Nr 953. Stopnie naukowe w krajach Unii Europejskiej. Informacja KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ OPINII EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ OPINII EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Stopnie naukowe w krajach Unii Europejskiej Luty 2003 Ewa Karpowicz Informacja Nr 953 Opracowanie niniejsze zawiera informacje na temat stopni naukowych stosowanych w szkolnictwie wyższym i jednostkach badawczych krajów Unii Europejskiej. Dotyczą one aspektów prawnych i organizacyjnych związanych z działalnością pracowników nauki, w szczególności zaś struktury stanowisk w nauce, kryteriów zdobywania kwalifikacji naukowych, ścieżek karier, statusu formalnego naukowców.

2 BSiE 1 Opracowanie niniejsze zawiera informacje na temat stopni naukowych stosowanych w szkolnictwie wyższym i jednostkach badawczych krajów Unii Europejskiej. Dotyczą one aspektów prawnych i organizacyjnych związanych z działalnością pracowników nauki, w szczególności zaś struktury stanowisk w nauce, kryteriów zdobywania kwalifikacji naukowych, ścieżek karier, statusu formalnego naukowców. Panorama zagadnień związanych z powoływaniem na stanowiska pracowników nauki jest bardzo szeroka, tylko niektóre z nich znalazły odbicie w prezentowanym tekście. Nie można go więc traktować jako źródło wyczerpujących danych o zdobywaniu stopni naukowych. Jest to raczej przegląd ogólnych rozwiązań, który pozwala na dokonanie pewnych porównań między krajami europejskimi. Przygotowując opracowanie zasięgaliśmy informacji w Ministerstwie Edukacji Narodowej i Sportu (w Departamencie Współpracy Zagranicznej i w Departamencie Szkolnictwa Wyższego), w Komitecie Badań Naukowych, w Ośrodku Uznawalności Stopni Naukowych. Żadna z tych instytucji nie dysponuje materiałami, które w sposób dogłębny i wyczerpujący przedstawiają zasady funkcjonowania pracowników nauki w poszczególnych krajach i w zróżnicowanych instytucjach. Informacje, które prezentujemy poniżej, dało się wyabstrahować z publikacji, których listę zamieszczamy na końcu opracowania. Zawierały one informacje z poszczególnych krajów, które trudno uznać za spójne w tym sensie, iżby równie szczegółowo analizowały wszystkie wymienione powyżej aspekty zagadnienia. Informacje odnoszące się do niektórych krajów były bardziej detaliczne niż dane dotyczące innych państw, w niektórych przypadkach akcentowano przede wszystkim sprawy strukturalne, w innych kwestię kryteriów promocji naukowej itp. Wydaje się jednak, że bez względu na pewną fragmentaryczność zdobytych informacji, mogą być one przydatne w toku prac nad projektem legislacyjnym dotyczącym nadawania stopni naukowych, które toczą się właśnie w Sejmie. Warto zacząć od stwierdzenia, że Unia Europejska nie wprowadziła żadnych przepisów zmierzających do ujednolicenia w krajach członkowskich trybu nadawania stopni naukowych i powoływania na stanowiska w uczelniach wyższych i instytucjach badawczych. Każdy ze stosowanych systemów wyrasta z tradycji danego kraju. Różnice dotyczą między innymi stopnia scentralizowania i sformalizowania systemu. Procedury mogą się więc różnić także w ramach jednego państwa, np. prawo krajów związkowych Niemiec nie jest w tej kwestii identyczne, różnią się również zasady obowiązujące w części flamandzkiej i walońskiej w Belgii. Co więcej, obowiązująca w każdym kraju europejskim zasada autonomii uniwersytetów (dająca uczelniom w jednych krajach mniej, w innych więcej swobody), pozwala jednostkom organizacyjnym na wprowadzanie oryginalnych rozwiązań odbiegających w pewnym stopniu od reguł stosowanych w innych jednostkach w danym kraju. Zróżnicowane reguły postępowania istnieją więc w różnych dziedzinach nauki i na różnych uczelniach danego kraju. Szczegółowe kryteria promocyjne zależą od polityki danej uczelni, ona też kształtuje własną strukturę stanowisk. Syntetyczne a zarazem wyczerpujące informacje na temat kryteriów i procedur nadawania stopni naukowych w poszczególnych krajach nie jest możliwe w krótkim opracowaniu ze względu na ogromne zróżnicowanie rozwiązań wynikających z dużej autonomii uczelni wyższych, różnic w ich profilu, skali działania, celach, strukturze i formach aktywności. Duże zróżnicowanie reguł nie tylko pomiędzy krajami, ale także pomiędzy uczelniami dotyczy również oceny jakości dorobku naukowego, która stanowi wszędzie główną podstawę promowania pracowników nauki. Reguły funkcjonujące na uniwersytetach różnią się np. od re-

3 2 BSiE guł występujących w wyższych szkołach zawodowych czy tzw. uniwersytetach nauk stosowanych. Inne zasady funkcjonują w starych uniwersytetach, inne w nowych. Uczelnie humanistyczne wprowadzają reguły odmienne od reguł stosowanych w szkołach technicznych itp. Główna odpowiedzialność za jakość w szkolnictwie wyższym spoczywa w większości przypadków na samych uczelniach, które są jedynie zachęcane przez ministerstwa do rzetelnego oceniania własnej działalności (w tym dorobku naukowego pracowników). W niektórych tylko przypadkach oceny wewnętrzne są nadzorowane przez ciała regionalne lub centralne. Za wspólny mianownik wszystkich tych systemów można uznać jedynie zasadę konkursu obowiązującą przy ubieganiu się o objęcie stanowiska i funkcji profesora. Poniżej przedstawiamy skrótowo informacje na temat stopni naukowych w piętnastu krajach Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem ich struktury, kryteriów uzyskiwania, procedur promocyjnych oraz statusu. 1 Austria Pracownicy nauki dzielą się w tym kraju na dwie zasadnicze grupy. Pierwszą stanowią osoby powoływane na stanowiska na stałe (posiadający tenure 2 ) i mające status urzędników państwowych. Należą do niej: - profesor uniwersytecki, - starszy wykładowca (zwany profesorem stowarzyszonym), - asystent, - nauczyciel federalny. Profesorowie (full professors) mianowani są przez federalnego prezydenta, pozostali pracownicy naukowi przez ministra. Drugą grupę stanowią: profesorowie, asystenci i nauczyciele zatrudnieni przez jednostki organizacyjne uniwersytetu, a nie przez państwo. Podlegają oni wówczas prywatnemu prawu pracy. Zatrudnia ich rektor uczelni na podstawie rekomendacji specjalnej komisji złożonej z reprezentantów wszystkich szczebli hierarchii uniwersyteckiej. Istnieje również trzecia grupa wykładowców zatrudnionych tymczasowo do prowadzenia poszczególnych zajęć. Większość nauczycieli akademickich rozpoczyna swoją pracę zawodową jako asystenci mianowani. Rektor zatrudnia asystenta na podstawie rekomendacji szefa odpowiedniego instytutu na czas określony (na ogół na 4 lata), który może być przedłużony w przypadku ciąży lub służby wojskowej. Asystent prowadzi własną działalność dydaktyczną i badawczą (zaś w pierwszym roku asystentury wspiera działalność profesora, pod którego opieką się znajduje). W ciągu 4 lat asystent w zasadzie powinien uzyskać stopień doktora. Po uzyskaniu doktoratu, w ciągu następnych 6 lat musi wykazać się istotnym rozwojem poziomu swoich kwalifikacji akademickich. Udokumentowaniem tego rozwoju jest habilitacja (na uczelniach artystycznych równoważne osiągnięcia). Efektem uzyskania habilitacji jest stałe zatrudnienie (tenure) i tytuł profesora asystenta. W przypadku nieuzyskania habilitacji w przewidzianym terminie pracownik musi opuścić uniwersytet. 1 Widoczne w tekście różnice w zakresie i stopniu szczegółowości informacji pochodzących z różnych krajów są wynikiem różnej skali dostępności danych zawartych w publikacjach. 2 Słowo tenure oznacza zatrudnienie na stałe i jest powszechnie stosowane w nomenklaturze szkolnictwa wyższego wielu krajów.

