadek mimo tego na pytanie odpowiada. 34 Jeżeli w trakcie przesłuchania świadka zostanie powzięte podejrzenie, że mówi on nieprawdę, należy zadawać mu liczne pytania odnoszące się do różnych szczegółów sprawy. Świadkowie mówiący nieprawdę, a zwłaszcza będący w zmowie, nie potrafią się przygotować na taką sytuację, a skontrolowanie i skonfrontowanie ich wypowiedzi pozwala na wykrycie sprzeczności. Nie ulega wątpliwości, że dowód z przesłuchania jest jednym z najważniejszych dowodów w procesie karnym. Jednakże, przeprowadzając taki dowód i oceniając go w zakresie jego przydatności należy kierować się szczególną ostrożnością i rozwagą, bacząc przy tym, by nie naruszyć zasad przewidzianych w procedurze karnej. 34 Wyrok SN z dnia 28 czerwca 1971 r., I KR 76/71, OSNPG 1971, nr 10, poz. 187.

20