УДК 94(477) Marek Motyka ZMIANY KULTUROWE WOBEC SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH W POLSCE NA PRZEŁOMIE XX I XXI WIEKU

Transkrypt

1 УДК 94(477) Marek Motyka ZMIANY KULTUROWE WOBEC SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH W POLSCE NA PRZEŁOMIE XX I XXI WIEKU W artykule opisane zostały przemiany postaw wobec środków narkotycznych, które w ostatnich czterdziestu latach dokonały się na terenie Polski. Zmiany te ukazane zostały w odniesieniu do występujących w tym okresie zjawisk kulturowych. Podkreślona została również rola współczesnych mediów, zwłaszcza Internetu, w ukazaniu wpływu na dynamikę zjawiska. Kluczowe słowa: kultura, narkotyki, dynamika. Abstract: The article described the transformation of attitudes toward narcotics that in the last forty years have occurred on Polish territory. These changes have been shown to occur in relation to the period of cultural phenomena. Also emphasized the role of the media, especially the Internet in showing the impact on the dynamics of the phenomenon. Key words: culture, drugs, dynamics. Марек Мотика. Культурні зміни щодо психоактивних субстанцій в Польщі на переломі ХХ і ХХІ століть. У статті охарактеризовані зміни ставлення до наркотичних засобів, які відбулися впродовж остатніх чотирьох десятиліть у Польщі. Ці зміни проаналізовані в контексті відповідних культурних явищ. Також підкреслена роль сучасних мас-медіа, особливо Інтернету, з точки зору впливу на динаміку досліджуваного явища. Ключові слова: культура, наркотики, динаміка. Wstęp Zażywanie substancji wpływających na psychikę człowieka należy do zjawisk równie wiekowych jak sama ludzkość. Specyfiki te wraz z biegiem historii powoli wymykały się sferze sacrum, w której funkcjonowały jako naturalne mikstury psychoaktywne służące do łączności ze światem duchów lub leczenia chorych i gdzie podlegały ściśle przestrzeganej kontroli [1]. Sfera profanum do której przenikały, powoli i z dużą ostrożnością godziła się na nowe właściwości jakie przypisywano tymże medykamentom: przeciwbólowe, wzmacniające, pobudzające czy wyciszające. W ostatnich latach jednakże, dynamika zmian dotyczących zarówno sposobów używania, jak i społecznego przyzwolenia nabrała wyraźnie na sile. Przeobrażenia jakie się tu dokonały wniosły znaczące zmiany zarówno w kulturze młodzieżowej, jak i postrzeganiu zjawiska przez społeczeństwo oraz na tzw. czarnym rynku substancji psychoaktywnych. Eskalacja zjawiska designer drugs zwanych potocznie dopalaczami stanowi tu jednak przysłowiowy kamień milowy. Jego powszechność zdecydowanie wpłynęła na kształtowanie się zarówno nowych postaw wśród młodzieży, jak i społeczną dezorientację oraz poczucie bezradności wobec osobliwości jaką stanowił legalny handel tymi substancjami. Celem tej pracy jest ukazanie procesu zmian w sposobach ich postrzegania, przez próbę uchwycenia istotnych faktów dotyczących tego obszaru z okresu ostatnich 40 lat. Charakterystyka zjawisk Zażywanie substancji psychoaktywnych należy do osobliwości wieloaspektowych, niejednorodnych, charakteryzujących się dużą dynamiką. Co pewien okres czasu na scenie narkotykowej pojawiają się nowe trendy i zachowania, powodując jednocześnie zanikanie dotychczasowych wzorców [2]. Od połowy lat osiemdziesiątych XX wieku można zaobserwować co najmniej kilka etapów charakteryzujących się znacznym zróżnicowaniem i zupełnie odmiennym modelem zarówno zażywania, jak i postrzegania osób biorących narkotyki. Dominujący od lat siedemdziesiątych XX w. tzw. typ kompociarza 1, budzący powszechną odrazę i lęk przed AIDS 1 Narkoman zażywający dożylnie kompot polską heroinę wytwarzaną domowym sposobem.

2 oraz stanowiący niemal temat tabu w naszym społeczeństwie, zaczął ulegać powolnej przemianie. Masowe wprowadzenie na rodzimy narkotykowy czarny rynek substancji syntetycznych, jak m.in. amfetamina czy brown sugar, znacząco wpłynęło zarówno na zmianę stosunku młodzieży do tych substancji, jak i postrzeganie ówczesnych narkomanów. Spowodowane to było w dużej mierze mniej inwazyjnym metodom przyjmowania tych narkotyków. Już wtedy, wśród samej młodzieży, dało się zauważyć widoczną różnicę w postrzeganiu tych którzy sniffują, czyli wciągają narkotyk nosem, czy jak w przypadku heroiny, zwanej w slangu brownem wdychanie przez lufkę oparów ze spalanego na folii aluminiowej narkotyku. Narkoman kojarzony był wówczas niemal wyłącznie ze strzykawką, pokłutymi od zastrzyków żyłami, kradzieżami, prostytucją i budzącym grozę w tamtym okresie wzrostem zakażeniami wirusem HIV. Osoby wciągające narkotyk przez nos nie identyfikowały siebie zupełnie z tym środowiskiem, natomiast palacze browna w związku z wysoką ceną narkotyku - stanowili niemal elitę wśród dorastającej młodzieży. Wynikało to z tego, że do palenia wykorzystywano 2-3 krotnie więcej tego środka, ponieważ znaczna część narkotyzujących oparów ulatywała w powietrze, a tylko nieliczni mogli sobie na taki luksus pozwolić. Tworzyło to iluzoryczne odcięcie się od tzw. ćpuńskiego klimatu i podział na tych co muszą zażywać a ich nie stać, więc biorą w żyłę i na tych, których stać (palących), co automatycznie tworzyło iluzję, że nie są uzależnieni [3, s. 125]. Żaden z palaczy tego narkotyku nie uważał siebie za narkomana było to obraźliwe stwierdzenie, porównywalne z najbardziej uwłaczającymi określeniami. W ostatniej dekadzie XX wieku w kulturze młodzieżowej doszło do kolejnych, bardziej spektakularnych zmian związanych z używaniem substancji o narkotycznym działaniu. Czasy te można nazwać złotym okresem dla rozpowszechnienia się tzw. miękkich narkotyków, w tym m. in. marihuany. Czynników które w tak znaczący sposób wpłynęły na postawy młodzieży, jak również społeczne postrzeganie używania tego narkotyku jest wiele, pominąć tu jednak nie sposób wpływu muzyki reggae, której czołowy przedstawiciel Bob Marley był zdecydowanym zwolennikiem trawki. Muzyk ten w wielu ze swoich utworów opiewał duchowe korzyści płynących z palenia. Również stosunek innych przedstawicieli sceny muzycznej i politycznej do tego środka wywarł niemały wpływ na propagowanie narkotyku. Osobistości, jak m.in. Olga Jackowska Kora, czy też wokalista Krzysztof Jaryczewski, jak również prezydent USA Bill Clinton, czy burmistrz Nowego Jorku Michael Bloomberg, publicznie przyznawały się do korzystania z tego środka, a nierzadko też wypowiadały się pozytywnie na temat jego działania [4]. Przełomowym momentem jednak, jak podawał tygodnik Wprost, były wyniki raportu wydanego przez WHO - Światową Organizację Zdrowia. Raport w sposób jednoznaczny przedstawiał marihuanę jako środek bardziej bezpieczny niż tytoń czy alkohol, po którym np. akty przemocy, w porównaniu z tymi pod wpływem alkoholu, występują incydentalnie i są niezwykle rzadkim zjawiskiem. Stwierdzono tam również, że nadużywanie marihuany - rzadziej niż w przypadku alkoholu czy tytoniu - po zaprzestaniu używania nie wywołuje zespołu odstawienia a tym samym rozsądne korzystanie sprawi, że jakiekolwiek konsekwencje nie powinny mieć miejsca. Przekaz był tu jednoznaczny jeśli będziesz uważał na to co i jak bierzesz, to się nie uzależnisz [4]. Kolejnym czynnikiem było również po odkryciu w mózgu receptora reagującego na THC 2 - rozpowszechnianie na internetowych portalach młodzieżowych informacji, które miałyby dowodzić, że człowiek od samego początku istnienia został wyposażony przez naturę w elementy, które pozwalają mu czerpać przyjemność z tych roślin [5, s. 14]. Te, jak i wiele innych podobnych bodźców miało znaczący wpływ w utrwaleniu postaw młodzieży, a nawet w narodzinach nowego stylu życia za którym opowiadać zaczęły się coraz to większe jej rzesze. Efekty tego stylu możemy zauważyć w czasach współczesnych w wielu dziedzinach życia społecznego. Obecnie niewielu już razi utrwalony w umysłach młodych ludzi symbol klucz, jakim stał się liść marihuany. Gadżety na których widnieje, ubrania z nadrukiem, tapety na telefony czy ekran komputera, wzory tatuaży, a także trudna do wyliczenia lista sprzętów mogących służyć do palenia szklane lufki, bibułki, 2 Tetrahydrocannabinol główna substancja psychoaktywna zawarta w konopiach.

3 maszynki do kręcenia, czy fajki wodne jak i inne akcesoria, stanowią obecnie normalny towar legalnie sprzedawany w niekoniecznie wyspecjalizowanych sklepach. Wisiorki z artystycznie wystylizowanym liściem można dziś nabyć niemal w każdym sklepie jubilerskim, a nawet na prywatnych stoiskach przy ośrodkach kultu religijnego, pośród obrazków przedstawiających świętych, różańców, sztucznych pistoletów, korali. Bogactwo ofert świadczy wyraźnie o istniejącym i stale rosnącym zapotrzebowaniu podaż w tym przypadku podąża za istniejącym popytem. Noszenie tego emblematu stało się nie tylko znakiem rozpoznawczym dla osób używających marihuany. Obecnie liść trawy to modna, nikogo już nie rażąca biżuteria [5, s. 15]. Podobnie wyglądała sytuacja z ecstasy która w dość krótkim czasie stała najpopularniejszym w naszym kraju halucynogenem o jednocześnie silnym pobudzającym działaniu. Początki zjawiska w Europie łączone są z pojawieniem się nowej kultury tanecznej. Młodzi ludzie, hołdujący temu trendowi, gromadzili się w umówionych wcześniej miejscach na tzw. rave imprezach, na których bawiono się w rytmie hipnotyzujących dźwięków płynących z rozstawionego sprzętu odtwarzającego muzykę. Pozornie pozytywnym efektem, przytaczanym przez osoby zażywające wówczas ecstasy, była rezygnacja z alkoholu na rzecz zwykłej wody, która najskuteczniej chłodziła rozgrzane i odwadniające się organizmy imprezowiczów [6]. Obecnie narkotyk ten nadal kojarzony bywa z życiem klubowym, szalonym ekstatycznym tańcem, odurzaniem się wyłącznie w celu doznania przyjemności, poczucia szczęścia, swobody i bliższych relacji z innymi [3, s ]. Z badań przeprowadzonych w 2004 roku wynika m.in., że dla niektórych osób narkotyk ten stanowi nieodłączny element każdej imprezy a osoby zażywające nie utożsamiają siebie z określeniem narkoman [7, s. 409]. Niebagatelną rolę w zmianie stosunku do substancji psychoaktywnych przypisać należy pojawieniu się pod koniec lat dziewięćdziesiątych zjawiska rytualnego zażywania grzybów halucynogennych. Niespotykane dotychczas wśród osób bioracych narkotyki tego typu zachowanie dotyczy jednak osób korzystających wyłącznie lub niemal wyłącznie z tego środka. Cała idea związana z zażywaniem w tzw. zamkniętym, mistycznym kręgu wpłynęła na postrzeganie osób biorących ten narkotyk bardziej jako współczesnych szamanów niż narkomanów [7, s. 409]. W przypadku LSD silnego narkotyku wywołującego halucynacje, łączonego dotychczas z subkulturą hipisowską, także daje się zauważyć zmianę postaw. Obecnie zażywane tego środka zaczęto przypisywać osobom ambitnym, poszukującym szczególnych doznań, dla których podróże w głąb siebie lub możliwość postrzegania rzeczywistości z metapoziomu stanowią dodatkową zachętę do zażywania. Niemały wpływ na aktualny stosunek młodych ludzi do tego narkotyku ma w dalszym ciągu, mimo upływu lat, film animowany nakręcony do muzyki Beatlesów Żółta łódź podwodna, który traktowany bywa jak swoisty reportaż z podróży po LSD. Także wielu innych artystów muzyków, poetów, malarzy przyznaje się do inspirowania przy pomocy tego narkotyku. Wyznania takie z dużym prawdopodobieństwem działają zachęcająco na młodych ludzi [3, s ]. Kokaina i amfetamina bardzo silnie pobudzające środki również przestają być postrzegane jako narkotyk. W większych aglomeracjach osobom zażywającym służą do różnicowania się. Kokaina, ze względu na wysoką cenę dostępna jest tylko nielicznej grupie młodych osób, tworząc wśród użytkowników poczucie wyższości wobec tych, którzy zażywają amfetaminę narkotyk stosunkowo niedrogi, uważany przez kokainistów za używkę plebejską. Poza tym, znaczna część młodzieży obecnie zdaje sobie sprawę, że speed 3, z uwagi na swoje właściwości pobudzające, może być używany jako środek pozwalający na intensyfikację pracy umysłu w czasie przygotowania do egzaminów, sesji, długich i wymagających wysiłku zajęć. Świadomość tego pseudopozytywnego efektu działania sprawia, że środek ten od jakiegoś już czasu zatraca miano bardzo groźnego i wyniszczającego ciało i umysł narkotyku, stając się postrzeganym jako nieco mocniejsza od kawy, nielegalna używka. Dla niektórych stanowi on niezbędną pomoc naukową. 3 Nazwa slangowa amfetaminy.

4 Mechanizmy zmian Zrozumienie mechanizmów zmiany stosunku do środków zmieniających nastrój należy do wysoce złożonych. Początki tego procesu również nie należą do prostych, odnośnie umieszczenia ich w jakimś szczególnym przedziale czasowym, jednakże okresem w którym daje się zaobserwować znaczące w naszym poszukiwaniu symptomy, można by uznać pierwsze lata transformacji ustrojowej rozpoczętej po 1989 roku w Polsce. W okresie tym, w związku z możliwością podejmowania prywatnych inicjatyw korzyści zaczęły osiągać osoby przedsiębiorcze, skłonne do ryzyka, energiczne ale jednocześnie posiadające takie zasoby jak wiedza, umiejętności, nierzadko kapitał. Ci natomiast, którzy zasobów takich nie posiadali, coraz częściej doświadczali goryczy, poczucia niesprawiedliwości i innych nieprzyjemnych stanów. Sytuacja taka dotykać zaczęła i młodzież otwartą i zainteresowaną nowymi możliwościami, gotową na innowacje i zmiany, a jednocześnie z powodu recesji gospodarczej w pierwszych latach przemian ustrojowych pozbawianą miejsc pracy i rozwoju zawodowego. W związku z redukcjami etatów to właśnie najmłodszych pracowników zwalniano na pierwszym miejscu. To oni też przez długi czas po ukończeniu szkół zawodowych, które w tym czasie produkowały bezrobotnych, musieli zmagać się z brakiem zatrudnienia, narastającym z tego powodu napięciem, poczuciem bezsilności wobec całej tej sytuacji, jak i pojawiającym się u wielu lękiem egzystencjalnym. Zjawiska współwystępujące w tym czasie to również fatalne niedoinwestowanie systemu oświaty, pogorszenie szansy uzyskania samodzielnego mieszkania przez młode małżeństwa, a w związku ze zmniejszeniem się liczby kin, bibliotek, domów kultury, małych klubów sportowych, czy osiedlowych świetlic, kurczenie się możliwości pożytecznego i wartościowego spędzania czasu [8]. Pogorszenie nastroju części społeczeństwa nie wydaje się więc tutaj zjawiskiem niezwykłym. Naturalne jest również to, że w takich sytuacjach ludzie zaczynają szukać sposobów na poprawę samopoczucia lub wybierają taktykę, przy pomocy której doświadczanie tych stanów staje się bardziej znośne. Jedną z indywidualnych strategii radzenia sobie z traumą zmian ustrojowych był cyniczny hedonizm, czyli korzystanie z życia tak długo i w takim stopniu, jak tylko było to możliwe [9]. Naczelnym sposobem natomiast, z uwagi na dostępność, legalność i społeczne przyzwolenie stało się picie alkoholu, który zarówno szybko, jak i niezwykle skutecznie pomagał młodym w osiąganiu tych stanów. U schyłku XX wieku spożywanie alkoholu stało się jednym z elementów stylu życia polskiej młodzieży. Codzienne picie, bez potrzeby celebrowania jakiegoś wydarzenia, spędzanie większości wolnego czasu przy wysokoprocentowych napojach wypierać zaczęło dotychczasowe prywatkowo zabawowe, okazjonalne spożywanie trunków. Nasilanie się konsumpcyjno rozrywkowych wzorców kulturowych stanowiło kolejną ważną przyczynę wzrostu zagrożeń. Jak już zaznaczono wcześniej, postawy prezentowane młodym przez idoli, propagujące często kulturę przyspieszonego osiągania stanów przyjemnych, stanowić zaczęły wśród tej niezwykle podatnej materii, jaką są młode kształtujące się osobowości, wzory do naśladowania. Naturalna potrzeba, jaką niewątpliwie jest budowanie niezależności i poczucia swobody, zdobywana przy pomocy środków zmieniających nastrój sprawiała, że stan nietrzeźwości utożsamiać zaczęto ze swobodą i niezależnością właśnie. W tym czasie imprezy, na których serwowany po promocyjnej cenie alkohol był nieodłącznym ich elementem, mnożyły się jak przysłowiowe grzyby po deszczu. Łączyło się to ze wzrostem niebezpiecznych zachowań do jakich dochodziło w stanie nietrzeźwości ryzykownych zachowań seksualnych, sięgania po środki narkotyczne, wypadków czy napadów agresji. Nieobojętne jest, że w okresie tym więcej abstynentów dało się znaleźć w grupie latków niż wśród młodzieży miedzy 15 a 18 rokiem życia [10]. Znaczącą rolę w obserwowanych przemianach przypisać należy telewizji i innym elektronicznym mediom, których popularność z każdym rokiem zyskiwała coraz wyższe notowania. Z obserwacji wynikało, że młodzi za sprawą mediów przyjmują często sposób postrzegania rzeczywistości z poziomu osób dojrzałych, zamykając bezpowrotnie dziecięcy świat wyobrażeń, a pomijając przy tym wykształcenie się niezbędnego do odróżniania dobra i zła krytycyzmu. Z badań przeprowadzonych pod kierownictwem prof. Anny Przecławskiej w latach ,

5 którymi objęto gminy rejonu płockiego wynikało, że wzrostowi roli mediów elektronicznych w życiu nastolatków towarzyszy jednocześnie spadek znaczenia tradycyjnych instytucji propagujących dotychczas kulturę bibliotek, domów kultury, teatrów, a także, że czytanie dla coraz mniejszej liczby osób łączy się z pozytywnymi i poszukiwanymi doznaniami. Kultura obrazu ewidentnie dominować zaczęła nad kulturą słowa, co z kolei łączyło się z odrzucaniem tych form uczestniczenia w kulturze, które od odbiorców wymagały aktywności intelektualnej, kompetencji i cierpliwości [11]. Otwarcie granic, zwłaszcza tych, które dotyczyły przepływu informacji, było milowym krokiem w przeobrażaniu dotychczasowego odbioru zarówno narkotyków, jak i ludzi którzy je zażywali. Pierwszeństwo przed innymi mediami należy się tu Internetowi, który dzięki nieskrępowaniu z uwagi na anonimowość, dostępie na każdej długości i szerokości geograficznej, jak i przy jednoczesnym braku cenzury społecznej i prawnej stał się idealnym instrumentem służącym indoktrynacji. Tomasz Zakrzewski z Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii w swoich publikacjach opisał co najmniej kilkanaście technik wykorzystywanych do tego celu w Sieci [5, s. 11]. Jednym z najbardziej istotnych manewrów używanych do promowania środków psychoaktywnych jest tworzenie pozytywnych skojarzeń wobec poruszanego tematu, czy jakichkolwiek substancji narkotycznych. Narzędziem służącym do tego celu jest m.in. humorystyczne ukazywanie sytuacji związanych z zażywaniem. Wywoływanie śmiechu, wykorzystywanie ironii czy ośmieszanie pewnych wartości - poprzez duże nasilenie emocji podczas przekazu - hamuje w odbiorcach krytycyzm i możliwość przyjęcia właściwej oceny zjawiska. Przykładem może być tutaj rysunek, przy pomocy którego próbowano tworzyć pozytywny obraz zwolenników trawki ; unoszącego się w powietrzu mężczyznę ze skrętem marihuany otacza napis: nie prowadzę po pijanemu po prostu palę i odlatuję. Innym sposobem propagowania środków narkotycznych jest odwoływanie się do odmiennych stanów świadomości związanych z zażywaniem oraz opisywanie tych stanów. W Sieci istnieje obecnie niezliczona ilość forów dyskusyjnych, na których ludzie dzielą się swoimi doświadczeniami i opisami wydarzeń, odczuć i zachowań po zażyciu. Jest to wielce skuteczny sposób promowania narkotykowej subkultury. W przełamywaniu barier strachu wśród młodych osób niebagatelną rolę pełnią też filmy celowo skonstruowane tak, aby ukazać wyłącznie pozytywne doznania związane z zażywaniem, przy całkowitym zakamuflowaniu jakichkolwiek negatywnych doznań. Jeżeli jednakże takowe są ujawniane, to określa się je jako incydenty przydarzające się tym, którzy nie wiedzą co i ile zażywać [5, s ]. Twórcy internetowych portali czy blogów zachęcających młodzież do korzystania ze środków psychoaktywnych nierzadko odwołują się także do takich wartości, jak wolność wyboru czy swoboda w kierowaniu swoim życiem w taki sposób, by było ono jak najbardziej komfortowe i wolne od wszelkich niewygodnych barier. Podkreślanie poczucia zniewolenia przez różnego rodzaju zakazy oraz radykalizm stanowią tutaj niezwykle skuteczne mechanizmy wzbudzania buntu wśród ludzi dotkniętych tego typu ograniczeniami. Tym bardziej, że dzieje się to w czasach, gdy w skutek istniejących trendów kulturowych przestrzeganie dotychczasowych norm społecznych ulega znacznemu rozluźnieniu. Odzwierciedleniem trendów prezentowanych przez nadawców w Sieci, które służyć mają wyznaczaniu nowego stylu życia, jest plakat Modern lifestyle chart. Obrazki na których rozpoznać można marihuanę, grzyby halucynogenne i piwo zestawiono tu z rysunkami ukazującymi codzienne zachowania relacje z partnerem, zakupy, spożywanie posiłków, spędzanie wolnego czasu. W humorystyczny sposób ukazane jest również, co robić, aby uniknąć nieprzyjemnych konsekwencji zażywania, przez co bagatelizuje się i spłyca potencjalne zagrożenia. To kolejny ze skuteczniejszych sposobów docierania do młodych ludzi oraz perswazji wiodącej do zażywania narkotyków humor, większe możliwości intelektualne, brak hamulców, dobra zabawa, interesujące doznania, a przy tym skrótowość przekazu i hipnotyzujące barwy tworzą w umysłach pozytywne skojarzenia związane z tymi środkami. Jeżeli dodać do tego jeszcze różnicowanie substancji psychoaktywnych przez tworzenie etosu tzw. miękkich narkotyków, stanowi to wszystko

6 razem kolejne i silne narzędzie wpływu [5, s ]. Inna, równie skuteczna strategia wzbudzania zainteresowania, to opisywanie na pozór bezstronne niepotwierdzonych nowinek ze świata nauki dotyczących eksperymentów medycznych z narkotykami, opisywanie potencjalnych możliwości wynikających z używania danego środka albo powoływanie się na tzw. wiarygodne źródła. Zastanawiające jest to, że treści o charakterze pronarkotykowym zdecydowanie przeważają w stosunku do tych, opisujących negatywne skutki brania. Tworzy to kolejny, iluzoryczny mechanizm dający odbiorcy jasny przekaz nie bój się - narkotyki tylko czasem bywają niebezpieczne. Gromadzenie doniesień o interwencjach policji i innych służb, związanych z przestrzeganiem prawa a dotyczących środków psychoaktywnych, to kolejne zamierzone działanie. Celem jego jest wzbudzanie u odbiorców efektu reaktancji przez zmianę jego przekonań bądź ich umocnienie. Reaktancja psychologiczna to efekt sprzeciwu w stosunku do działań, które pozornie są nam narzucone i jest dążeniem do przywrócenia wolności własnego wyboru. Mówiąc kolokwialnie najbardziej smakuje to, co zabronione. Kolejny sposób, to ukazywanie narkotyku z szerszej perspektywy. Wystarczy wspomnieć, że konopne sznury i nici należą do bardzo wytrzymałych, a stosunek do marihuany zaczyna ulegać zniekształceniu buduje się pozytywny obraz narkotyku, mimo że wprost nie odnosi się do jego działania. Do innych, równie ważnych mechanizmów należy porównywanie nielegalnych środków do tych dostępnych na każdym kroku. Zestawianie ilości wypadków po marihuanie z tymi spowodowanymi po alkoholu ma za zadanie zminimalizować następstwa używania tych pierwszych. Natomiast usunięcie kulturowego kontekstu w opisie obejmującym historię jakiegoś narkotyku, czy powoływanie się na wypowiedź osobistości ze świata nauki, tworzą prymitywne, lecz skuteczne argumenty wpływające na postrzeganie tychże środków: bo skoro Indianie w Peru zażywali kokę i nic im nie było i jeśli do tego pozytywnie wypowiedział się o niej jakiś naukowiec, to cóż stoi na przeszkodzie żeby samemu spróbować [12]. Możliwość wymiany w Sieci poglądów, informacji czy doświadczanych emocji sprzyja tworzeniu się lojalnościowych postaw społecznościowych i budowaniu tożsamości grupowej mimo braku sformalizowania. Portale dla sympatyków środków psychoaktywnych celują w tych procesach. Klimat wspólnego zagrożenia ( np. ze strony policji) wpływa na tworzenie granic międzygrupowych: my oni, wspólne symbole i język - na kształtowanie grupowej świadomości, natomiast wytworzenie norm grupowych w tym wypadku buntu, dążenia do wolności i prawa do samostanowienia budowaniu więzi społecznej. Wykształcenie się grupy wpływa z kolei na wewnątrzgrupowy konformizm dotyczący zażywania tychże środków, któremu jednocześnie towarzyszy społeczny nonkonformizm. Pojawiający się tu syndrom myślenia grupowego w tym wypadku akceptacji stanów po narkotykach wynika z lęku przed odrzuceniem i pragnieniem bycia osobą akceptowaną. Nieprzestrzeganie istniejących norm wiąże się z zepchnięciem na margines, co nawet w tak anonimowej społeczności jak Internet jest doświadczeniem niepożądanym [13, s ]. Narzędziem kształtującym świadomość odbiorców jest także specyficzny, pełen eufemizmów język propagandy. Słowa narkoman, ćpun nie występują w tym przekazie. Zamiast nich mamy użytkowników substancji psychoaktywnych, poszukiwaczy wrażeń lub podróżników. Narkotyk natomiast, określa się jako środek poszerzający świadomość, stymulant, depresant, czy jeszcze bardziej tajemniczo entheogen. Sposób przekazywania treści o substancjach psychoaktywnych jest w tym wypadku tak skonstruowany, aby jak najłagodniej docierać do odbiorców, jednakże z pomocą drugiego dna przekształcać ich postrzeganie oraz myślenie na ten temat. Funkcją języka jest również podtrzymywanie spójności grupy. Slang narkomański idealnie się tu sprawdza. Jednocześnie pozwala zakamuflować rzeczywiste znaczenie i przekaz, jak i dzięki swej specyfice wpływa na budowanie granic pomiędzy tymi, którzy go znają a tymi, którzy nie wiedzą jak nim się posługiwać. Jeżeli jednak i te wyrafinowane metody w jakiś sposób nie byłyby w stanie dotrzeć do młodych umysłów, to pozostaje jeszcze inny rodzaj pomocy. Największa internetowa wyszukiwarka uruchomiła m.in. funkcję suggestion. Jeżeli wpiszemy jakieś słowo, to naprowadzi nas ona na wszystkie portale zależnie od naszych oczekiwań czy

7 potrzeb. Wystarczy np. wpisać marihuana a obok wyświetli się kilkanaście podpowiedzi: nasiona, uprawa, hodowla, skutki, tapety, zdjęcia itp. Znamienne jest to, że nie ma tu podpowiedzi odnoszących się do prawnych konsekwencji związanych z tym narkotykiem [13, s ]. Podsumowując opis mechanizmów perswazji z jakimi można spotkać się w Internecie, zaznaczyć należy, że działanie ich jest niezwykle wysublimowane z tego względu, że oddziałują one na poszczególne, niezmiernie ważne w funkcjonowaniu człowieka obszary. Atrakcyjna w kolorystyce i swoich formach wizualizacja, jak też posługiwanie się znakiem identyfikacyjnym, np. liściem marihuany, czy oryginalność treści jaka jest przekazywana oddziałuje bezpośrednio na zmysły, ukazując narkotyk jako jedną z wielu powszechnych używek. Przez ukazywanie pozytywnej energii, humorystyczne przekazy działania tych środków, ironię, puszczanie tzw. oka do klienta oddziałuje się z kolei na emocjonalny stosunek do przekazu, ukazując je w neutralnym, a nawet przychylnym świetle. Na sferę poznawczą wpływa się poprzez ukazanie argumentów za. W tym wypadku, oparcie o tzw. wiarygodne źródła czy opinie ekspertów, jak również specyficzny język i pronarkotykową argumentację w kontekście religijnym, kulturowym, czy medycznym. Poprzez opisy działań idoli czy tzw. presję większości ( każdy kiedyś próbował, większość bierze od czasu do czasu ) próbuje się wpływać na zachowanie wobec tych zjawisk. Podprogowy, niezbyt zresztą ukryty przekaz jest dostatecznie wyraźny inni biorą, to i ja mogę spróbować. Dopełnienie tego wszystkiego utrwala oddziaływanie na sferę normatywną. Buduje się etos narkotyków miękkich, czyli o niskiej szkodliwości, tworzy nowe pronarkotykowe grupy, przy czym podkreśla się dychotomię poprzez podział My Oni, a przy tym przez nowe grupowe normy i wartości dąży się do ich uznania przez grupy obce [14]. Opisując czynniki wpływające na wzrost zainteresowania tymi środkami pamiętać należy również o tym, że jedną z dominujących cech dojrzewania jest silna ciekawość świata, a wszelkiego rodzaju eksperymenty związane m.in. z próbowaniem wszystkiego co jest dostępne, są ściśle powiązane z wchodzeniem w świat dorosłych. Ruth Maxwell podkreśla, że używanie środków odurzających jest często efektem chęci ich poznania i trudnej do powstrzymania dociekliwości. Pamiętać należy również, że okres adolescencji u części młodych osób charakteryzuje się buntem do otaczającego świata i przekorą do działań i zachowań nie aprobowanych przez rodziców, wychowawców, czy działający system prawny. Robienie rzeczy zakazanych przynosi satysfakcję o wiele bardziej intrygującą niż tę, osiąganą poprzez działania powszechnie przyjęte i akceptowane. Zakup alkoholu przez osobę niepełnoletnią, jego wypicie, a nawet przykre efekty zdrowotne organizmu na drugi dzień, to dla wielu fascynująca przygoda. Dochodzi tu jeszcze pozornie pozytywna atrakcyjność środka wynikająca z jego działania. Przypływ energii, zrelaksowanie, wyzbycie hamulców w relacjach z innymi, czasami specyficzna empatia, rozmowność przy jednoczesnym braku dotkliwych skutków zdrowotnych, działa dodatkowo na korzyść i ma się nijak do niebezpieczeństw roztaczanych przez dorosłych. Na plus w tym wypadku działają również historie ekscesów gwiazd popkultury ukazywane w specyficzny atrakcyjny sposób: gwiazda Harry Pottera pali trawkę, Koterski też brał amfę, odloty Kukiza itp. Poza tym dostępność i powszechność w obecnych czasach środków odurzających, jak i instytucji zajmujących się pomaganiem narkomanom, mają również niebagatelny wpływ na postrzeganie, jak również sytuacje związane z nadużywaniem i pojawiająca się w świadomości młodych możliwość zatrzymania się w zażywaniu. W wielu wypadkach ośrodki zajmujące się leczeniem tej niezwykle podstępnej choroby traktowane są jak sanatoria do których można się udać, kiedy już się przesadzi z narkotykami [15]. Istotnym zjawiskiem mającym wpływ na rozpowszechnienie się osobliwości, jaką jest zażywanie środków zmieniających nastrój jest wykształcenie specyficznej mody na odurzanie się. Osoby zażywające we własnych środowiskach przestają być traktowane jako autsajderzy, natomiast obcowanie z nimi, a w konsekwencji zażywanie narkotyków, postrzegane bywa jako zachowanie akceptowane a nawet na czasie jak dajmy na to, posiadanie najnowszego modelu telefonu czy odtwarzacza plików multimedialnych. Narkotyki stają się powoli niemal immanentną cechą