4 BSiE 3 Po uzyskaniu habilitacji można ubiegać się o mianowanie na stanowisko starszego wykładowcy, a po uzyskaniu mianowania przysługuje prawo posługiwania się tytułem profesora stowarzyszonego (associated professor). Austriacka habilitacja jest tytułem świadczącym o szczególnych kwalifikacjach i umożliwiającym uzyskanie szczególnych uprawnień. Drogą do uzyskania habilitacji jest złożenie wniosku do dziekana wydziału, który skutkuje powołaniem komisji habilitacyjnej, w skład której wchodzą: profesorowie (przynajmniej dwóch z innych uniwersytetów), asystenci (przynajmniej jeden habilitowany) i studenci w stosunku 2:2:1. Komisja ta ocenia kwalifikacje naukowe i dydaktyczne kandydata, przy czym w ocenie kwalifikacji naukowych decyduje większość członków habilitowanych. Powołanie na stanowisko profesora wymaga posiadania habilitacji lub równoważnych kwalifikacji naukowych bądź artystycznych. Istotną rolę odgrywają także kwalifikacje pedagogiczne i dydaktyczne, umiejętności w zakresie zarządzania, doświadczenia zawodowe i aktywność międzynarodowa. Informacja o wszystkich wolnych stałych stanowiskach musi być ogłaszana publicznie. W celu wypełnienia każdego wakującego lub nowego stanowiska profesorskiego powołuje się specjalną komisję poszukującą (Berufungskomissionen), składającą się z profesorów, asystentów i studentów (w stosunku 2:1:1), która spośród zgłoszonych kandydatów rekomenduje rektorowi listę trzech osób. Z tej listy rektor wybiera jednego kandydata, którego mianuje na to stanowisko prezydent federalny. Profesor jest mianowany na stałe, z wyjątkiem wprowadzonej ostatnio kategorii profesora kontraktowego, na czas maksymalnie 2 razy po 5 lat. Belgia W Belgii istnieją następujące szczeble kariery naukowej: - profesor zwyczajny, - profesor nadzwyczajny, - starszy wykładowca, - wykładowca, - asystent doktor, - asystent. Zatrudnienie stałe obejmuje cztery stanowiska uniwersyteckie: profesora zwyczajnego, profesora (nadzwyczajnego), starszego wykładowcę i wykładowcę. Na czas określony zatrudnia się asystenta doktora i asystenta. Praca zaczyna się od zatrudnienia na stanowiska asystenta na okres dwóch lat, dwukrotnie przedłużanego. W tym okresie młody naukowiec, jako aspirant, pracuje nad doktoratem pod kierunkiem profesora posiadającego tenure. Obowiązujące w tym zakresie przepisy pozwalają aspirantowi na poświęcenie do 50% swego czasu na wykonywanie badań do pracy doktorskiej. W naukach ścisłych i przyrodniczych takie badania są zazwyczaj wykonywane w jednym z dużych centrów badawczych. W naukach humanistycznych wzajemne relacje pomiędzy doktorantem a jego profesorem są bardziej zindywidualizowane. Coraz więcej asystentur przyjmuje formę stypendium, w miejsce zwykłej umowy o pracę. Stypendia w większym stopniu odciążają doktoranta od pracy dydaktycznej, pozwalając mu skoncentrować się na doktoracie. Po obronie pracy doktorskiej można otrzymać 3-letnie stypendium badawcze, które może być odnawiane raz lub dwa razy. Konkurencja do stypendiów jest jednak bardzo duża. Można również skorzystać w okresie bezpośrednio po doktoracie z funduszy uniwersyteckich (jeśli nie uzyskało się stypendium). Uczelnie belgijskie prowadzą laboratoria badawcze finansowane przez różne instytucje i agencje badawcze (np. przez Fundację Badań Naukowych FRS). Część stanowisk naukowców na uniwersytetach jest finansowana przez te instytucje i agencje. Należą do nich stanowi-

5 4 BSiE ska: dyrektora badawczego, kierownika badawczego oraz certyfikowanego pracownika badawczego. Osoby na tych stanowiskach, jeśli mają tenure, są afiliowane przy uniwersytecie, mają wówczas zatrudnienie na części etatu i posiadają obowiązki dydaktyczne. W 1998 r. podjęto decyzję pełnej integracji pracowników badawczych FRS zatrudnionych na stałe z uniwersytetem poprzez włączenie ich pod bezpośrednią jurysdykcję uniwersytetu, ujednolicenie zasad promowania i nakładania obowiązków dydaktycznych. Szybkość awansu naukowego po uzyskaniu stanowiska tenure zależy od dorobku naukowego i dydaktycznego. Konkurencja ze strony kandydatów zewnętrznych oraz kolegów przychodzących z fundacji naukowo-badawczych jest bardzo duża. Kryteria promocji oraz ścieżki karier w kolegiach są inne niż na uniwersytetach. Mając dyplom kolegium można uzyskać zatrudnienie tymczasowe lub stałe na stanowisku lektora zawodowego lub praktycznego. Awans prowadzi do uzyskania stanowiska starszego lektora zawodowego. Absolwent kolegium nie może starać się o stanowisko asystenta i tzw. workleader a (jak w przypadku pracownika uniwersytetu). Obowiązuje zasada, że liczba zatrudnionych za stałe w kolegiach nie może przekraczać 64% zatrudnionych ogółem (w przeliczeniu na cały etat). Ze względu na zawodowy charakter kolegiów w ocenach dorobku pracowników mniej uwagi poświęca się publikacjom naukowym i osiągnięciom badawczym, a więcej sprawie starszeństwa i jakości nauczania. W Belgii, a zwłaszcza w jej części flamandzkiej, większość decyzji na temat zatrudnienia i warunków pracy nauczycieli akademickich należy do ciał kierujących uniwersytetem. Dotyczy to również szczegółowych warunków uzyskiwania promocji zdobywania stopni naukowych. Dania W Danii znane są trzy kategorie nauczycieli akademickich: - zwyczajni pracownicy akademiccy, - pomocniczy pracownicy badawczy, - pomocniczy pracownicy nauczający. Pracownicy na stanowiskach pierwszej grupy zobowiązani są do posiadania doktoratu lub równoważnych kwalifikacji. Najniższym stanowiskiem w tej grupie jest adiunkt (profesor asystent), mianowany na trzy lata. Połowę trzyletniego okresu zatrudnienia pracy adiunkta zarezerwowano na badania i zdobywanie kwalifikacji pedagogicznych. Po upływie tego okresu mianowania uniwersytet ma obowiązek ogłosić konkurs na stanowisko lektora (associate professor). Zatrudnienie na stanowisku lektora ma charakter stały i jest pełnoetatowe. Wiąże się z nim obowiązek prowadzenia badań i nauczania na wszystkich poziomach studiów, włącznie ze studiami doktoranckimi. Najwyższym stanowiskiem akademickim jest profesor (full professor). Stanowisko profesora może być objęte przez lektora dopiero wówczas, gdy zostanie ono otwarte przez ministra edukacji. O obejmowaniu pozostałych stanowisk decyduje uczelnia. Na stanowisko profesora nie są mianowani wszyscy lektorzy posiadający wystarczający poziom kwalifikacji ze względu na ograniczenia dotyczące liczby stanowisk profesorów. Zdarzają się więc przypadki szczegółowych negocjacji na temat liczby stanowisk w uniwersytetach, które pozwalają uzgadniać przydzielanie uniwersytetom dodatkowych stanowisk profesorskich na określony czas, przeznaczonych dla młodych naukowców o najwyższym dorobku naukowym, uznanym w skali międzynarodowej. Pracownicy badawczy (pracujący w instytutach badawczych) zatrudnieni na czas nieokreślony na pełnym etacie mają stanowiska podobne w nazwie do wyżej opisanych stanowisk nauczycieli akademickich. Są oni zwykle zatrudniani przy realizacji projektów badawczych

6 BSiE 5 finansowanych ze źródeł zewnętrznych. Wyróżnia się tu stanowiska: asystent badawczy (dla osób nie posiadających doktoratu, okres zatrudnienia ograniczony do dwóch lat), adiunkt badawczy (dla osób o kwalifikacjach na poziomie doktoratu, okres zatrudnienia maksimum 5 lat), lektor badawczy (dla osób o kwalifikacjach lektora, okres zatrudnienia do 5 lat z możliwością na dłużej niż jeden okres 5-letni), profesor badawczy (dla osób o kwalifikacjach profesora, okres zatrudnienia do 5 lat). Osoby zatrudnione na części etatu, na czas do 2 lat, mający w zasadzie wyłącznie obowiązki dydaktyczne, maja własną hierarchię stanowisk: zewnętrzny wykładowca (ekstern lektor) jest zatrudniany maksymalnie na 3 lata, asystent dydaktyczny (undervisningsassistent) na jeden semestr. Te najniższe, najmniej chronione prawnie stanowiska uzupełnione są od 1999 r. nowymi stanowiskami pełnoetatowymi dla osób, które były zatrudnione na części etatu przez wiele lat. Kluczowe dla promocji akademickiej były zawsze i są nadal kwalifikacje naukowe, ale Ministerstwo ds. Badań podkreśla, że poważniej powinny być traktowane także kwalifikacje pedagogiczne. Proces opracowywania obiektywnych kryteriów oceny i sposobów przedstawiania kwalifikacji innych niż naukowe jest wciąż aktualny. Od 1995 r. wszyscy nauczyciele akademiccy są zobowiązani do zdania testu pedagogicznego, zanim zostaną zatrudnieni na stałe. Finlandia Pracownicy nauki, zarówno zatrudnieni na uczelniach, jak i poza nimi, mają status pracowników państwowych. Stanowisko stałe ma charakter urzędu publicznego, stanowisko okresowe ma charakter tymczasowej służby publicznej. Prawa i obowiązki pracowników i pracodawców regulowane są ustawą o urzędnikach państwowych z 1994 r. Na uniwersytetach pracownicy akademiccy dzielą się na trzy kategorie: - nauczyciele akademiccy, - pracownicy badawczy, - pracownicy pomocniczy. Wśród nauczycieli akademickich wyróżnia się trzy tradycyjne grupy nauczycieli: profesorowie, wykładowcy i asystenci. Wszyscy należą do kategorii pracowników państwowych. Nie zalicza się do niej stanowisko docenta, które uzyskuje osoba posiadająca pozwolenie nauczania w danym uniwersytecie i wynagradzana w zależności od liczby godzin zajęć dydaktycznych. Profesorów (podzielonych do 1998 r. na grupę profesorów i profesorów nadzwyczajnych), tradycyjnie zatrudniano na stałe, choć uczelnie zaczęły wprowadzać także stanowiska na czas określony. Grupę wykładowców tworzą starsi wykładowcy, wykładowcy i młodsi wykładowcy. Wszyscy są zatrudniani na czas nieokreślony. Awans na stanowisko profesora jest uzależniony od tego, w jakim zakresie wykładowcy uczestniczą w badaniach naukowych. Grupa asystentów obejmuje asystentów i starszych asystentów. Są oni powoływani na czas określony, zwykle na 5 lat i w tym czasie zajmują się pisaniem doktoratu. Najnowsza kategoria pracowników nauczających to nauczyciele uniwersyteccy. Są oni zatrudniani na indywidualnych kontraktach w danym uniwersytecie, a ich praca jest w pewnym sensie połączeniem pracy wykładowcy i nauczyciela na pełnym etacie. Dla niższych stanowisk akademickich (pracownicy badawczy, asystenci i wykładowcy) wymagane formalnie kwalifikacje to stopień magistra. W przypadku wyższych stanowisk (starszy pracownik badawczy, starszy asystent, profesor) wymaga się zwykle stopnia doktora. W praktyce trudno jest jednak strukturze kariery akademickiej przypisać formę drabiny. Może się ona składać z różnych ścieżek prowadzących od jednego stanowiska do drugiego. Kariera

7 6 BSiE pracownika uniwersytetu zaczyna się od stanowiska tymczasowego. Uzyskanie stanowiska zależy od sieci kontaktów z profesorem, gdyż to on decyduje o udziale młodego pracownika w badaniach, bez udziału ciał kolegialnych. Po pewnym okresie aktywnego udziału w badaniach można aplikować o stanowisko lepiej płatne i o zatrudnienie na stałe. Problemem dla młodego naukowca jest zdobycie funduszy na następny projekt. Trzeba posiadać kredyty badawcze, aby przesunąć się z grupy stanowisk tymczasowych do grupy stanowisk stałych. Próby stworzenia ścieżek karier czysto dydaktycznych nie powiodły się, nadal ścieżka dydaktyczna jest ściśle powiązana z badawczą, gdyż w obu przypadkach podstawowe kryterium oceny pracy to liczba publikacji naukowych. Większość środków finansowych dla młodych naukowców pochodzi z rynku kontraktów badawczych krótkoterminowych, a więc ze źródeł zewnętrznych. W przypadku zaistnienia wakatu na stanowisku profesora otwiera się konkurs. Decyzję o promowaniu na wyższe stanowisko podejmują zazwyczaj eksperci naukowi powołani przez radę wydziału (zarówno fińscy jak i zagraniczni, zależnie od dziedziny). Tworzą ono listę rankingową na podstawie oceny poziomu naukowego zgłoszonych kandydatów. Zwykle powołuje się na wakujące stanowisko pierwszą osobę z listy. Decyzję ostateczną w tej sprawie podejmuje senat. Francja Istnieją w szkolnictwie wyższym Francji trzy kategorie stałych pracowników: - nauczyciele akademiccy, - pracownicy badawczy, - pracownicy administracyjni i techniczni. Termin nauczyciele akademiccy obejmuje dwa różne rodzaje pracowników: - zatrudnionych na stałe (posiadających titularisation) pracowników o statusie nauczycieli szkolnictwa wyższego (naukowo-dydaktycznych), którzy biorą udział zarówno w nauczaniu jak i w badaniach), - pracowników o statusie nauczycieli szkolnictwa średniego, których zadaniem jest w zasadzie tylko nauczanie. Pracownicy naukowo-dydaktyczni są pełnoetatowymi pracownikami państwowymi i podzieleni są na statutowe grupy, każda grupa na klasy, klasa zaś na stadia. Promocja pomiędzy stadiami, klasami i grupami odbywa się zgodnie z procedurami ustalonymi na danej uczelni. Grupy stanowisk to: profesorowie, wykładowcy i (tymczasowo) asystenci. W statutowej grupie profesorów (professeurs de universites) istnieją trzy klasy: najwyższa (exceptionelle) zawiera 2 stadia, pierwsza zawiera 6 stadiów, druga zawiera 3 stadia. Udział w klasie najwyższej jest ograniczony do 10% W grupie głównych wykładowców (maitres de conferences) także są trzy klasy: horsclasse, pierwsza i druga. Klasa hors-classe i pierwsza podzielona jest na 6 stadiów, druga na 3 stadia. Udział w klasie najwyższej jest ograniczony do 10%. Nowo powołani główni wykładowcy są rozpoczynają pracę na tym stanowisku jako tymczasowi urzędnicy państwowi zanim uzyskają titularisation. Zanikającą grupę pełnoetatowych stałych pracowników stanowią asystenci. Ustawa o pracownikach szkolnictwa wyższego z 1984 r. wycofała to stanowisko. Pełnoetatowi pracownicy o statusie nauczycieli szkolnictwa średniego są rekrutowani spośród nauczycieli szkół średnich i mają także status pracowników państwowych Uniwersytety wykorzystują wakujące stanowiska profesora i wykładowcy do rekrutacji profesorów stowarzyszonych (professeur associe) i wykładowców stowarzyszonych, za-

8 BSiE 7 trudniając ich na odnawialnych kontraktach 3-letnich. Dotyczy to głównie doświadczonych specjalistów, dyrektorów biznesu, kierowników badawczych. Od profesorów stowarzyszonych wymaga się 9 lat doświadczeń w dziedzinie wykładanego przedmiotu innych niż badania i nauczanie, od wykładowcy stowarzyszonego 7 lat takiej pracy. Alternatywa dla tych wymagań jest posiadanie doktoratu. Dla zapełnienia okresu pomiędzy zakończeniem grantu doktorskiego a rekrutacją na stanowisko z titularisation, zatrudnia się na stanowisko asystenta tymczasowego na pełnym lub na części etatu na czas ograniczony do jednego roku, odnawialny dwukrotnie, a wyjątkowo 3 razy. Na uczelniach istnieje też stanowisko instruktora (moniteurs) dla absolwentów, którym przyznano grant badawczy i których obowiązuje nauczanie w ograniczonym zakresie. Czas grantu wynosi 2 lata z możliwością przedłużenia o rok. Pracownicy dydaktyczni uczelni francuskich mogą być zatrudniani jako wykładowcy i profesorowie uniwersytetu w ramach dwóch korporacji związanych z francuską państwową służbą cywilną (jedna korporacja obejmuje wykładowców, druga - profesorów), lub w charakterze pracowników kontraktowych (nauczyciele akademiccy stowarzyszeni i nauczyciele akademiccy zaproszeni ). Pracownicy badawczy są zatrudniani niemal wyłącznie przez agencje badawcze (np. CNRS), których laboratoria i instytuty są ulokowane na uniwersytetach. Pracują zwykle na pełnym etacie i posiadają titularisation. Rekrutacja na stanowiska wykładowców i profesorów związana z przyjęciem do korporacji urzędników państwowych mianowanych odbywa się w drodze konkursu otwartego, zorganizowanego przez uczelnie w celu obsadzenia jednego lub kilku stanowisk w ramach jednej dyscypliny. Warunki złożenia akt i kalendarz czynności są opublikowane w grudniu w Journal Officiel de la Republique Francaise i w Bulletin de l'education Nationale. Kandydaci składają swoje akta w rektoracie okręgu uniwersyteckiego w styczniu. Procedury rekrutacji wykładowców i profesorów uniwersyteckich są podobne. Rekrutacja wykładowców uniwersyteckich przebiega w drodze konkursów. Osobne konkursy rozpisywane są dla: - osób posiadających tytuł doktora, - osób posiadających tytuł doktora, które były zatrudnione od co najmniej trzech lat w szkolnictwie wyższym na stanowisku urzędników mianowanych, - osób z co najmniej 6-letnią praktyką zawodową nie związaną z działalnością naukową i dydaktyczną. Procedura w przypadku wszystkich rodzajów konkursów dla wykładowców składa się z trzech etapów. W I etapie następuje selekcja dokonywana przez jury na szczeblu zakładu. Jury, które stanowi zakładowa komisja specjalistów składająca się z pracowników naukowodydaktycznych zajmujących się określoną dziedziną, rozpatruje tytuły, którymi legitymują się kandydaci oraz ich prace (przedstawiane są dwie recenzje tych prac). Następnie to samo jury dokonuje wyboru kandydatów, których zamierza przesłuchać, przystępuje do ich przesłuchania i sporządza listę alfabetyczną co najwyżej pięciu zakwalifikowanych kandydatów. W etapie II Krajowa Rada Szkolnictwa Wyższego wypowiada się na temat zakwalifikowanych, wyselekcjonowanych kandydatów. Uwzględnione kandydatury z pierwszego etapu zostają przekazane, w porządku alfabetycznym i według sekcji, do Krajowej Rady Szkolnictwa Wyższego, która obraduje w różnych składach w zakresie poszczególnych dyscyplin. Rada sporządza listę kandydatów na rok, na który konkurs został ogłoszony. W etapie III jury przystępuje do klasyfikacji kandydatów. Kandydaci zakwalifikowani przez Krajową Radę Szkolnictwa Wyższego zostają sklasyfikowani przez komisję specjalistów placówki zainteresowanej przyjęciem nowego pracownika.

9 8 BSiE Sklasyfikowani kandydaci powinni się zobowiązać do zajęcia stanowiska, w związku z którym wzięli udział w konkursie. Jeżeli zostali zakwalifikowani z tytułu wzięcia udziału w kilku konkursach, powinni określić swoje preferencje co do stanowiska, które chcą objąć. Obok procedury konkursowej istnieje procedura oddelegowania do korporacji wykładowców urzędników państwowych będących członkami innych korporacji np. inżynierów naukowo-badawczych, kustoszy zbiorów bibliotek i muzeów. Procedury rekrutacji profesorów nieco różnią się w zależności od dyscypliny naukowej. Rekrutacja w dyscyplinach innych niż prawo, nauki polityczne, ekonomia, zarządzanie i farmacja odbywa się w drodze konkursu. Osobne konkursy rozpisywane są dla: osób posiadających uprawnienia do kierowania badaniami naukowymi, wykładowców posiadających upoważnienia do kierowania badaniami naukowymi, którzy legitymują się 10-letnim stażem na stanowisku wykładowcy, wykładowców posiadających zezwolenie na kierowanie badaniami, którzy legitymują się 5-letnim okresem pracy w szkolnictwie wyższym i którzy pracują w innym zakładzie niż to w którym jest wakujące stanowisko, osób, które nie muszą legitymować się dyplomami, lecz mają co najmniej 10 letnią praktykę zawodową poza pracą dydaktyczną i naukową. Sama procedura dla czterech powyższych kategorii kandydatów jest taka sama i jest podobna do procedury konkursu na stanowiska wykładowców: również składa się z trzech etapów. Jedyna różnica polega na tym, że drugi etap kwalifikacji profesorów przewiduje przesłuchania kandydatów przez Krajową Radę Szkolnictwa Wyższego. Jeżeli żaden z kandydatów wybranych przez jury w I etapie nie zostanie zakwalifikowany przez właściwą sekcję Krajowej Rady Szkolnictwa Wyższego konkurs zostaje przerwany - komisja nie przystępuje do III etapu. Rekrutacja w dyscyplinach takich jak prawo, nauki polityczne, ekonomia, zarządzanie, farmacja odbywa się w drodze konkursu agregation" - mającego w gruncie rzeczy charakter wewnętrznego awansu. Konkurs agregation" - to konkurs państwowy z egzaminem dla osób mających doktorat, którego laureaci obejmują stanowiska profesorskie. Przewiduje się także możliwość awansu na stanowisko profesora dla osób pracujących ponad 10 lat na stanowisku wykładowcy i posiadających uprawnienia do kierowania badaniami naukowymi. Trzecia możliwość to konkurs na stanowisko profesora w danym zakładzie rozpisany dla osób, które były tzw. stowarzyszonymi wykładowcami uniwersyteckimi lub legitymują się 10 letnią pracą zawodową w danej dziedzinie, lecz poza szkolnictwem wyższym. Istnieje procedura oddelegowania do korporacji profesorów uniwersyteckich członków korporacji urzędniczych o zbliżonym charakterze np. dyrektorów ds. badań w dużych zakładach, jak również funkcjonariuszy wymiaru sprawiedliwości. Nauczyciele akademiccy zaproszeni mogą mieć obywatelstwo francuskie lub obce i mogą być zatrudnieni na podstawie zarządzenia rektora okręgu uniwersyteckiego. Grecja Istnieją dwie zasadnicze kategorie nauczycieli akademickich: - podstawowi nauczyciele posiadający doktorat: profesor, profesor stowarzyszony, profesor asystent, wykładowca (stanowią grupę pracowników naukowo-dydaktycznych), - dodatkowi nauczyciele nie posiadający doktoratu: asystent, współpracownik naukowy, specjalny pracownik naukowy.

10 BSiE 9 Istnieją też zewnętrzni pracownicy akademiccy: zaproszeni profesorowie, delegowani profesorowie asystenci oraz zewnętrzni nauczyciele, którzy nie należą do grupy pracowników akademickich. Konstytucja nadaje profesorom status funkcjonariusza publicznego (sytuując ich pozycję na poziomie starszych sędziów). Jest on mianowany na całe życie. Profesorowie nie mogą więc być zwalniani, nawet gdy likwiduje się dane stanowisko. Zwolnienie funkcjonariusza publicznego jest możliwe wyłącznie z przyczyn karnych, dyscyplinarnych i z powodu niezdolności do wykonywania obowiązków w następstwie decyzji specjalnego sądu w składzie 5 sędziów. Profesorowie i profesorowie nadzwyczajni posiadają tenure. Profesora asystenta i wykładowcę zatrudnia się na czas określony (choć w wyjątkowych przypadkach np. bardzo długiego stażu, może on być zatrudniony na stałe). Przy powoływaniu na stanowisko wykładowcy obowiązuje: 1) co najmniej 2-letni okres samodzielnego nauczania na uniwersytecie albo uznanej pracy akademickiej w danej dziedzinie albo 2-letni okres pracy w uznanym krajowym lub zagranicznym ośrodku badawczym; 2) przynajmniej dwie oryginalne publikacje w pismach akademickich, poza pracą doktorską. Przy powoływaniu na stanowisko profesora asystenta obowiązuje: 1) co najmniej 2-letni okres samodzielnego nauczania po uzyskaniu doktoratu lub co najmniej 2-letni okres pracy w uznanym krajowym lub zagranicznym ośrodku badawczym lub uznana praca w dziedzinie akademickiej; 2) oryginalne publikacje w czasopismach akademickich albo oryginalna praca akademicka. Przy powoływaniu na stanowisko profesora stowarzyszonego wymaga się: 1) co najmniej 4 lat niezależnego nauczania po uzyskaniu doktoratu lub co najmniej 4 lat pracy w uznanym ośrodku badawczym krajowym lub zagranicznym lub uznanej innej pracy w dziedzinie akademickiej, 2) oryginalnych publikacji w czasopismach naukowych odzwierciedlających niezależna i oryginalną aktywność naukową. Przy powoływaniu na stanowisko profesora wymaga się: 1) co najmniej 6 lat okresu samodzielnego nauczania po uzyskaniu doktoratu lub co najmniej 6-letniego okresu pracy w uznanym krajowym lub zagranicznym ośrodku badawczym lub uznanej pracy w dziedzinie akademickiej wraz z udokumentowanym udziałem w kształtowaniu programów i nauczaniu co najmniej dwóch przedmiotów; 2) oryginalnych publikacji w czasopismach naukowych odzwierciedlających niezależną i oryginalną aktywność naukową; 3) przynajmniej 3 lat nauczania na studiach drugiego stopnia (magisterskich). Wykładowcy są wybierani na swoje stanowisko na okres kadencji. Po 3 latach, ale przed upływem 7 lat, mogą prosić o promocję na stanowisko profesora asystenta. Profesorowie asystenci są również wybierani na okres kadencji. Po upływie 3 lat pracy mogą składać podanie o tenure. Wykładowcy, którzy nie uzyskali promocji na stanowisko profesora-asystenta oraz profesorowie asystenci, którzy nie uzyskali tenure opuszczają swoje stanowisko. Profesorowie i profesorowie stowarzyszeni uzyskują tenure wraz z wyborem na te stanowiska. Wymagania przy awansowaniu są takie same jak podczas rekrutacji. Wyboru na stanowiska naukowo-dydaktyczne dokonuje się zawsze w ramach otwartego konkursu, po jego publicznym ogłoszeniu. Wymagania na stanowiska naukowo-dydaktyczne w kolegiach technicznych (TEI) są inne niż w uniwersytetach. Tylko od profesora i profesora asystenta wymaga się doktoratu. W kolegiach technicznych profesorowie asystenci i instruktorzy laboratoryjni, którzy na swoich stanowiskach przepracowali odpowiednio 3 i 4 lata mają prawo prosić o awans na stanowiska odpowiednio profesora i profesora asystenta. Na stanowisko profesora asystenta

11 10 BSiE proces promocji prowadzony jest w ramach procedury wewnętrznej, na profesora w ramach procedury otwartej. Promocja kończy się wydaniem odpowiedniej decyzji przez ministra. Zewnętrzni nauczyciele nieakademiccy to osoby, które posiadają stopień doktora ale nie rozpoczęły kariery akademickiej. Do kategorii tej należą pracownicy dwojakiego typu: specjalni naukowcy i adiunkci. Specjalni naukowcy są wybierani przez walne zgromadzenie departamentu i mianowani na okres jednego roku. Adiunkci stanowią szczególną i obecnie najważniejszą grupę należącą do kategorii zewnętrznych nauczycieli obejmującą wszystkie kategorie pracowników nauki z wyjątkiem profesorów gości. Adiunkci różnią się od specjalnych naukowców pod trzema względami: nie są wybierani ale zatrudniani decyzją rektora, ich kontrakt zatrudnienia może być odnawiany na okres dwóch dodatkowych lat i w pewnych przypadkach jeśli mają wyjątkowe doświadczenie techniczne w swojej specjalności mogą być mianowani nawet bez doktoratu. W praktyce uniwersytety wykorzystują adiunktów, aby zapewnić wakujące stanowiska tańszymi pracownikami, zatrudniają ich, za cichą zgoda ministerstwa, przez okres przekraczający 3 lata. Adiunkci nie mają prawa do większości zasiłków, dodatków i subsydiów, jakie posiadają podstawowi nauczyciele akademiccy. Stają się marginesową kategorią nauczycieli, niezasymilowaną i nienadzorowaną. Struktura wewnętrzna i organizacja a także procedury i wymagania dotyczące zatrudniania na stanowiska uniwersyteckie są regulowane wewnętrznymi przepisami każdej uczelni. Hiszpania Po reformie wprowadzonej ustawą z 1983 r. (LRU) istnieją dwa zasadnicze typy pracowników akademickich: z tenure i bez. Pracownicy z tenure mają status prawny urzędników państwowych; pozostali są zatrudniani w ramach kontraktów administracyjnych przez uniwersytety. Kategoria pracowników akademickich z tenure obejmuje 3 stanowiska profesorskie: A, B i C. Profesor kategorii C formalnie może nauczać tylko w pierwszym cyklu kształcenia uniwersyteckiego. Nie wymaga się od nich ani wcześniejszego doświadczenia ani doktoratu. Profesor kategorii B musi posiadać doktorat. Może pełnić na uczelni każdą funkcję poza funkcja rektora. Jest to podstawowa kategoria pracowników akademickich. Profesor kategorii A to stanowisko najbardziej prestiżowe. Mogą się o nie ubiegać nauczyciele akademiccy, którzy na stanowisku kategorii B przepracowali co najmniej 3 lata. Mogą piastować funkcję rektora. Istnieją 4 stanowiska nauczycieli akademickich bez tenure: becalarios, asystent (profesor auydante), współpracownik (profesor asociado), i profesor tymczasowy. Becalarios nie mają statusu pracownika są to osoby z dyplomem uczelni, którzy uzyskali grant. Przygotowują rozprawę doktorską. Stanowisko asystenta ma kilka podkategorii. Asystent prowadzi zajęcia dydaktyczne i pracuje na rzecz swojej kariery naukowej. Pracuje na pełnym etacie i uczestniczy w pracach badawczych. Liczba asystentów (uznanych za nieefektywnych z powodu małego pensum dydaktycznego) gwałtownie spada. Stanowisko współpracownika wprowadziła ustawa LRU dla włączania do dydaktyki uniwersyteckiej ekspertów i specjalistów spoza uniwersytetu. Nie wymaga się od nich doktoratu. Najczęściej zatrudnieni są na części etatu i łączą pracę na uniwersytecie z inną pracą. Stanowisko profesora tymczasowego zajmują osoby, które spełniają wymagania formalne na stanowiska profesorów A, B i C, ale nie posiadają tenure. Promocja nauczycieli akademickich jako urzędników publicznych odbywa się za pośrednictwem konkursu ogłaszanego przez władze uniwersytetu. Szczegółowe procedury kwalifi-

12 BSiE 11 kacyjne uniwersytety opracowują samodzielnie. Promocja nauczycieli kontraktowych nie wymaga konkursu. Ustawa LRU przewiduje dokonywanie ocen nauczycieli akademickich co 5 lat. Wyniki tych ocen brane są pod uwagę przy rozstrzyganiu konkursów organizowanych w celu podtrzymania zatrudnienia lub promocji. Od 1994 r. profesorowie mogą się ubiegać o dokonanie oceny osiągnięć naukowych, która odbywa się na ich prośbę co sześć lat. Holandia Struktura stanowisk akademickich obejmuje: - profesora (hooglerar), - głównego wykładowcę uniwersyteckiego (universitair hoofdocent- UHD), - wykładowcę uniwersyteckiego (universitair docent- UD). Profesor jest ogólnym tytułem i chociaż są pewne ich odmiany, wszyscy należą do kategorii profesor. Pozostałe dwie kategorie są odpowiednio niżej usytuowane w hierarchii akademickiej. Ponadto na uniwersytetach występują również inne kategorie pracowników akademickich: współpracownicy dydaktyczni/badawczy, praktykanci badawczy, asystenci studenci. W kolegiach zawodowych występują kategorie: nauczyciel (5 rodzajów), starszy wykładowca, lektor. Pracownicy akademiccy mają status urzędników państwowych, z gwarancją zatrudnienia na stałe. Jednak praktyka ostatnich lat wskazuje, że coraz częściej wobec pracowników nauki stosuje się normalne zasady obowiązujące w innych zakładach pracy, np. zwolnienia w przypadku spadku liczby studentów itp. Każdy uniwersytet ma pełną swobodę podziału zadań między pracowników i planowania ich karier. Irlandia W większości uniwersytetów stanowiska akademickie obejmują 5 kategorii: - profesor, - profesor stowarzyszony, - starszy wykładowca, - wykładowca, - wykładowca asystent. W niektórych uczelniach istnieją tylko cztery stanowiska. W innych nie wymienione powyżej stanowiska np. asystent dydaktyczny i demonstrator. Grupa niższych rangą nauczycieli akademickich obejmujących wykładowców, wykładowców asystentów, asystentów dydaktycznych i demonstratorów może być zatrudniona na części etatu. Znaczną liczbę demonstratorów stanowią studenci studiów postgraduate, którzy przygotowują doktorat. Aby zatrudnić na pełnym stanowisku akademickim w uniwersytetach, wymagany jest podstawowy stopień akademicki ze specjalizacją oraz kwalifikacje podyplomowe. W praktyce większość kandydatów do stanowisk akademickich posiada stopień doktora (choć oficjalnie nie jest to wymagane). Od kandydatów na stanowiska profesorskie oczekuje się dużego doświadczenia badawczego wraz z listą opublikowanych prac. W nowych uniwersytetach w Dublinie i Limerick minimalnym wymaganiem na stanowiska powyżej wykładowcy asystenta jest stopień bachelor z oceną pierwszej albo drugiej klasy i 3 lata doświadczenia zawodowego. Początkowe zatrudnienie odbywa się zwykle na stanowisku wykładowcy asystenta lub wykładowcy. Kompetencje naukowe, doświadczenie dydaktyczne na poziomie uniwersyteckim i wiarygod-

13 12 BSiE ne osiągnięcia publikacyjne stanowią główne elementy przy przyznawaniu akademickich stanowisk dydaktycznych, zwłaszcza profesorskich. Rekrutacja pracowników akademickich odbywa się w drodze publicznego konkursu, o którym informacja jest ogłaszana w prasie krajowej i odpowiednich międzynarodowych publikacjach edukacyjnych. Selekcja jest oparta na ocenie dorobku i wywiadzie. Typowym zwyczajem w okresie selekcji jest wygłoszenie referatu przez kandydatów wstępnie wyselekcjonowanych na jedno z wyższych stanowisk, w obecności pracowników danego departamentu uniwersytetu, do którego się kandyduje. Zwycięskich kandydatów wybiera komitet promocyjny, który składa się zwykle z prezydenta, sekretarza uniwersytetu, dziekanów i wybranych pracowników. Kryteria przy przyznawaniu tenure obejmują osiągnięcia w nauczaniu, udział w badaniach, efekty poszukiwań wiedzy, wkład w prace departamentu i uczelni, osiągnięcia akademickie. Norwegia W 1995 r. wprowadzono nową strukturę stałych stanowisk akademickich w szkolnictwie wyższym. Należą do niej stanowiska: - profesora, - docenta kolegium (hogskoledosent), - profesora stowarzyszonego, - starszego wykładowcy, - wykładowcy, - nauczyciela kolegium. Niektóre z nich występują na uniwersytetach i w kolegiach, niektóre tylko w kolegiach. Stanowisko profesora jest z zasady obejmowane przez osobę z doktoratem i związane z posiadaniem tenure. Stanowisko docenta jest stanowiskiem zanikającym i występuje tylko w kolegiach. Jeśli nie ma kandydatów na stanowiska profesorskie, można zatrudnić na stanowisku docenta. Od kandydatów wymaga się doktoratu lub udokumentowanej pracy naukowej o równoważnym charakterze (zakresie i jakości), opracowywania skryptów, udziału w pracach badawczych i kierowania nimi, przygotowania pedagogicznego lub doświadczenia w nauczaniu. Wymagania na to stanowisko są wyższe niż na stanowisko profesora stowarzyszonego. Ze względu na zanikający jego charakter nie można być na nie awansowanym. Profesor stowarzyszony (forsteamanuensis) musi posiadać doktorat lub wymaga się udokumentowanej pracy naukowej o równoważnym charakterze (zakresie i jakości). Wymaga się także ukończenia kursu w dziedzinie teorii i praktyki edukacyjnej lub doświadczenia w nauczaniu. Profesorowie stowarzyszeni mogą się ubiegać o stanowisko profesora. Od starszego wykładowcy (forstelektor) wymaga się kwalifikacji na tym samym poziomie, jak od profesora stowarzyszonego. Jest to stanowisko dydaktyczne. Istnieje także zanikające stanowisko profesora asystenta (amanuensis), którego głównym zadaniem było nauczanie. Wymagane tu było wykształcenie na poziomie master oraz doświadczenie badawcze. Amanuensis mogą się ubiegać o stanowisko starszego wykładowcy lub profesora stowarzyszonego. Stanowisko wykładowcy (uniwersitetslektor) występuje tylko w niektórych dziedzinach. Od kandydatów wymaga się stopnia master. Wykładowca kolegium (hogkolelerer) musi posiadać stopień master i doświadczenie badawcze lub odpowiednie doświadczenie zawodowe, doświadczenie w nauczaniu lub przygotowanie pedagogiczne. Może się ubiegać o stanowisko starszego wykładowcy lub profesora stowarzyszonego. Stanowisko nauczyciela kolegium (hogskolelerer) jest stosowane głównie w kolegiach kształcenia nauczycieli oraz edukacji zdrowotnej.

14 BSiE 13 W praktyce uniwersytety maja obecnie dwa stanowiska stałe (z tenure): profesora i profesora stowarzyszonego. Niezbędnym warunkiem otrzymania tenure jest posiadanie doktoratu. Istnieją jeszcze 4 stanowiska tymczasowe w uczelniach: stypendysty (studenta) badawczego, asystenta badawczego, stanowisko podoktorskie (posdoc) i pracownika badawczego. Zasady ogłaszania o wolnych stanowiskach akademickich reguluje ustawa z 1995 r. Na stanowiska akademickie powołuje się zawsze na podstawie oceny kandydatów przez komitet ekspertów w kontekście wymagań przedstawionych w ogłoszeniu i opisie wakującego stanowiska. Komitet składa się z minimum 3 osób o statusie profesora lub równoważnym. Do 1987 r. profesorowie mieli status urzędników państwowych i byli powoływani przez rząd. Od 1993 r. pracownicy akademiccy mogą być powoływani na stanowisko profesora, jeśli zostaną uznani za kompetentnych przez odpowiednie komitety krajowe. Główna odpowiedzialność za jakość w szkolnictwie wyższym spoczywa na samych uczelniach. Żadne ciało centralne nie nadzoruje systematycznie oceniania wewnętrznego. Dotyczy to również kryteriów oceny dorobku naukowego, stanowiącego podstawę do promocji pracowników i uzyskiwania stopni naukowych. Portugalia Nauczyciele akademiccy są urzędnikami publicznymi. Dotyczą ich jednak specjalne przepisy prawne dające specyficzne prawa i obowiązki. Status nauczycieli akademickich jest uważany za szczególny, ich płace są wyższe niż płace innych urzędników, a wewnątrz uczelni mają dużą swobodę poczynań. Istnieją dwie kategorie nauczycieli akademickich: pierwsza obejmuje osoby, których głównym zajęciem jest praca na uczelni; druga nazwana specjalnymi pracownikami akademickimi dotyczy osób, które mają główne miejsce pracy poza uczelnią. Do pierwszej kategorii należą następujące stanowiska: młodszy asystent, asystent, profesor asystent (lub profesor pomocniczy), profesor stowarzyszony, profesor. Osoby mające stopień akademicki i studenci ostatnich lat studiów mogą być zaangażowani do pomocy w działalności dydaktycznej (ale nie do prowadzenia samodzielnych wykładów). Są oni nazywani monitores. W uniwersyteckim szkolnictwie wyższym nadawane są stopnie akademickie: bacharel, licenciados, mestre i doutor. Od młodszego asystenta wymaga się stopnia licenciados (w przybliżeniu magister) z końcową oceną nie niższą niż dobra oraz spełnienia innych wyznaczonych poprzez uczelnię warunków. Na to stanowisko powołuje się na okres 4 lat. Na stanowisku asystenta niezbędny jest stopień mestre i zdanie egzaminu pedagogicznego. Przy rekrutacji obowiązuje egzamin konkursowy. Decyzję o promocji podejmuje rada naukowa lub odpowiedni komitet koordynacyjny. Czas zatrudnienia wynosi 6 lat z możliwością przedłużenia o 2 lata. Asystent jest zwolniony z obowiązków dydaktycznych na okres 3 lat na przygotowanie rozprawy doktorskiej. Od kandydata na stanowisko profesora pomocniczego wymaga się doktoratu. Asystent po zrobieniu doktoratu jest automatycznie promowany na to stanowisko. Inni kandydaci (od których wymaga się 5 lat doświadczeń w nauczaniu na uniwersytecie) przystępują do konkursu. Pierwsze zatrudnienie na tym stanowisku odbywa się na 5 lat. Po upływie tego czasu i zatwierdzeniu przez radę naukową otrzymuje się tenure. Profesor stowarzyszony musi posiadać doktorat, 5 lat doświadczenia zawodowego oraz uprzednio stopień profesora pomocniczego lub zaproszonego. Powołanie odbywa się w dro-

15 14 BSiE dze konkursu publicznego. Pierwsze zatrudnienie na tym stanowisku odbywa się na 5 lat. Po upływie tego czasu i zatwierdzeniu przez radę naukową otrzymuje się tenure. Od kandydata na stanowisko profesora oprócz doktoratu wymaga się dodatkowej kwalifikacji zwanej agregado oraz 3 lat pracy na stanowisku profesora stowarzyszonego lub zaproszonego. Kwalifikację agregado otrzymuje się w wyniku obrony dorobku naukowego oraz przygotowania specjalnego raportu. Powołanie odbywa się w wyniku publicznego konkursu lub przeniesienia z innej uczelni. Jeśli osoba powołana na to stanowisko nie posiada tenure, wówczas pierwsze zatrudnienie obejmuje okres 2 lat. Po upływie tego czasu i zatwierdzeniu przez radę naukową otrzymuje się tenure na czas nieokreślony. W politechnikach nauczyciele akademiccy są zatrudniani na następujących stanowiskach: asystenta, asystenta profesora, profesora koordynatora. Republika Federalna Niemiec Pracownicy akademiccy dzielą się na dwie zasadnicze grupy: - profesorów, - pozostałych pracowników. Profesorowie stanowią grupę pod wieloma względami uprzywilejowaną, cieszącą się dużym prestiżem i szczególnymi prawami. Jest ona podzielona na trzy kategorie: C2, C3 i C4, wyrażające status akademicki. Najwyższy status mają profesorowie C4, nazywani tradycyjnie profesorami zwyczajnymi lub posiadaczami katedry (Lehrstuhlinhaber), zatrudnieni wyłącznie na uniwersytetach. Niższe stanowisko profesorskie to C3, zaś najniższe C2. To ostatnie przeznaczone jest dla osób, które uzyskały habilitację i rozpoczynają karierę samodzielnego pracownika nauki. Nie wszyscy profesorowie C2 mają tenure (posiadają ja natomiast wszyscy profesorowie C4 i C3). Stanowisko C2 jest stopniowo wypierane przez stanowiska starszego asystenta i starszego inżyniera. Stanowiska C3 i C2 istnieją na uniwersytetach oraz w uniwersytetach nauk stosowanych (Fachhochschulen). Warto zaznaczyć, że przywilej nadawania stopni naukowych posiadają wyłącznie uniwersytety. Wyższe szkoły zawodowe są go pozbawione. Wśród pracowników niebędących profesorami wyróżnia się osiem kategorii: - pomocniczy pracownicy akademiccy (Wissenschaftliche Hilfskrafte), o najniższym statusie, spełniający funkcje usługowe wobec profesorów i innych pracowników akademickich, nie prowadzący ani badań ani dydaktyki; na tym stanowisku można pozostawać 4 lata; - współpracownicy akademiccy (Wissenschaftliche Mitarbeiter) zatrudnieni na kontraktach tymczasowych, przygotowujący doktorat i zobowiązani do niewielkiej liczby godzin dydaktycznych; maksymalny czas pozostawania na tym stanowisku wynosi 7 lat; - współpracownicy akademiccy na stałych kontraktach (osadzeni na różnych stanowiskach); zwykle są to osoby po doktoracie, które rozpoczynają karierę naukową, zobowiązani do dydaktyki; - współpracownicy akademiccy finansowani ze specjalnie wydzielonych funduszy; uczestniczą w projektach badawczych, są zatrudniani na kontraktach z możliwością przedłużania, jednak nie dłużej niż przez 7 lat, nie maja obowiązków dydaktycznych, zwykle pracują nad doktoratem lub habilitacją, często są zatrudniani na części etatu; - studenci doktoranci lub osoby po doktoracie pracujący nad habilitacją, otrzymujący stypendium (przyznawane zwykle na dwa lub trzy lata); - asystenci akademiccy - osoby po doktoracie, które nie przekroczyły 32 roku życia; otrzymują kontrakt sześcioletni (2 razy po 3 lata) w celu zrobienia habilitacji i pracy dla katedry także w postaci zajęć dydaktycznych;

16 BSiE 15 - starsi asystenci i starsi inżynierowie (Oberassistenten i Obeingenieure), powoływani na 4 lata (asystenci) i 6 lat (inzynierowie), prowadzą zajęcia dydaktyczne i uczestniczą w pracach badawczych, ich stanowiska sa równoważne kategorii profesora C2; - wykładowcy (Hochschuldozenten) zatrudniani na kontraktach lub w wyjątkowych przypadkach na stałe, zobowiązani do działań zgodnie z warunkami kontraktu zatrudnienia. Niemal cała kadra akademicka to mający stałe zatrudnienie pracownicy państwowi (Beamten), którzy mają duże bezpieczeństwo zatrudnienia, a zarazem niewielkie możliwości negocjowania wysokości płac. Możliwe jest zatrudnianie profesorów na 4-letnie kontrakty (wówczas nie mają oni pozycji pracowników państwowych lecz tzw. Angestellten), ale w praktyce prawie wszyscy profesorowie mają stałe zatrudnienie. Na stanowisko profesora rozpisuje się konkurs. Kandydatom należy dokładnie podać rodzaj i zakres zadań, które będą realizować. Przepisy prawne dopuszczają także w ściśle określonych przypadkach powołanie osób, które nie stawały do konkursu. Jeżeli powołanie jest związane z wejściem w stosunek urzędniczy, profesor jest mianowany na dożywotniego urzędnika Federacji lub urzędnika na czas określony. Kształcenie doktorów odbywało się do połowy lat osiemdziesiątych w ramach asystentury, nie zaś w formie specjalnie zorganizowanych studiów doktoranckich. W 1986 r. niemiecka Rada ds. Nauki (Wissenschaftsrat) zaproponowała stworzenie odrębnych studiów doktoranckich (Graduiertenkollegs), aby studenci mogli szybciej uzyskiwać ten stopień oraz by realizować w praktyce jedność nauczania i badań. Do roku 1988 stworzono 15 kolegiów prowadzących studia doktoranckie, finansowanych przez fundacje Thyssena i Volkswagena. W 1990 r. zaczęto wdrażać program stworzenia 200 takich kolegiów w latach W kolegium doktoranci przygotowują dysertacje uczestnicząc w interdyscyplinarnych programach studiów w różnych grupach badawczych. Podstawowy cel powoływania takich kolegiów to przeciwdziałanie nadmiernej specjalizacji, zwłaszcza w naukach społecznych i w humanistyce. Kolegium ma z założenia zajmować się jednym szerokim problemem i opiera się na uczestnictwie wybitnych grup badaczy. Powoływane jest zwykle przez poszczególne departamenty uniwersyteckie (i akceptowane przez władze Landu a także przez Niemieckie Stowarzyszenie Badawcze - DFG). Po uzyskaniu doktoratu można zostać asystentem uniwersyteckim, pracownikiem badawczym (opłacanym z funduszy zewnętrznych) lub stypendystą korzystającym ze stypendium podoktorskiego. Istotne jest, że uzyskanie stanowiska profesora w uniwersytetach nauk stosowanych (Fachhochschulen) nie wymaga nie wymaga habilitacji, niezbędne jest tylko 5- letnie doświadczenie praktyczne po ukończeniu doktoratu (w tym co najmniej 3 lata działalności zawodowej poza szkolnictwem wyższym). Informacje o wakujących stanowiskach profesorskich są podawane w czasopismach naukowych i w gazetach. Zgłoszeni kandydaci są lokowani na liście ustalanej przez odpowiedni departament uczelni. Listę trzech najlepszych kandydatów przedkłada się rektorowi (prezydentowi) uczelni. Rektor przekazuje listę ministrowi w danym Landzie wraz z własną rekomendacją. Ostateczną decyzję w sprawie obsadzenia stanowiska profesora podejmuje minister. Szwecja Istnieją tu cztery podstawowe stanowiska akademickie: - profesor, - starszy wykładowca (universiteslektor), - asystent badawczy (forskarassistant), - młodszy wykładowca (adjunkt).

17 16 BSiE W ostatnich latach pojawiło się również stanowisko stypendysty doktoranckiego (doktorandtjanst). 1 stycznia 2002 r. wprowadzono nowe stanowisko starszego wykładowcy pomocniczego. Jego status jest zbliżony do statusu asystenta badawczego. W wielu uczelniach istnieją także specjalne etaty przeznaczone dla studentów doktorantów, którzy pracując na pełnym etacie przygotowują rozprawę doktorską. Warunkiem uzyskania stanowiska profesora, starszego wykładowcy i asystenta badawczego jest doktorat. Wszyscy nauczyciele akademiccy muszą się legitymować doświadczeniami dydaktycznymi. Od młodszego wykładowcy wymaga się co najmniej stopnia bachelor. Stanowisko asystenta badawczego i wszystkie wyższe stanowiska uniwersyteckie wymagają doktoratu (lub równoważnych kwalifikacji zdobytych za granicą). W Szwecji dokładnie określono zasady zatrudnienia na stanowisku profesora. Uniwersytety i kolegia uniwersyteckie posiadające uprawnienia badawcze we własnym zakresie decydują o liczbie stanowisk profesorów. Podobne zasady obowiązują w szkołach artystycznych. Natomiast uniwersytety nie posiadające uprawnień badawczych muszą uzyskać pozwolenie na utworzenie stanowiska profesora w Krajowej Agencji Szkolnictwa Wyższego. Także rząd może podjąć decyzję o utworzeniu stanowisk profesorów - np. ostatnio utworzono 30 stanowisk z przeznaczeniem do zajęcia przez kobiety. Informacja o możliwości objęcia stanowiska profesora musi zawsze być publicznie ogłoszona. W ogłoszeniu musi być zawarta dokładna informacja o dziedzinie naukowej, w której ma się specjalizować kandydat. Jeżeli mianowanie na stanowisko pociąga za sobą specjalne zobowiązania, to również to musi być jasno zaznaczone w ogłoszeniu. Istnieje możliwość żądania od składających aplikację nadesłania materiałów, w tym określonej liczby ich publikacji naukowych z zakresu danej dziedziny. Tylko osoba, która posiada naukowe i pedagogiczne umiejętności może być powołana na stanowisko profesora. Szczególna uwaga jest przykładana do naukowej sprawności, ale także biegłości w nauczaniu. Rozważane są także zdolności organizacyjne. Bierze się pod uwagę zdolności popularyzatorskie, umiejętność informowania o badaniach. Aplikacje są rozpatrywane przez Komitet ds. Mianowania. Komitety takie znajdują się na poszczególnych wydziałach uniwersyteckich. Komitet ds. Mianowania składa się z 4 osób wybieranych na trzy lata oraz trzech doradców, którzy posiadają specjalistyczną wiedzę w dziedzinie, jaką mają zajmować się kandydaci. Eksperci nie są stałymi członkami komitetu, a pracują w nim tylko w określonych przypadkach. Studenci uniwersytetu mogą wybrać jednego członka Komitetu ds. Mianowania. Każdy z trzech ekspertów musi napisać raport na temat aplikantów zawierający sugestię, który z aplikujących ma najwyższe kwalifikacje. Na podstawie tych raportów cały komitet wybiera jednego kandydata i proponuje go do objęcia stanowiska. Ta propozycja jest przedkładana wice-rektorowi uniwersytetu (vice chancellor of the uniwersity) i on ostatecznie nominuje osobę, która obejmuje stanowisko profesora. Istnieje możliwość odwoływania się od decyzji przez aplikujących, którzy uważają, że mają wyższe kwalifikacje od osoby wybranej. Osoba posiadająca stanowisko profesora ma zdecydowanie większe bezpieczeństwo zatrudnienia niż inni nauczyciele uniwersyteccy. W Szwecji istnieje dożywotni honorowy tytuł profesora nadawany przez rząd. Osoba w ten sposób wyróżniona może używać tytułu, lecz nie musi być zatrudniona jako profesor. Nie określono w jakikolwiek sposób zasad przyznawania tytułu przez Rząd - jest to całkowicie swobodna decyzja najwyższej władzy wykonawczej.

18 BSiE 17 Wielka Brytania Działają tu na poziomie szkolnictwa wyższego trzy rodzaje uczelni: uniwersytety, kolegia i kolegia dalszej edukacji. Każdy uniwersytet jest w tym kraju uczelnią samorządną, decydującą samodzielnie o przyznawaniu stopni i innych kwalifikacji. W ramach kategorii uniwersytet wyróżnia się tzw. stare i nowe uniwersytety. Stare uniwersytety nie prowadza kształcenia zawodowego. Terminem nowe uniwersytety określa się uczelnie powstałe po 1992 r. na mocy uchwalonej wówczas ustawy o edukacji dalszej i wyższej. Większość z nich to byłe politechniki wyniesione do rangi uniwersytetu. Wszystkie uniwersytety oraz niektóre inne szkoły wyższe mają prawo nadawania stopni naukowych według własnych zasad. Stopnie akademickie oraz inne kwalifikacje oferowane przez większość szkół wyższych nie będących uniwersytetami są zatwierdzane (ratyfikowane) przez ciała zewnętrzne (uniwersytety). Uniwersytety mają pełna swobodę w przyjmowaniu nazw nadawanych stopni akademickich. Najbardziej powszechne to: bachelor of arts (BA) i bachelor of sciences (BSc). Wśród nadawanych stopni bachelors wyróżnia się: ordinary bachelor s degree oraz bachelor s degree with honours. Ich uzyskanie nie jest oparte na badaniach naukowych posiadacza. Dla posiadaczy stopnia bachelor oferowane są studia podyplomowe specjalistyczne lub zawodowe, trwające zwykle rok w przypadku studiów stacjonarnych lub 2 lata w przypadku studiów niestacjonarnych. Absolwenci uzyskują certyfikat lub dyplom; studia kończące się dyplomem prezentują zwykle wyższy poziom. Wyższe stopnie akademickie (stopnie podyplomowe) otrzymuje się po ukończeniu dodatkowych studiów lub indywidualnej pracy badawczej. Na poziomie postgraduate są przyznawane 2 rodzaje stopni: stopnie master i doktoraty. Uniwersytety mogą także przyznawać wyższe stopnie honorowe (często doktoraty honorowe) wyróżniającym się osobom w życiu akademickim i publicznym lub osobom mającym szczególne zasługi dla uniwersytetu, regionu czy kraju. Badania naukowe na wyższe stopnie są prowadzone pod nadzorem jednego lub więcej pracowników akademickich. Musza to być osoby posiadające doktorat. Zwykle są to profesorowie. Końcowa praca jest przedkładana panelowi egzaminatorów, którego skład różni się zależnie od uczelni i kierunku. Stopień master wymaga zwykle minimum roku studiów stacjonarnych (najczęściej 2 lat). Wyjątek stanowią uniwersytety Oxford i Cambridge, które uważają, że stopień MA jest oznaka dojrzałości, a nie dodatkowych osiągnięć akademickich. Absolwenci tych uniwersytetów, posiadacze stopnia BA mogą się ubiegać o otrzymanie stopnia MA po wniesieniu odpowiedniej opłaty, bez potrzeby podejmowania dalszych studiów. Powszechnie nadawane stopnie w następstwie dalszych studiów to: master of arts (MA), master of science (MSc), master of business administration (MBA), master of education (Med), master of social work (MSW), master of musical arts (AmusM), master of medical sciences (MmedSci), master of philosophy (Mphil). Przyznawane stopnie master są najczęściej na badaniach naukowych, choć podobnie jak w przypadku stopnia bachelor spotyka się tzw. nauczane stopnie master, bez pierwiastka badawczego. Stopnie doktorskie są nadawane za obszerne opracowanie, zwane praca doktorską, o objętości do znaków. Najważniejsze kryteria to: oryginalne badania, oryginalne myśli, jasne ich przedstawienie oraz wkład do wiedzy. W pewnych przypadkach doktoraty mogą być przyznane na podstawie zespołu publikacji w danym obszarze badań. Bez względu na dziedzinę zwykle przyznaje się stopnie doktora filozofii (PhD) lub w kilku uniwersytetach

19 18 BSiE Dphil, z wyjątkiem kilku dziedzin specjalistycznych, jak np. muzyka (doctor of musical arts AmusD). Mogą być przyznawane także wyższe doktoraty uczonym o ustalonej reputacji, w uznaniu znaczącego dorobku naukowego. Nazwy wyższych doktoratów bardziej niż PhD odzwierciedlają dziedzinę zainteresowań ich posiadacza. Są to np.: doctor of letters (Dlitt), doctor of sciences (DSc). W starych uniwersytetach spotyka się następujące stanowiska akademickie: profesor, reader, starszy wykładowca B, wykładowca A, wykładowca asystent, student badawczy. W nowych uniwersytetach oraz w innych szkołach wyższych niebędących uniwersytetami występują następujące stanowiska: profesor, reader, główny wykładowca, wykładowca I i wykładowca II. Promowanie na stanowisko reader a jest nagrodą za osiągnięcia badawcze, zaś na stanowisko wykładowcy B (I) za pracę badawcza, dydaktyczną i inne traktowane łącznie. Dokładne kryteria promocyjne zależą od polityki danej uczelni. Ostatnim etapem promocji w karierze akademickiej jest stanowisko profesora. Promocja na nie prawie zawsze dotyczy osób zajmujących stanowisko starszego wykładowcy lub readera i jest następstwem uznania wyróżniających się osiągnięć badawczych. W nowych uniwersytetach tytuły profesora i readera to tytuły wyłącznie honorowe, nieupoważniające ich posiadaczy do otrzymywania wyższego uposażenia. Są one jednak i tutaj przyznawane za osiągnięcia badawcze. Pozostałe, niższe stopnie przyznaje się nie tyle za działalność naukową, ile za powołanie na stanowisko związane z pełnieniem funkcji administracyjnych lub menedżerskich (np. dziekana, kierownika departamentu itp.). Nie ma ogólnokrajowych wymagań prawnych dotyczących kwalifikacji kandydatów na kolejne stanowiska w nauce. Każda wyższa uczelnia jest autonomiczna i sama decyduje o wymaganiach stawianych kandydatom do poszczególnych stopni. Na każde stanowisko powołuje się w drodze konkursu. Najwyższe wymagania stawiają kandydatom stare uniwersytety. Włochy We Włoszech kariera nauczyciela akademickiego polega na obejmowaniu jednego z trzech następujących stanowisk: - pracownik naukowy niższego szczebla (ricercatri), - profesor stowarzyszony (professori associati), - profesor zwyczajny (professori ordinari). Po to, by zostać pracownikiem naukowym niższego szczebla, włoski obywatel musi ukończyć drugi stopień uniwersytecki tzw. zwany laurea, następnie musi zdać narodowy konkursowy egzamin, pisemny i ustny. Jeżeli kandydat, obok ukończonego laurea, posiada również doktorat, uzyskuje wyższą punktację na finałowej liście i ma większą szansę zwyciężyć w rywalizacji. Prowadzenie zajęć dydaktycznych na poziomie akademickim nie wymaga żadnego specyficznego treningu w zakresie pedagogiki. Nacisk kładzie się głównie na wysoki poziom przygotowania w dziedzinach, których dana osoba będzie nauczać. Przejście z poziomu ricercatri" na poziomy profesorskie ma miejsce poprzez zdanie kolejnych konkursowych egzaminów na poziomie krajowym. Egzaminy te nazywane są concorsi". Przy ostatecznym wyniku egzaminów bierze się pod uwagę wcześniejsze osiągnięcia i publikacje naukowe. Zwraca uwagę fakt, że zgodnie z włoskim systemem prawnym nawet osoba, która nie ma kwalifikacji akademickich, może być mianowana na stanowisko profesora zwyczajnego, je-

20 BSiE 19 żeli udowodni wyjątkową wiedzę i kompetencję w określonej dziedzinie (dotyczy to głównie artystów, filozofów, dziennikarzy). Jednak normalna" (najczęstsza) droga jest następująca: - studia uniwersyteckie (laurea) + doktorat, - krajowy egzamin na stanowisko pracownika naukowego niższego szczebla (ricercatri), - kolejne krajowe egzaminy na stanowiska profesorskie. Cechą systemu włoskiego jest więc zasada konkursu organizowanego niejako centralnie oraz otwartość systemu dla osób, których droga zawodowa nie odbywa się w ramach tradycyjnego systemu uniwersyteckiego. W opracowaniu wykorzystano następujące materiały: A guide to a higher edycation systems and qualifications in the EU and EEA countries, wyd. European Communities, European Glossary on Education, wyd. Eurydice, The Information Network on Educacation in Europe, vol. 1 i 2, Two decades of reform in higher education in Europe: 1980 onwards, wyd. Eurydice, R. Mosakowski, Szkolnictwo wyższe w krajach Unii Europejskiej, stan obecny i planowane reformy, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Materiały z Internetu: