Zamek krzyżacki w Malborku to trzyczęściowa twierdza obronna w stylu gotyckim o kubaturze ponad m³

Transkrypt

1 Artykuł pobrano ze strony eioba.pl Malbork największy zamek świata zbudowany z cegły. Pierwszy raz byłem w Malborku mając 13 lat. Spędzałem tam wakacje. Zafascynował mnie do tego stopnia, że cały czas spędzałem na zamku zapominając o posiłkach, rodzicach, nazwiska i imienia. Wchodziłem tam gdzie wolno i tam gdzie było zakazane. Robiłem notatki, szkice, rysunki. Nie zobaczyłem wszystkiego, jedno skrzydło było w remoncie. Wyjeżdżając obiecałem zamkowi, że zostanę historykiem i napiszę o nim książkę. Słowa nie dotrzymałem. Historykiem nie jestem, a i książka nigdy nie powstanie. Wstydzę się tego. Mam wyrzuty sumienia. Zamkowi jednak jestem coś winien za to szczenięce oczarowanie. Tym artykułem może choć w części mu wynagrodzę to, że nie dotrzymałem danego mu słowa. Zamek krzyżacki w Malborku to trzyczęściowa twierdza obronna w stylu gotyckim o kubaturze ponad m³ ( dla porównania kubatura dworca centralnego w Warszawie to m³.) Składa się z trzech zamków : niskiego, średniego i wysokiego. To największy zachowany zespół gotyckiej architektury obronnej na świecie. Pierwotna nazwa brzmiała Marienburg ( Gród Marii). Od 14 września 1309 do 1457 zamek w Malborku był siedzibą wielkiego mistrza zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny, a miasto pełniło rolę stolicy państwa zakonnego. Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, bo tak brzmi pełna nazwa zakonu krzyżackiego powstał w okresie wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej w roku Początkowo działał w Akce w roku 1198 po zatwierdzeniu reguły zakonnej bractwo uzyskało status zakonu rycerskiego złożonego z mnichów-rycerzy. Był jednym z trzech tego typu zgromadzeń religijno-militarnych obok templariuszy i joannitów. W połowie XIII w. wielki mistrz Hermann von Salza postanowił przenieść zakon na północ. Krzyżacy przenieśli się najpierw do Wenecji, potem na Węgry, a następnie na pogranicze polsko-pruskie. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego była słaba, targana wewnętrznymi partykularyzmami, wzrosło znaczenia możnowładztwa i wyższego duchowieństwa. Ogromnym zagrożeniem były Prusy. Księciem panującym na Mazowszu był Konrad. Pobicie Prus było nie lada problemem. W celu wzmocnienia polsko-pruskiej granicy sprowadził w 1226 roku Krzyżaków. Zawarł on z nimi umowę, na mocy której nadał Krzyżakom ziemię chełmińską (jako lenno, czyli coś co dziś nazwalibyśmy dzierżawą za określone w tym przypadku militarne usługi ), oni w zamian za to mieli podbić i schrystianizować Prusy. Zakon jednak sfałszował dokument i postarał się o jego potwierdzenie u cesarza. W myśl sfałszowanej umowy podbite Prusy i ziemia chełmińska miały stać się samodzielnym księstwem pozostającym we władaniu Krzyżaków i podporządkowanym cesarzowi. Monarcha wyraził zgodę i w 1230 roku zakon z pomocą książąt polskich zaczął systematyczne zdobywanie ziem pruskich. W 1231 r. krzyżacy rozpoczęli podbój Prus, a na mocy tzw. Złotej Bulli z 1226 r. wydanej przez cesarza Fryderyka II wszelkie ziemie, jakie zdobywali przechodziły pod ich panowanie. W wyniku bezwzględnych najazdów do 1283 r.

2 Prusy zostały całkowicie opanowane przez krzyżaków, a sami Prusacy niemal doszczętnie wybici. Na zdobytych ziemiach budowali warownie, zamki i twierdze. Tak powstały: Frombork, Kwidzyń, Elbląg, czy Szczytno znane z "Krzyżaków" Henryka Sienkiewicza. Sytuacja się zmieniła w 1237 roku, kiedy doszło do fuzji zakonu krzyżackiego z Zakonem Kawalerów Mieczowych w Inflantach. Był to moment wzrostu ich znaczenia i potęgi, co potrafili umiejętnie wykorzystać. 14 września 1309 roku wielki mistrz Zakonu Siegfried von Feuchtwangen przeniósł się do Malborka. Zamek awansował do roli stolicy jednego z najpotężniejszych państw na południowym wybrzeżu Bałtyku. Okazało się jednak, że w swojej dotychczasowej postaci nie może on spełniać swych stołecznych funkcji. Prawie czterdzieści lat trwała rozbudowa i przekształciła dotychczasowy dom konwentualny w silnie ufortyfikowany Zamek Wysoki. Otoczony był głębokimi fosami i kilkoma murami obronnymi, zawierał też reprezentacyjne pomieszczenia jak.: kościół Najświętszej Marii Panny z nowym prezbiterium i położoną pod nim kaplicę św. Anny miejsce pochówku wielkich mistrzów. Dawne podzamcze także uległo rozbudowie, stając się obszernym i wygodnym Zamkiem Średnim dostępnym dla rycerzy gości z całej Europy. Twierdza zajmuje łącznie 20 ha. Oprócz pomieszczeń mieszkalnych, znajdował się tu Wielki Refektarz był największą salą na zamku, przykrytą pięknym sklepieniem palmowym, komnaty dla starszych i chorych braci oraz Pałac Wielkich Mistrzów. Owczesny refektarz ( miejsce spożywania posiłków ) to największa sala restauracyjna, czy jak kto woli konferencyjna średniowiecznej Europy. We wschodniej ścianie refektarza, nad kominkiem wmurowana jest kamienna kula armatnia. Tu podobno uderzyła podczas ostrzeliwania warowni w trakcie oblężenia jej przez wojska Władysława Jagiełły po bitwie grunwaldzkiej. Zamek jednak nie został zdobyty. Nigdy nie został zdobyty w walce. W XIV i pierwszej połowie XV wieku założono i rozbudowano trzecią część warowni - Zamek Niski zwany odtąd Przedzamczem. Umieszczono tu tzw. Karwan wielką zbrojownię na działa i wozy bojowe, spichlerz nad brzegiem Nogatu oraz szereg budynków gospodarczych (ludwisarnię, stajnie, browar, kuźnie, itp). Przy jednym z nich znajdowała się kaplica św. Wawrzyńca przeznaczona dla służby. Całość otaczały fosy i mury obronne z licznymi wieżami, połączone z innymi umocnieniami miasta. W trakcie wojny trzynastoletniej, w czerwcu 1457 roku Malbork zajęły wojska polskie. Zarząd zamkiem spoczął w rękach starosty królewskiego. Z licznych XVI - XVIII-wiecznych lustracji obiektu przeprowadzanych przez urzędników dworskich wynika, że funkcje poszczególnych jego części uległy zmianom. Zamek Wysoki przestał być klasztorem i stał się gospodarczym zapleczem twierdzy. Przechowywano tu smołę, sól, piwo, chmiel i produkty żywnościowe. Załoga wojskowa i kadra urzędnicza mieszkała na Zamku Średnim. Przedzamcze adaptowano dla potrzeb ściśle militarnych. W Karwanie magazynowano działa, kule i inną broń strzelecką. W basztach i wieżach beczki z prochem i saletrą. Zespół zamkowy, budowany, modernizowany i pieczołowicie konserwowany przez Krzyżaków w czasach polskich

3 zaczął być jednak zaniedbywany. Z utrzymaniem w należytym stanie tak wielkiego obiektu obronnego wiązały się ogromne koszty, na pokrycie których stale brakowało środków. Już w 1565 r znajduje się wzmianka o zarysowaniu się ściany północnej Wielkiego Refektarza. Na początku XVII wieku niektóre z pomieszczeń Pałacu Wielkich Mistrzów zaadaptowano na apartamenty królewskie. Wojny szwedzkie nie spowodowały większych strat w obrębie głównej warowni. Poważną szkodą było natomiast przypadkowe podpalenie dachów Zamku Wysokiego w maju 1644 roku. Zniszczeniu uległy wówczas także średniowieczne krużganki. Odbudowano je niebawem, ale w barokowych formach. W 1647 roku postawiono nowy dach nad kościołem. Remontu innych zaniechano. Doprowadziło to do zawalenia się sklepień w 1675 roku. Dopiero w połowie XVIII wieku, z polecenia króla Augusta II, położono nowe dachy na Zamku Wysokim, zaś na wieży głównej osadzno hełm z latarnią. W latach pomiędzy kościołem Najświętszej Marii Panny a Zamkiem Średnim, na miejscu dawnej Wieży Kleszej, zbudowano wielki gmach kolegium jezuickiego. Zakon ten w latach opiekował się kościołem zamkowym. Prace budowlane na Zamku Średnim w końcu XVII i pierwszej połowie XVIII wieku ograniczały się do bieżących remontów pomieszczeń skrzydła północnego dla potrzeb starostwa, zaś skrzydła wschodniego dla ekonomii malborskiej. We wrześniu 1772 roku Malbork zajęły wojska pruskie. Kwaterowały na Zamku Wysokim, w urządzonych tu w latach koszarach polskiego regimentu piechoty. Nie były one wystarczająco duże, toteż niebawem rozpoczęto ich rozbudowę. Zamurowano krużganki i wykuto bramę w skrzydle południowym. Na Zamku Średnim, w Wielkim Refektarzu, urządzono salę musztry konnej: powiększono portal główny, zerwano ceramiczną posadzkę, zamurowano część okien. W latach 80-tych w Pałacu Wielkich Mistrzów pojawiła się przędzalnia bawełny, mieszkania dla tkaczy i szyprów rzecznych. Był to początek blisko dwudziestoletnich prac budowlano-rozbiórkowych na zamku. Wydano rozkaz króla Fryderyka Wilhelma III i stworzono z Zamku Wysokiego magazyny wojskowe. Rozpoczęte w 1801 roku prace zmieniły gruntownie dawną bryłę zamku. Zamurowano większość średniowiecznych otworów okiennych i wykuto nowe. Elewacje zewnętrzne otynkowano, całość nakryto nowym dachem. Wyburzono średniowieczne sklepienia i ściany wewnętrzne. Podobny los spotkał Zamek Średni, skrzydło wschodnie przerobiono na spichlerz. Zamek skazanona zagładę. Zamek uratowały... artykuły studenta Maxa von Schenkendorfa, które ukazały się w jednej z berlińskich gazet w 1803 roku. Autor młody poeta ostro zaprotestował przeciw burzeniu średniowiecznego zabytku. Poruszył tym opinię spoleczną ówczesnych elit na tyle, że spowodowało to reakcję władz. W rok później zakazano dalszej rozbiórki zamku. Po wycofaniu się z miasta wojsk napoleońskich rozpoczęto opracowywanie projektów odbudowy obiektu. W 1816 roku powołano Zarząd Odbudowy Zamku w Malborku. Prace zainicjowano rok później od częściowej przebudowy wschodniej elewacji Pałacu Wielkich Mistrzów. W ich trakcie m.in. wyburzono XVII-wieczną klatkę schodową i zrekonstruowano przypałacową kaplicę św. Katarzyny. W latach kierownikiem robót był inżynier architekt August Gersdorff.. W Pałacu położono nowe, ceramiczne posadzki, zaś wejścia opatrzono drzwiami. W Refektarzach Letnim i Zimowym pojawiły się nowe witraże ze scenami z dziejów Zakonu. W Wielkim Refektarzu odkuto zamurowane okna wschodnie i położono nową posadzkę. W 1881 roku rząd zdecydował o rozpoczęciu odbudowy kościoła Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim. Rok później minister wyznań religijnych powołał specjalną komisję, której zadaniem był nadzór nad działalnością Zarządu Odbudowy Zamku. Jednogłośnie powierzyła ona kierownictwo architektowi Konradowi Emmanuelowi Steinbrechtowi. Jego żelazna zasada brzmiała: żadnego kroku w innym niż historycznym duchu. Przykładem takiego postępowania może być sposób odbudowy sklepienia Kapitularza. Znaleziono w gruzach średniowieczne detale, po drobiazgowych badaniach i inwentaryzacjach, zostały one bezbłędnie dopasowane do swoich pierwotnych miejsc we wnętrzu sali.

4 Prowadzone z rozmachem i niezwykłą sumiennością prace budowlano-konserwatorskie finansowane były z budżetu państwa pruskiego. Odbudowa Malborka wzbudzała też zainteresowanie samego cesarza. Wilhelm II Hohenzollern wizytował ją ponad trzydzieści razy w czasie swego panowania. Roboty na Zamku Średnim mimo wojny trwały do 1918 roku i przyniosły efekt w postaci restauracji skrzydła wschodniego z kaplicą św. Bartłomieja, Wielkiej Komturii, Infirmerii i skrzydła zachodniego z Wielkim Refektarzem. Wyjątkiem były wnętrza Pałacu Wielkich Mistrzów, które pozostawiono w kształcie jaki uzyskały w pierwszej połowie XIX wieku. W 1922 roku Konrad Steinbrecht przeszedł na emeryturę. Jego następcą został Bernhard Schmid. Pod jego nadzorem zamek uzyskał swój ostateczny kształt. Zamek zawdzięcza jednak swą dzisiejszą świetność Konradowi Steinbrechtowi, który poświęcił mu czterdzieści lat swej pasji, niezwykłej drobiazgowości o szczegóły i ogromną wiedzę. Wyposażony w neogotyckie meble zamek pełnił w okresie międzywojennym funkcję muzeum wnętrz, które dawało zwiedzającym obraz jak funkcjonowały średniowieczne klasztory i przybliżało sposób życia zakonników. Służyły temu aranżacje wystroju poszczególnych wnętrz. Spotkało się to z aprobatą społeczną. Mieszkańcy Malborka i okolic dumni byli z faktu posiadania na swoim terenie jedynego w Prusach w pełni zrekonstruowanego i tak bogato wyposażonego zamku-klasztoru. Przyciągał on turystów z całego świata. Do najcenniejszych zbiorów należały militaria, zakupionych w 1896 roku od znanego kolekcjonera Theodora von Blell. Były to eksponaty z czasów cesarstwa rzymskiego jak i z końca XIX wieku; broń celtycka i wschodnioazjatycka, numizmaty (10 tysięcy sztuk), rzeźby gotyckie : ołtarze szafiaste: poliptyk grudziądzki z lat , tzw. ołtarz hamburski z 1499 roku i ołtarz z Tękit z 1504 roku i wiele innych. Archiwum w Wieży Kleszej posiadało mnóstwo cennych dokumentów, m.in. polskie przywileje królewskie dla miasta, akta cechowe. Imponująco przedstawiały się zbiory archeologiczne, a hitem były zabytkowe detale architektoniczne z terenów dawnego państwa zakonnego. Były nawet ozdobne dachówki z pałacu cesarskiego w Pekinie i cegły z muru chińskiego. W jednym z odremontowanych budynków na Przedzamczu urządzono rodzaj izby regionalnej, w której zgromadzono eksponaty kultury materialnej okolicznej ludności. 1 maja 1933 roku na wieży głównej zawisła flaga... III Rzeszy, a zamek stał się też miejscem częstych uroczystości z udziałem wysokich funkcjonariuszy ze swastyką na ramieniu. Miasto i zamek mocno ucierpiały w trakcie działań wojennych w 1945 roku. W wyniku walk Grupy Bojowej Marienburg z jednostkami 2 rosyjskiej Armii Uderzeniowej, zniszczeniu uległo blisko 80 procent zabudowy Starego Miasta. Poważnie uszkodzone zostały prezbiterium kościoła Najświętszej Marii Panny z mozaikową figurą Marii z Dzieciątkiem, wieża główna, skrzydło wschodnie Zamku Średniego, zabudowa Przedzamcza. Wycofujące się oddziały niemieckie wysadziły w powietrze wszystkie mosty na Nogacie. Polska administracja dotarła do miasta już w kwietniu 1945 roku. Lata czterdzieste to okres, w którym wyburzano pozostałości zniszczonej zabudowy na terenie Starego Miasta. Pierwsze pięć powojennych lat zrujnowana warownia pozostawała w gestii Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Planowano otwarcie w niej filii stołecznej placówki. W tym celu rozpoczęto pierwsze prace zabezpieczające i porządkowe, rozminowano teren zamku i naprawiono bramy. Naprawiono dużą część uszkodzonych dachów, co zabezpieczyło zabytek przed działaniami atmosferycznymi do czasu planowanej odbudowy. Przez dziesięć kolejnych lat zamkiem opiekowało się PTT. Zwiększający się ruch turystyczny wymusił prace porządkowe i remontowe. Miały one jednak charakter doraźny i wykonywano je bez dokumentacji. Pod koniec lat pięćdziesiątych inicjatorem działań na rzecz ochrony i uporządkowania zabytku stał się Społeczny Komitet Odbudowy Zamku, utworzony przez tamtejszych działaczy kulturalnych i lokalne władze. Prace nabrały ożywienia, a Komitet zorganizował w zamku instytucje muzealne. Dopiero potem kuratelę nad nim objęło Ministerstwo Kultury. Każdy zamek ma swoje duchy, zjawy i legendy. Malborski również. Korytarz prowadzący do wieży, gdzie mieściła się wieża ostatecznej obrony i krzyżacka toaleta, tam gdzie załatwiano potrzeby fizjologiczne ma w sobie dziwną moc. Psy i elektroniczne systemy zabezpieczeń strzegą jego zbiory. Psy jednak nigdy jednak nie zapuszczają się do tego korytarza. Ten korytarz budzi ich lęk. Gdy siłą przyprowadzi się tam czworonoga ten błyskawicznie stamtąd

5 ucieka. Toalety te były usytuowane nad fosą. Nie trzeba było spuszczać wody. Niektóre miały zapadnie, tak podobno pozbywano się niewygodnych gości, świadków i wrogów zakonu. Napojony winem delikwent wpadał do fosy i kończył swój ziemski żywot. Zamek w Malborku tętni życiem. Nie tylko turyści, których w sezonie jest nawet 8000 dziennie. W murach żyją gołębie, pustułki, jaskółki, wróble i wrony, a w piwnicach w dzień śpi ponad 400 nietoperzy, za to nocą grasują po zamku niczym krzyżacy pod Grunwaldem. Malbork posiada największą w Polsce kolekcję bursztynu. Wystawa jest tylko niewielka część tego, co zawierają malborskie magazyny. Wiele komnat malborskiego zamku, zwłaszcza przeznaczonych dla gości była wyposażona w taki system kanałów w murach, który pozwalał na podsłuch. Historia zatoczyła koło. Zwyciężyliśmy pod Grunwaldem, zamek jako lenno wrócił do Polski, teraz należałoby zwyciężyć Niemców w finale mistrzostw Europy i może będziemy kwita. Oczywiście znajduje się tam : Podziemna baza UFO, Posąg Matki Boskiej, który dokonuje cudownych uzdrowień, Zamurowane dziewice, Średniowieczne tunele pod rzeką Nogat, i Ukryte skarby. Kto chce niech wierzy. Ja wierzę. Autor: Hamilton Starszy Artykuł pobrano ze strony eioba.pl