8 młodzieżowej kultury. Chęć doznawania stanów psychicznego rozluźnienia, przekraczania progów ludzkich możliwości podczas przygotowania do egzaminu, nawiązywania relacji z innymi, budowania pozytywnego klimatu podczas imprez, to aktualnie norma funkcjonująca w niejednym środowisku. Powszechne tabu, jakim przed laty były narkotyki, przeobraziło się w niebagatelny detal współczesnego wizerunku młodzieży [16]. Jako niezmiernie ważny czynnik zmian należy również przytoczyć w wielu wypadkach uczestnictwo osób znaczących dla młodych w tym wypadku rodziców - w tzw. wyścigu szczurów. Walka o przetrwanie w coraz to zmieniających się warunkach i notoryczny stres wynikający z lęku o utratę aktualnego statusu znacząco uszczuplają kontakty i ingerencję rodziców w okres dorastania młodzieży. W wielu sytuacjach także, pogoń za środkami umożliwiającymi stworzenie godnych, a w wielu przypadkach, niestety, niezbędnych warunków do funkcjonowania w istniejących obecnie warunkach, istotnie wpływa na prawidłowe i niezbędne relacje z dziećmi w tym trudnym dla nich czasie, a raczej ich niemal zupełny brak. Kolejny, równie znaczący wpływ na postrzeganie narkotyków wynika ze zmiany sposobów ich zażywania. Od budzącej powszechną grozę strzykawki, zaniku żył, stanów zapalnych kończyn w które dokonywano iniekcji i groźby AIDS, poprzez wypalające śluzówki w nosie i kubki smakowe w przełyku mało atrakcyjne na dłuższą metę metody przyjmowania tych substancji, do zdecydowanie mniej inwazyjnych sposobów zażywania w czasach obecnych. Możliwość przyjęcia substancji psychoaktywnych pod postacią pigułki, naparu, płynu, czy jako wypalanego skręta stworzyły istotny grunt pod aktualne zjawisko dopalacze. Kolekcjonerzy naszych czasów Narkotyki projektowanie, potocznie nazywane dopalaczami pojawiły się stosunkowo niedawno w Polsce, jednak w bardzo krótkim czasie zdobyły sobie znaczne grono zwolenników. Z początku tzw. dopalacze nabyć można było wyłącznie przez Internet. W naszym kraju w 2007 roku za pośrednictwem poznańskiej firmy Konfekcjoner zajmującej się dystrybucją tych środków, oferującej je, na podstawie niepisanej umowy z klientami, jako eksponaty dla osób prowadzących zielniki, czyli można powiedzieć fascynatów, zbieraczy czy bardziej fachowo kolekcjonerów. Pod koniec 2008 roku media informowały, że w Polsce funkcjonuje już kilkadziesiąt sklepów oferujących legalne środki o działaniu zbliżonym do narkotyków. Naturalnie wszystko w majestacie prawa pod szyldem wyrobów kolekcjonerskich. Ustawa o zapobieganiu narkomanii precyzyjnie określała substancje prawnie kontrolowane, w związku z czym, korzystając z luki w prawie, na rynek wprowadzać zaczęto wszelkie naturalne środki psychoaktywne, a przyznać należy, że samych roślin o takim działaniu na świecie jest bardzo wiele, jak również te, które dało się skomponować w laboratoriach, a które w przytoczonej ustawie wymienione nie były. Zasada co nie jest zabronione, jest dozwolone w pełni zaczęła się tu potwierdzać. Zjawisko pojawienia się sieci sklepów zupełnie zbiło z tropu osoby, których zadaniem było monitorowanie zjawisk związanych z odurzaniem się. Tym bardziej, iż sądzono, że substancje te nie wzbudzą specjalnego zainteresowania [17, s ]. Brak niepokojących doniesień na temat konsekwencji związanych z ich zażywaniem, również powstrzymywał ingerowanie w zjawisko. Jego eskalacja występowała niemal jednocześnie w całej Europie, w związku z czym nikt wcześniej nie miał możliwości przeprowadzić rzetelnych badań, które mogłyby potwierdzić szkodliwość dopalaczy. Polska pod tym względem była więc doskonałym terytorium do zaistnienia dla firm rozprowadzających te środki. Mimo różnego rodzaju epizodycznych protestów ze strony władz samorządowych w różnych częściach kraju, sklepy z dopalaczami powstawały wszędzie tam, gdzie było na nie zapotrzebowanie [17, s. 27]. W sierpniu 2010 roku ich liczba przekroczyła kilkaset placówek. Dopalacze w dalszym ciągu reklamowano jako produkty kolekcjonerskie, zaznaczając przy tym, że nie nadają się do spożycia przez ludzi, mimo powszechnej świadomości, że środki te działają w zależności od zapotrzebowania użytkownika energetyzująco, halucynogennie lub wywołując niesłychanie silną euforię. Jednocześnie z rozszerzaniem się zjawiska dało się zauważyć kolejny, bardzo istotny proces. W

9 Polsce liberalizacja stosunku do środków psychoaktywnych od kilku lat przybiera na sile, a narkomania ukazywana bywa jako minione, niemal mityczne zjawisko. Młodzi ludzie natomiast coraz bardziej dążą do niezależności od czegokolwiek, kogokolwiek, bądź jak sami twierdzą swobody, wolności, nieskrępowania pod jakimkolwiek względem [17, s. 28]. Na tym podatnym gruncie wybiegi marketingowe stosowane przez dystrybutorów, jak i specyficzne, wieloznaczne i zabawne słownictwo, doskonale trafiły zarówno w gusty, jak i oczekiwania młodego pokolenia. Produkty kolekcjonerskie, kolekcjonowanie to jedne z pierwszych słów których pierwotne znaczenie uległo diametralnej zmianie. Kolejne jakie powstawały - kolekcjonowanie przez nos, mieszanki warte skolekcjonowania, pełen euforii efekt kolekcjonerski, produkty dla początkujących kolekcjonerów to aktualnie nowy, w pełni funkcjonujący w określonych grupach język, służący wymianie informacji i doświadczeń związanych z zażywaniem dopalaczy. Należy dodać, że klaserem w którym kolekcjonuje się te produkty, jest oczywiście organizm współczesnego filatelisty [18]. Zażywanie dopalaczy, wpłynęło również istotnie na zmiany na czarnym rynku środków odurzających. Zamiast narażać się na konsekwencje prawne, wystarczyło złożyć zamówienie, a do domu za pośrednictwem kuriera trafiał atrakcyjnie zapakowany towar. Już sam fakt zupełnie legalnego działania, poprzez zdjęcie z kolekcjonera całego niesmaku i często pogardy z jaką traktowani bywają narkomani, odegrał kluczową rolę. Ludzie zaprzestawali kupowania i zażywania nielegalnych narkotyków na rzecz nowych, zupełnie dozwolonych, a działających bardzo podobnie substancji psychoaktywnych, w dodatku bez hamującego wcześniej, narkomańskiego piętna [19]. Biorąc pod uwagę mechanizmy perswazji omawianie wcześniej, jak i specyficzną sytuację związaną z wprowadzeniem do legalnego obrotu substancji psychoaktywnych, stosunek młodych ludzi do środków o narkotyzującym działaniu po raz kolejny uległ znacznemu złagodzeniu. Poprzez brak ograniczeń ze strony prawa dopalacze zyskały status używki, natomiast możliwości doznań jakie występowały po dopalaczach wpłynęły na zastępowanie nimi dotychczasowych środków nikotyny, alkoholu, czy znanych już wcześniej narkotyków. Na forach internetowych z kolei, czyli głównym miejscu wymiany doświadczeń dotyczących kolekcjonowania, spotkać się można było z mnogością pochlebnych opinii na ten temat, co w sposób jednoznaczny stanowiło zachętę do spróbowania [20]. Periodyzacja etapów zmian Od lat siedemdziesiątych XX wieku zaobserwować można kilka znaczących zmian, jakie zaszły w kulturze młodzieżowej, związanych z zażywaniem substancji psychoaktywnych. Dominującą postawą narkomanów przełomu lat 70-tych i 80-tych, która przyczyniała się do sięgania po narkotyki, był bunt wobec rodziny, społeczeństwa, ówczesnego systemu politycznego, który u wielu młodych ludzi budził obawy oraz wywoływał brak wizji rozwoju. Hermetyczność jaką charakteryzowało się to środowisko, dawała wielu z nich poczucie życia poza społeczeństwem, gdzie za pomocą różnych narkotyków próbowali na własny użytek przekształcać rzeczywistość, lub choćby jej postrzeganie [21]. Lata osiemdziesiąte zmieniły nieco ten obraz. Nieobojętne znaczenie miały tu przenikające do Polski wpływy zachodnich subkultur. W wielu z nich odmienne stany świadomości po narkotykach ukazywane i uznawane były jako swoiste wyróżnienie, które nie dane jest przeciętnemu człowiekowi, a z daru tego korzystać mogli jedynie wybrańcy. Narkotyki, jak w poprzednim okresie, nadal pełniły rolę spoiwa utrwalały przyjaźń i więzi pomiędzy członkami grup, choćby przez dosyć powszechne w tamtych czasach rytualne odurzanie się jedną strzykawką kilkuosobowej grupy. Narkotyzowanie się przestało być zjawiskiem niszowym. Bardzo popularne stało się publiczne wspólne zażywanie, które przybierać zaczęło formę specyficznej demonstracji pokoleniowej [21, s ]. Marihuanę palono niemal na wszystkich organizowanych w tamtym okresie imprezach muzycznych, a wyhodować ją sobie mógł każdy, kto tylko miał dostęp do nasion rośliny, co w tamtym okresie nie było specjalnie trudnym zadaniem. Ideologie towarzyszące subkulturom, jakie docierały do naszego kraju, a raczej ich tylko niewielkie strzępy, w których

10 odurzanie się pełniło znaczącą rolę, z biegiem czasu wpłynęły na powstanie nowego prądu w środowisku młodzieżowym subkultury narkomańskiej. Jej przejawy to m.in. coraz częstsza obecność środków o psychoaktywnym działaniu nie tylko na imprezach, ale wszędzie tam gdzie przebywa młodzież w szkołach, na ulicy, w domach dziecka, na prywatkach, czy jako jeden z etapów wchodzenia w świat dorosłych. Zażywanie narkotyków dla wielu stawało się nowym sposobem życia, który dostarczał pewności siebie, jak również przez przynależność do grupy narkomanów minimalizował poczucie samotności, a przede wszystkim pozwalał zapomnieć o wszelkich kłopotach i trudnościach związanych z okresem adolescencji [22]. W Polsce lat 90-tych, wraz z przemianami ustrojowymi dało się zauważyć kolejne zmiany w podejściu do narkotyków. Mało komfortowa sytuacja ludzi młodych, którzy nie posiadali wystarczających zasobów aby odnaleźć się w nowej rzeczywistości oraz pojawienie się na dużą skalę innych niż dotychczas środków odurzających, miały decydujące znaczenie. W związku z ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii z 1997 roku [23], jak i wcześniejszych działań prawnych, kompot produkowany z makowego suszu zaczął tracić na popularności na rzecz nowych środków, które masowo docierać zaczęły do kraju LSD, amfetaminy i ecstasy. Pod koniec tej dekady wyraźnie wzrosła liczba osób zgłaszających się na leczenie, co traktowane jest jako wskaźnik skali zjawiska [24]. Model zażywania narkotyków obserwowany w tym okresie, znacząco różnił się od poprzednich, kiedy zażywanie ich dawało poczucie solidarności pomiędzy osobami biorącymi, służyło wyrażaniu buntu, poszukiwaniu nowych wartości, podróżowaniu w głąb siebie w celu poznania własnej psychiki, czy wynikało ze zwyczajnej ludzkiej ciekawości. Narkotyzowanie w tym czasie służyło przede wszystkim odrealnieniu i całkowitej ucieczce od rzeczywistości; zażywano przeważnie po to, by się wyłącznie odurzyć. Nie bez znaczenia był również coraz niższy wiek inicjacji narkotykowej środki te zaczynali brać ludzie bardzo młodzi, bez ukształtowanego jeszcze światopoglądu, systemu wartości, posiadający niewielkie umiejętności kierowania swoją wolą [3, s ]. Lata współczesne natomiast, to okres dążeń do szeroko pojętej wolności, również tej związanej ze samostanowieniem dostępu do narkotyków. Debaty na temat legalizacji marihuany są aktualnie na porządku dziennym i niemal nikogo już nie dziwią. Dopalacze natomiast, a raczej ich zażywanie, w sytuacji braku ustaleń prawnych, stały się stałym elementem życia towarzyskiego młodych ludzi, podobnie jak wcześniej tytoń czy alkohol. Nowelizacje ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii nie nadążały za możliwościami producentów narkotyków projektowanych. Handel więc dynamicznie się rozwijał. W marcu 2010 roku liczba wszelkiego rodzaju sklepów z dopalaczami wzrosła do niemal dwustu [25]. Portale internetowe pełne były relacji dotyczących efektów działania wszystkiego, co tylko ukazuje się na rynku. Eufemistyczna terminologia i tzw. przymrużenie oka w reklamie dopalaczy, celnie trafiały w młode i otwarte na nowości umysły. Substancje kolekcjonerskie faktycznie używane bywają w celach kolekcjonerskich. Kolekcjonuje się doznania im więcej przeżytych podróży, tym lepiej. W jednym z internetowych portali, służącym do dzielenia się tymi doświadczeniami, przy nickach użytkowników zaznaczone jest grubą, czerwoną czcionką to, z czym dana osoba dotychczas eksperymentowała. Im większa kolekcja doznań, tym większe poważanie danej osoby na forum [26]. Podsumowanie W obecnych czasach, jak podają w swoim raporcie Maj i Kowalewicz, zażywanie środków psychoaktywnych należy do zachowań jawnych, akceptowanych społecznie w środowisku i uznawanych za normalne. Niechęć społeczna do narkomanów i związany z nią wstyd osób zażywających, to z kolei zjawisko zanikające. Narkotyki utożsamiane są głównie z dobrym nastrojem i spotkaniami towarzyskimi. Obecność ich w otoczeniu jest powszechna dla każdego, kto tylko wyrazi potrzebę spróbowania, natomiast sięgają po nie nie jak kiedyś jednostki wyobcowane społecznie ale te, które przez zażywanie pragną podwyższyć, bądź utrzymać swój status w grupie rówieśniczej. Zażywanie niektórych narkotyków amfetaminy, kokainy bywa też tłumaczone potrzebą osiągnięcia dobrych wyników w nauce, pracy, rywalizacji zawodowej. Groźba

11 uzależnienia w tych okolicznościach nie stanowi hamulca w podejmowaniu decyzji o sięgnięciu po nie [27]. Wraz ze zmianą stosunku do substancji psychoaktywnych, jak i dostępności do tych środków, liczba osób które decydowały się na ich używanie znacząco wzrosła. Przerwanie ponad dwuletniego, legalnego handlu narkotykami projektowanymi nie miało wpływu na spadek zainteresowania tym obszarem. Od kilku lat w Polsce odnotowuje się wzrost zainteresowania wśród młodzieży środkami o psychoaktywnym działaniu uzyskiwanymi z leków powszechnie dostępnych. Obecnie jesteśmy świadkami eskalacji tego zjawiska, jak również daje się zauważyć poszukiwanie nowych źródeł psychoaktywnych doznań [28]. Mając na względzie poprzednie zmiany z dużym prawdopodobieństwem możemy spodziewać się zupełnie nowych trendów zarówno w postrzeganiu, jak i zażywaniu tychże środków. Bibliografia 1. Grzybowski Szczepan: Wypalacze mózgu. Charaktery magazyn psychologiczny 2010 nr Kidawa Michał: Dopalacze. Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia 2009 nr Wanat Wojciech: Narkotyki i narkomania droga donikąd. Warszawa: Wydawnictwo Iskry Sadowski Grzegorz, Sijka Agnieszka: Marihuana dla każdego. Wprost 2002 nr 30 [online] dostęp: Zakrzewski Tomasz: Mechanizmy perswazji i reklamy środków psychoaktywnych w Internecie. Serwis Informacyjny Narkomania 2009 nr Chaciński Bartek: Dzieje na haju. Polityka 2010 nr Okulicz Kozaryn Katarzyna, Borucka Anna, Brykczyńska Celina, Pisarska Agnieszka: Używanie poszczególnych rodzajów narkotyków przez młodzież: wzory i konsekwencje. Alkoholizm i Narkomania 2008 nr Szymański Mirosław: Młodzież wobec wartości. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych Piróg Tomasz: Młodzież w Polsce. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls Mellibruda Jerzy: Alkohol a młode pokolenie Polaków u progu XXI wieku. Świat Problemów 2000 nr Kossowski Paweł: Przemiany w dziedzinie uczestnictwa dzieci i młodzieży w kulturze. Problemy Opiekuńczo Wychowawcze 2007 nr Zakrzewski Tomasz: Mechanizmy perswazji i reklamy środków psychoaktywnych w Internecie cz. II. Serwis Informacyjny Narkomania 2009 nr Zakrzewski Tomasz: Mechanizmy perswazji i reklamy środków psychoaktywnychw Internecie cz. III. Serwis Informacyjny Narkomania 2009 nr Zakrzewski Tomasz: Mechanizmy perswazji i reklamy środków psychoaktywnych w Internecie cz. IV. Serwis Informacyjny Narkomania 2009 nr Maxwell Ruth: Dzieci, alkohol i narkotyki. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne Sowa Ewa: Moda na branie. Edukacja i Dialog 2007 nr Kołodziejczyk Marcin: Impreza dla kolekcjonerów. Polityka 2008 nr Rotkiewicz Marcin: W pogoni za szczurem. Polityka 2010 nr Fiedorowicz Agnieszka, Rachid Chehab Milena: Studencki świr. Przekrój 2008 nr Dawczyk Urszula: Niebezpieczne wakacje. Niedziela 2010 nr Staniaszek Marek: Polska scena narkotyczna [w:] Dimoff Timothy, Carper Steve, Jak rozpoznać czy dziecko sięga po narkotyki. Warszawa: Elma Books Jędrzejewski Marek: Młodzież a subkultury. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak Ustawa z dnia o przeciwdziałaniu narkomanii, Dz. U. Nr 75, poz Sierosławski Janusz: Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym

12 szkód zdrowotnych. Alkoholizm i Narkomania 1999 nr Miączyński Piotr, Kostrzewski Leszek: Substancje specjalnej troski. Gazeta Wyborcza 2010 nr dostęp: Maj Zbigniew, Kowalewicz Tomasz: Młodzież wobec narkotyków. Serwis Informacyjny Narkomania 2009 nr Watoła Judyta: Dopalacze. Młodzi zatruci płynami czyszczącymi do metali, [online] dostęp: