EMPIRICAL ASPECTS OF THE PSYCHOLOGY OF MANAGEMENT EMPIRYCZNE OBLICZA PSYCHOLOGII ZARZĄDZANIA

Transkrypt

1 EMPIRICAL ASPECTS OF THE PSYCHOLOGY OF MANAGEMENT EMPIRYCZNE OBLICZA PSYCHOLOGII ZARZĄDZANIA

2 WYŻSZA SZKOŁA ADMINISTRACJI I BIZNESU IM. E. KWIATKOWSKIEGO W GDYNI EMPIRICAL ASPECTS OF THE PSYCHOLOGY OF MANAGEMENT EMPIRYCZNE OBLICZA PSYCHOLOGII ZARZĄDZANIA EDITED BY / REDAKCJA NAUKOWA Mariusz Lipowski Zdzisław Nieckarz Gdynia 2012

3 Reviewer / Recenzent: prof, dr hab. Mieczysław Ciosek Linguistic editor / Korekta: Ewelina Bemke (Polish) Anna Kalejta (English) Composition and typeset / Skład i łamanie: Maciej Ostoja-Lniski Copyright by Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu im. Eugeniusza Kwiatkowskiego w Gdyni ISBN: Nakład 100 egz. Druk: Sowa druk na życzenie ul. Hrubieszowska 6a Warszawa tel www. sowadruk. pl

4 Contents Mariusz Lipowski, Zdzisław Nieckarz Preface 8 1. Krystyna Adamska, Małgorzata Grabus The perception of relations within organizations: gender-based differences Krystyna Adamska, Sylwiusz Retowski Verbalization of the psychological contract: a diagnostic tool Sylwia Celińska-Nieckarz, Zdzisław Nieckarz, Tadeusz Konieczny An evaluation of the effectiveness of middle managers and their degree of directivity Dorota Godlewska-Werner, Wanda Szulc The competencies and attributes of managers and candidates for managerial positions during a crisis Natasza Kosakowska-Berezecka, Paulina Pawlicka, Anna Kalinowska-Zeleźnik New female roles versus gender stereotypes situation of women in the public sphere Mariusz Lipowski, Magdalena PoliWodzińska Physical activity among other health-related behaviors of managers Aleksandra Peplińska, Marta Mosiejko Spatial organization of a workplace and emotional/motivational functioning of employees Kamila Wojdyło, Aleksandra Lewandowska-Walter, Paweł Jurek Workaholism and emotional competencies Sylwia Celińska-Nieckarz, Zdzisław Nieckarz Guidelines for effective communication in an organization Magdalena Zemojtel-Piotrowska, Jarosław Piotrowski Belief in the zero-sum game and entitlement attitudes in the context of organizational behavior 396 5

5 Spis treści Mariusz Lipowski, Zdzisław Nieckarz Wprowadzenie 9 1. Krystyna Adamska, Małgorzata Grabus Percepcja relacji w organizacji różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami Krystyna Adamska, Sylwiusz Retowski Werbalizacja kontraktu psychologicznego Sylwia Celińska-Nieckarz, Zdzisław Nieckarz, Tadeusz Konieczny Ocena skuteczności menedżerów średniego szczebla a ich poziom dyrektywności Dorota Godlewska-Werner, Wanda Szulc Kompetencje i atrybuty menedżerów i kandydatów na stanowiska menedżerskie wymagane w dobie kryzysu Natasza Kosakowska-Berezecka, Paulina Pawlicka, Anna Kalinowska-Zeleźnik Nowe role kobiet kontra stereotypy rodzaju czyli sytuacja kobiet w sferze publicznej Mariusz Lipowski, Magdalena PoliWodzińska Aktywność fizyczna wśród innych zachowań zdrowotnych menedżerów Aleksandra Peplińska, Marta Mosiejko Organizacja przestrzenna miejsca pracy a funkcjonowanie emocjonalno- -motywacyjne pracowników Kamila Wojdyło, Aleksandra Lewandowska-Walter, Paweł Jurek Pracoholizm a kompetencje emocjonalne Sylwia Celińska-Nieckarz, Zdzisław Nieckarz Przesłanki dla skutecznego komunikowania się w organizacji Magdalena Zemojtel-Piotrowska, Jarosław Piotrowski Wiara w grę o sumie zerowej i postawy roszczeniowe w kontekście zachowań organizacyjnych 397 7

6 Preface Effective employee management in a business organization requires not only experience and competence, but also considerable knowledge of the principles of human behavior. The present volume comprises a collection of research papers in the psychology of management and organization, broadly understood, which will enable the readers to expand their knowledge regarding the mechanisms essential for effective human resources management. The interdisciplinary approach has made it possible to present the various topics in an interesting way, emphasizing the practical aspects of the particular problems taken up in the various papers. The lead article is a paper by Krystyna Adamska and Małgorzata Grabus, entitled "The perception of relations within organizations: gender-based differences." The authors point out three elements of relationships within an organization: what the employee expects of the employer, communication, and the feeling of being fairly treated. This paper verifies the hypothesis that women expect less from the employer than men do, rate their own ability to acquire information higher than men do, and perceive relations within the organization as being less fair for their gender. The next paper, by Krystyna Adamska and Sylwiusz Retowski, entitled "Verbalization of the psychological contract: a diagnostic tool," deals with an essential problem: the "psychological contract" in an organization, i.e. the set of mutual expectations and obligations that employer and employees assume. The authors describe a research tool they have developed: the Verbalization of the Psychological Contract Scale. This three-factor test, which measures communicative openness, the distance of authority, and contribution, can be used successfully to diagnose the psychological contracts and social relations that exist within a given organization. The third paper, contributed by Sylwia Celińska-Nieckarz, Zdzisław Nieckarz and Tadeusz Konieczny, entitled "An evaluation of the effectiveness of middle managers and their degree of directivity." The authors studied the efficiency of operations in the process of task realization and the construction of manager relations differentiated as to the level of authoritarianism. This paper gives grounds for reflection on the complexity of the personality factors that condition the professional effectiveness of managers. The next paper is entitled "The competencies and attributes of managers and candidates for managerial positions during a crisis," by Dorota Godlewska - Werner and Wanda Szulc. The authors maintain that a crisis is a phenomenon 8

7 Wprowadzenie Efektywne zarządzanie pracownikami w organizacjach biznesowych wymaga nie tylko doświadczenia i kompetencji, lecz także posiadania odpowiedniego zasobu wiedzy o zachowaniu człowieka. Prezentowana publikacja jest zbiorem badań z obszaru szeroko rozumianej psychologii organizacji, a zawarte w niej teksty umożliwiają pogłębienie wiedzy na temat mechanizmów mających istotny wpływ na proces efektywnego zarządzania zasobami ludzkimi. Interdyscyplinarne podejście pozwoliło przedstawić poruszane tematy w ciekawym, jak sądzimy, ujęciu, uwypuklając aspekt praktyczny opisywanej problematyki. Pierwszym artykułem jest tekst Krystyny Adamskiej i Małgorzaty Grabus pt. Percepcja relacji w organizacji różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami. Autorki ukazują trzy elementy relacji w organizacji: oczekiwania wobec pracodawcy, komunikację oraz poczucie sprawiedliwego traktowania. Praca ta jest weryfikacją hipotez, że kobiety przedstawiają niższe oczekiwania wobec pracodawcy niż mężczyźni, wyżej oceniają możliwości zdobywania informacji niż mężczyźni i spostrzegają relacje w organizacji jako mniej sprawiedliwe dla swojej płci. W kolejnej pracy autorstwa Krystyny Adamskiej i Sylwiusza Retowskiego 0 tytule Werbalizacja kontraktu psychologicznego narzędzie diagnostyczne przedstawiony jest istotny problem tzw. kontraktu psychologicznego w organizacji, a zatem zbioru wzajemnych oczekiwań i zobowiązań, jakie podejmują wobec siebie pracownicy i pracodawcy. Autorzy opisują narzędzie badawcze własnego autorstwa Skalę Werbalizacji Kontraktu Psychologicznego. Ten trzyczynnikowy test, badający otwartość komunikacyjną, dystans władzy i wkład, może być z powodzeniem stosowany do diagnozy opisywanych kontraktów psychologicznych i relacji społecznych w organizacjach. Trzeci artykuł autorstwa Sylwii Celińskiej-Nieckarz, Zdzisława Nieckarza 1 Tadeusza Koniecznego pt. Ocena skuteczności menedżerów średniego szczebla a ich poziom dyrektywności. Autorzy zadają sobie pytanie o skuteczność działania w procesie realizacji zadań oraz budowanie relacji menedżerów zróżnicowanych pod względem poziomu autorytaryzmu. Artykuł skłania do refleksji nad złożonością osobowościowych uwarunkowań skuteczności zawodowej menedżerów. Kompetencje i atrybuty menedżerów i kandydatów na stanowiska menedżerskie wymagane w dobie kryzysu to kolejny tekst autorstwa Doroty Godlewskiej-Werner i Wandy Szulc. Autorki wyrażają pogląd, że kryzys to 9

8 Empirical aspects of the psychology of management - Preface and a process that can destroy an organization, especially when managerial competencies are inadequate as to goal orientation, leadership, and management of human resources. They emphasize that companies place excessive requirements on managers during a crisis. We believe that many readers will find the material in the next paper particularly interesting. Natasza Kosakowska-Berezecka, Paulina Pawlicka and Anna Kalinowska-Żeleźnik have contributed a paper entitled "New female roles versus gender stereotypes: the situation of women in the public sphere." The research results reported here are preceded by a review of theory on the stereotyping of the professional roles of women and the strong social campaign to attain equal opportunity for women and men in the work market. The results indicate that a precise marketing strategy can contribute to changing social attitudes and behavior vis-a-vis equal employment opportunity for women and men. Magdalena Poliwodzińska and one of the co-editors of this book took up the problem of "Physical activity among other health-related behaviors of managers." The introduction to this paper emphasizes the role of physical activity in supporting a feeling of wellbeing and fulfillment among managers. Particular emphasis is laid on physical appearance as a significant aspect of public relations, so that physical activity can be not only an important element of a healthy lifestyle, but also a factor in professional success. Another interesting problem has been investigated by Aleksandra Peplińska and Marta Mosiejko, in a paper entitled "Spatial organization of a workplace and the emotional/motivational functioning of employees." The authors have succeeded admirably in their attempt to define the impact of the spatial organization of the workplace on the well-being of employees in terms of their emotional and motivational status. It turns out that employees working in traditional offices report a higher mental burden, evaluate their work as more cumbersome, and feel less support. A paper on "Workaholism and emotional competencies" has been contributed by Kamila Wojdyło, Aleksandra Lewandowska-Walter and Paweł Jurek. This interesting research revealed that workaholics display less ability to distance themselves from unpleasant experiences and a higher level of difficulty in sustaining activity and experiencing positive emotions when performing pleasurable activities. The next paper, "Guidelines for effective communication in an organization," by Sylwia Celińska and Zdzisław Nieckarz, introduces the reader to the problem of interpersonal communication skills. The authors believe that these are among the most important skills of a good manager, and are the foundation for the effective functioning of every organization. The paper also deals with such problems as communication barriers, reliable information sources, and the advantages of an efficient system for sharing information. 10

9 Empiryczne oblicza psychologii zarządzania - Wprowadzenie zjawisko i proces, który może zniszczyć organizację zwłaszcza wówczas, gdy zawiodą kompetencje menedżerskie orientacja na cel, przywództwo i zarządzanie zasobami ludzkimi. Podkreślają, że firmy mają nazbyt wysokie wymagania wobec menedżerów w okresie kryzysu. Sądzimy, że interesujący jest materiał zawarty w pracy Nataszy Kosakowskiej-Berezeckiej, Pauliny Pawlickiej i Anny Kalinowskiej-Żeleźnik o tytule: Nowe role kobiet kontra stereotypy rodzaju, czyli sytuacja kobiet w sferze publicznej. Problem badawczy jest tu poprzedzony przeglądem teorii dotyczącej stereotypizacji ról zawodowych kobiet oraz silnej kampanii społecznej służącej wyrównaniu szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy. Wnioski z badań wskazują na to, iż dokładna strategia marketingowa może przyczynić się do zmian postaw i zachowań społecznych wobec równouprawnienia ról zawodowych kobiet i mężczyzn. Magdalena Poliwodzińska wraz ze współredaktorem tej pracy podejmuje temat: Aktywność fizyczna wśród innych zachowań zdrowotnych menedżerów. Wstęp tego szkicu nakreśla rolę aktywności fizycznej w promowaniu dobrego samopoczucia i samospełnienia menedżerów. Autorzy podkreślają ważny aspekt public relations", jakim jest wygląd zewnętrzny, który może być nie tylko ważnym elementem zdrowego stylu życia, ale również elementem zawodowego sukcesu. Interesujący problem poruszają Aleksandra Peplińska i Marta Mosiejko w pracy pt. Organizacja przestrzenna miejsca pracy a funkcjonowanie emocjonalno-motywacyjne pracowników. Autorki podejmują udaną próbę określenia wpływu organizacji przestrzennej miejsca pracy na dobrostan pracowników w wymiarze emocjonalno-poznawczym. Okazuje się, że wyższe obciążenie psychiczne i ocena niedogodności pracy oraz brak wsparcia deklarują pracownicy tradycyjnych biur. Pracoholizm a kompetencje emocjonalne to artykuł Kamili Wojdyło, Aleksandry Lewandowskiej-Walter i Pawła Jurka. Z tych ciekawych badań przeczytać można, że pracoholicy przejawiają mniejszą zdolność dystansowania się wobec nieprzyjemnych doznań i wyższy poziom trudności podtrzymywania aktywności i przeżywania dodatnich emocji w sytuacji wykonywania czynności przyjemnych. Artykuł Sylwii Celińskiej i Zdzisława Nieckarza, którego tytuł brzmi Przesłanki dla skutecznego komunikowania się w organizacji, wprowadza czytelnika w problematykę umiejętności komunikacji interpersonalnych. Autorzy uważają, że te właśnie umiejętności należą do najważniejszych kompetencji menedżera i są podstawą efektywnego funkcjonowania każdej organizacji. Autorzy poruszają takie problemy jak: przeszkody w procesie komunikowania się, wiarygodne źródła informacji, czy zalety sprawnego systemu rozpowszechniania informacji. 1 1

10 Empirical aspects of the psychology of management - Preface This book is rounded out by a paper by Magdalena Żemojtel-Piotrowska and Jarosław Piotrowski, entitled "Belief in the zero-sum game and entitlement attitudes in the context of organizational behavior." Based on an interesting experiment they devised, the authors have formulated theories of a competitive vision of the world, where winning for one person (or organization) means losing for another. This book is addressed to readers who are actively engaged in management, to help them understand the psychological processes involved in the functioning of an organization, and also to students of the social and economic sciences, who may be interested to learn how knowledge derived from the psychology of management can be used in practice. We hope you enjoy your reading! The editors 12

11 Empiryczne oblicza psychologii zarządzania - Wprowadzenie Tom oddawany czytelnikowi kończy praca Magdaleny Żemojtel-Piotrowskiej i Jarosława Piotrowskiego pt. Wiara w grę o sumie zerowej i postawy roszczeniowe w kontekście zachowań organizacyjnych. Autorzy formułują, na bazie ciekawego eksperymentu, teorie rywalizacyjnej wizji świata, gdzie wygrana jednej osoby (organizacji) oznacza przegraną innej. Prezentowana praca adresowana jest do praktyków zarządzania, którym może pomóc zrozumieć procesy psychologiczne funkcjonowania organizacji, a także studentów nauk społecznych i ekonomicznych, których interesuje tematyka wykorzystania wiedzy z zakresu psychologii zarządzania w praktyce. Życzymy ciekawej lektury! Redaktorzy pracy 13

12 Krystyna Adamska University of Gdańsk, Institute of Psychology Małgorzata Grabus High School of Finance and Administration in Sopot The perception of relations within organizations: gender-based differences ABSTRACT On the Polish labor market the women are less active than men, they occupy lower positions in the hierarchy of power and they also earn less. Despite the fact that they outnumber men and are better educated their social and economic situation indicate that the Polish culture can be described as masculine. The masculine culture amplifies the gender stereotype according to which the representatives of the male and female gender have the inclination for the behavior and convictions that comply with the stereotypical role. The masculine culture can be understood as a social construct in whose formation the main role is played by language and the symbolic treatment of one's body. The social relations in the organization subjected to a strong influence of the national culture are modified by the employees expectations towards the employer, the perceived scope of the communication means, the readiness to assume assertive interactions, and the feeling of just treatment. The results of the research carried out in Polish organizations presented in the paper indicate that women perceive the relations in organizations in more negative way than men, which confirms their lower social position. At the same time the study supports the hypothesis that the relation between the expectations towards the employer, the feeling of just treatment and communication can form a loop sustaining the existing patterns of relations. Introduction The purpose of the paper is the assessment of the difference between women and men in perception of relations in Polish organizations. The 14

13 Krystyna Adamska Uniwersytet Gdański, Instytut Psychologii Małgorzata Grabus Wyższa Szkoła Finansów i Administracji w Sopocie Percepcja relacji w organizacji - różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami ABSTRAKT Kobiety na polskim rynku pracy są mniej aktywne niż mężczyźni i zajmują gorszą pozycję pod względem przeciętnego wynagrodzenia oraz zajmowanych stanowisk w hierarchii władzy. Chociaż kobiet jest więcej niż mężczyzn, a także są lepiej wykształcone ich społeczna i ekonomiczna sytuacja wskazuje, że polską kulturę można określić jako męską. Męska kultura wzmacnia stereotyp płci, zgodnie z którym przedstawiciele płci męskiej i żeńskiej mają skłonność do zachowań i przekonań zgodnych ze stereotypem roli. Męskość kultury można rozumieć jako konstrukt społeczny, w kształtowaniu którego istotną rolę odgrywa język i symboliczne traktowanie własnego ciała. Relacje społeczne w organizacji, podlegające sile oddziaływania kultury narodowej, modyfikowane są oczekiwaniami pracowników względem pracodawcy, spostrzeganym zakresem środków komunikowania się, gotowością do podejmowania asertywnych interakcji oraz poczuciem sprawiedliwego traktowania. Wyniki badań przeprowadzonych w polskich organizacjach zaprezentowane w artykule wskazują, że kobiety spostrzegają relacje w organizacji gorzej niż mężczyźni, potwierdzając tym samym ich mniej uprzywilejowaną pozycję społeczną. Dostarczają zarazem wsparcia dla tezy, iż związek pomiędzy oczekiwaniami względem pracodawcy, poczuciem sprawiedliwego traktowania oraz komunikacją może przybrać postać pętli utrzymującej istniejące wzorce relacji. Wstęp Celem artykułu jest pokazanie różnicy w percepcji relacji w polskich organizacjach pomiędzy kobietami i mężczyznami. Założenie odmiennego 15

14 Empirical aspects of the psychology The perception of relations... assumption of different perception of the relationship is the result of the analysis of Polish culture concerning the masculine dimension, and is supported by the statistical data dealing with professional activities of women and men. Feminization of certain professions confirms the existence of the phenomenon of masculine dominance limiting possibilities for women to be engaged in social positions of higher status. As a result, women expect less than men from the employer, use different ways of communication to achieve interpersonal goals, and assess organizational justice on a lower level than men. These three important elements of social relationships in the organizations are included in the research whose results are presented in the paper. Masculinity as a cultural dimension Masculinity as a cultural dimension has been introduced by Hofstede (1980) in his classic work concerning organizational culture in IBM. It refers to the degree to which the social role based on gender is clearly and explicitly defined. "A society is called masculine when emotional gender roles are clearly distinct: men are supposed to be assertive, tough, and focused on material success, whereas women are supposed to be modest, tender, and concerned with quality of life" (Hofstede and Hofstede, 2005, p. 120). Cross cultural study showed that the masculine dimension in various countries obtain rating in the range between 5 (Sweden) and 95 (Japan) points. The Polish society with the index of 64 is placed close to the countries of strong intensity of the dimension (Hofstede, online). The masculine dimension is closely linked to the gender stereotypes and specific expectations of women's and men's behaviors. Literature shows that these stereotypes can explain the behavior related not only to the values of the national culture, but also to the occupational identity (Pacholak, 2009) and the socializing activities (Pascoe, 2007). The theoretical utility of the masculine dimension has, among others, importance in the assessment of the presence of women in politics and economy (much attention has been paid to the phenomenon of under-representation of women in the upper level of management. This dimension serves also to explain the differences in the manifested management styles, perception of own professional competence and satisfaction associated with one's profession (Gibson, 1995, Hompden-Turner, Trompenaars, 2002). 16

15 Empiryczne oblicza psychologii Percepcja relacji w organizacji - różnice... odbioru relacji wynika z analizy polskiej kultury w odniesieniu do wymiaru męskości oraz danych statystycznych dotyczących aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn. Feminizacja niektórych zawodów pokazuje zjawisko męskiej dominacji, ograniczającej dostęp kobiet do sprawowania funkcji społecznych, cechujących się wyższym statusem (Bourdieu, 2004). Efektem mniejszego uprzywilejowania kobiet mogą być ich niższe oczekiwania względem pracodawcy (wynikające z obserwacji życia społecznego oraz praktyk socjalizujących), odmienne sposoby komunikowania się oraz niższe niż u mężczyzn poczucie sprawiedliwego traktowania w organizacji. Badania prezentowane w niniejszym artykule wskazują na trzy elementy relacji w organizacji: oczekiwania względem pracodawcy, komunikacja oraz poczucie sprawiedliwego traktowania. Zostały one uwzględnione w kontekście męskości jako wymiaru kulturowego. Męskość jako wymiar kulturowy Męskość jako wymiar kulturowy został wprowadzony przez Hofstede (1980a) w jego klasycznej pracy dotyczącej kultury organizacyjnej w IBM (International Business Machines Corporation jeden z najstarszych koncernów informatycznych, z główną siedzibą w okolicach Nowego Jorku i przedstawicielstwami rozsianymi na całym świecie) i nawiązuje do stopnia, w jakim rola społeczna związana z płcią jest jasno i wyraźnie określona. Społeczeństwo jest określane jako męskie wtedy, gdy odczucia wobec społecznych zachowań mężczyzn i kobiet są jasne i wyraźnie sprecyzowane: oczekuje się, iż mężczyźni będą asertywni, stanowczy i skoncentrowani na sukcesie materialnym, natomiast od kobiet oczekuje się, iż będą skromne, czułe i odpowiedzialne za jakość życia" (Hofstede and Hofstede, 2005). Przekrojowe badania Hofstede pokazały, że wymiar męskości dla poszczególnych krajów uzyskał wartości w przedziale między 5 (Szwecja) a 95 (Japonia) punktów. Społeczeństwo polskie, z wynikiem 64, lokuje się blisko krajów o silnym natężeniu tego wymiaru (Hofstede, online). Wymiar męskości silnie wiąże się ze stereotypami związanymi z płcią oraz wynikającymi z nich konsekwencjami społecznymi, czyli określonymi oczekiwaniami wobec ról i zachowań kobiet i mężczyzn w działalności zawodowej, społecznej oraz w aktywności politycznej. Stereotyp ten może wyjaśniać zachowania związane nie tylko z wartościami kultury narodowej, ale także z tożsamością zawodową (Pacholok, 2009) oraz działaniami socjalizacyjnymi (Pascoe, 2007). Użyteczność teoretyczna wymiaru męskości ma między innymi znaczenie w ocenie obecności kobiet życiu społecznym: w polityce oraz gospodarce (dużo uwagi poświęca się zjawisku niskiej reprezentacji kobiet na wyższych szczeblach kierowniczych. Wymiar ten służy także do wyjaśniania różnic 17

16 Empirical aspects of the psychology The perception of relations... Women in statistics General census of showed that there are 106 women per 100 men. Among those potentially professionally active who are outside the labor market there is higher proportion of women than men (17,5% inactive men against 27,83% inactive women). Besides, among those who are professionally active there is a smaller number of women (44,94% out of all) and a larger of those who are seeking job (51,47%). Although the number of women in Poland is greater than men, this distribution is not observed in the age range of professional active life. This fact combined with other factors (e.g. motherhood) makes them relatively less professionally active and consequently, less economically independent and in greater need of support of others. The level of education of women can indicate that they should cope well in a labor market. In the Polish population the percentage of women with the college and the high school education is greater than men (18,7% and 33,5 against 14% and 31,3%, respectively). There are more women in master programs (68,8%) and in doctoral programs (51,9%). Similarly, the education indicators among people economically active are in favor of women; for 100 men with college education there are 142 women with the same education, and for 100 men with general high school education there are 194 women. However, the analysis of the level of education among the unemployed indicates that the level of education does not mean success in the job market. In Europe the most feminized professions are: health care, social work, retail trade, and public administration (Ozga, 2009). In Poland women dominate in the sectors: health care, social work (80,5%), education (76,3%), finances and banking (67,8), and hotels and restaurants (64,5%) (Kobiety, 170). Average salary in various sectors is higher for men than for women (Kobiety, 2007). All data cited after: Rocznik statystyczny Polski 2008, data state on the day December 31, unless it is pointed differently. 1 8

17 Empiryczne oblicza psychologii Percepcja relacji w organizacji - różnice... w przejawianych stylach zarządzania organizacją (Gibson, 2005, Hampden- Turner i Trompenaars, 2002). Kobiety w statystyce Powszechny spis ludności w 2002 roku 1 pokazał, że ogólna liczba kobiet w Polsce jest większa 106 kobiet przypada na 100 mężczyzn. Wśród osób potencjalnie aktywnych zawodowo poza rynkiem pracy, czyli wśród osób niepracujących, ani nie poszukujących pracy jest większy odsetek kobiet niż mężczyzn (17,50 % mężczyzn zawodowo nieaktywnych wobec 27,83 % nieaktywnych zawodowo kobiet). Ponadto, wśród osób aktywnych zawodowo jest mniej kobiet pracujących (44,94 % wśród wszystkich) oraz więcej poszukujących pracy (51,47 %). Kobiet w Polsce jest więcej, ale nie w przedziale wiekowym pozwalającym na ich aktywność zawodową. Fakt ten w połączeniu z innymi czynnikami (np. macierzyństwem) powoduje ich relatywnie mniejszą aktywność ekonomiczną, a w konsekwencji mniejszą samodzielność ekonomiczną i większą potrzebę wsparcia od innych. Poziom wykształcenia kobiet mógłby wskazywać, że powinny one dobrze sobie radzić na rynku pracy. W polskiej populacji odsetek Polek mających wykształcenie wyższe i średnie jest wyższy niż odsetek mężczyzn (odpowiednio 18,7 % oraz 35,5 % wobec 14 % i 31,3 %). Kobiety stanowią większość na studiach podyplomowych (68,8 %) oraz na studiach doktoranckich (51,9%). Podobnie wskaźniki wykształcenia wśród osób ekonomicznie aktywnych przemawiają na korzyść kobiet: na 100 mężczyzn z wykształceniem wyższym przypada 142 kobiet z takim samym wykształceniem, na 100 mężczyzn z wykształceniem średnim zawodowym przypada 108 kobiet o tym wykształceniu i na 100 mężczyzn z wykształceniem średnim ogólnym 194 kobiet z takim samym wykształceniem. Jednak analiza poziomu wykształcenia wśród osób bezrobotnych wskazuje, że poziom wykształcenia nie powoduje sukcesu na rynku pracy. W Europie, do najbardziej sfeminizowanych branż zaliczane są: służba zdrowia, opieka i praca socjalna, handel detaliczny, edukacja, administracja publiczna oraz gastronomia i hotelarstwo (za: Ozga 2009). W Polsce kobiety przeważają w następujących branżach: ochrona zdrowia i pomoc społeczna (80,5%), edukacja (76,3 %), pośrednictwo finansowe (67,8%) oraz hotele i restauracje (64,5%) {Kobiety, 2007). Przeciętne wynagrodzenie kobiet w poszczególnych branżach jest z reguły niższe niż mężczyzn {Kobiety, 2007). Wszystkie dane statystyczne cytowane za: Rocznik statystyczny Polski 2008, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, dane na dzień 31 grudnia 2008 r., chyba że wskazano inaczej. 19

18 Empirical aspects of the psychology The perception of relations... Feminization of the health care system and education The comparison of the relation between salaries of women and men and the analysis of the sex of persons occupying managerial positions in the health care system, in the state and local administration dealing with the system and with the social assistance show that women occupy lower paid positions. Among all academic positions there are 42,3% of women. But in higher positions the percentage of women drops the percentage of women with the degree of doctor habilitatus 31,8% and the title of professor 18,96%. There is also smaller percentage of women in academic administrative positions such as presidents, deans, and department heads (see website of the Bulletin of Public Information). Masculine domination as a social construct - the role of body and language Pierre Bourdieu (2004) shows the main components of the frozen character of masculine domination, pointing to imprinted body reactions and language oppositions. He states that masculine domination is so deeply rooted in our unconsciousness that we hardly notice its manifestations. It is imprinted in our expectations and that is why we can not question it. Ethnographic analysis of Cabyl society was for the author a powerful tool for studying symbolic structures. He started his work from a position of astonishment at the world order as it is, with its obliged and forbidden meanings; with its necessities and sanctions. He argues that the order of the social world, including the dominance relations, privileges and unfairness, becomes stable so easily that even the hardly acceptable conditions are accepted and seem to be natural. The masculine order does not need legitimization because it is based on symbolic machinery which gives rise to division of work with the distribution of activity, places, time and tools. Biological differences between men and women, especially differences in the anatomy of sexual organs, seem to be a natural justification for socially constructed gender differences. What is natural is somehow unavoidable, as is the division of objects and activities read from the perspective of masculine-feminine opposition. Its constructing power comes from binding this opposition with the system of oppositions such as tall/short, over/under, in front of/behind, left/right, straight/ curved, dry/wet, heavy/light, spicy/insipid, bright/dark, public/private; some of them are relevant to the directions of body movements: in/out, outside/ 20

19 Empiryczne oblicza psychologii Percepcja relacji w organizacji - różnice... Feminizacja w służbie zdrowia i edukacji Porównanie przeciętnego wynagrodzenia w stosunku do innych branż, relacji między wynagrodzeniem kobiet i mężczyzn, a nade wszystko analiza płci osób zajmujących stanowiska kierownicze w przychodniach, szpitalach oraz strukturach państwowych i samorządowych zajmujących się służbą zdrowia i pomocą społeczną pokazuje, że kobiety zajmują stanowiska najniżej opłacane. Podobnie jest w sferze edukacji im wyższy poziom, tym niższy odsetek kobiet. Szkolnictwo podstawowe i gimnazjalne zdominowane jest przez kobiety, w szkolnictwie wyższym szala przechyla się na korzyść mężczyzn. Wśród ogółu nauczycieli akademickich kobiety stanowią 42,3 %, jednak dalsza analiza struktury pokazuje inny obraz. Wśród asystentów kobiety stanowią 52,9 % ogółu zatrudnionych, na stanowiskach adiunktów ich odsetek pokrywa się z ogólnym odsetkiem (42,3 %), a na stanowiskach wyższych gwałtownie zmniejsza się relatywna liczba kobiet odsetek kobiet z tytułami doktora habilitowanego stanowi 31,8% oraz profesora 18,96 % zatrudnionych w danej grupie. Liczba kobiet jest także niedoszacowana w pełnionych funkcjach kierowniczych wystarczy porównać liczbę rektorów, dziekanów i kierowników katedr (Biuletyn Informacji Publicznej, online). Męska dominacja jako konstrukt społeczny - rola ciała i języka Pierre Bourdieu (2004) pokazuje główne elementy sztywnego charakteru zjawiska męskiej dominacji, wskazując na wdrukowaną reakcje ciała oraz opozycję, jakimi charakteryzuje się język. Autor twierdzi, że męska dominacja jest tak głęboko zakorzeniona w nieświadomości, że trudno zauważać jej przejawy. Są one wdrukowane w nasze oczekiwania i przez to trudne do zakwestionowania. Etnograficzna analiza kabylskiej społeczności była dla autora istotnym narzędziem badania struktur symbolicznych, wyrażonego w nich porządku społecznego, zobowiązań i zakazów oraz powinności i kar. Autor twierdzi, że świat społeczny, włączając w to stosunki dominacji, przywileje oraz przejawy nierówności, stabilizuje się tak łatwo, że nawet pozornie bardzo trudno akceptowalne normy, są stosowane, akceptowane i wydają się być naturalne. Męski porządek nie musi być legitymizowany, ponieważ opiera się na symbolicznym aparacie władzy, z którego wynika podział pracy, rodzaj wskazanej działalności, a także dostępność miejsca, czasu i narzędzi dla poszczególnych grup. Różnice biologiczne między mężczyznami i kobietami, szczególnie różnice w anatomii narządów płciowych wydają się być naturalnym uzasadnieniem 21

20 Empirical aspects of the psychology The perception of relations... inside, come up/come down. These universally used mental schema go hand in hand with the process of "naturalization" of distinctive gender features and as a result, the anticipations based on this mental schema are perpetually confirmed by the way of the world. These processes are referred to by Bourdieu as social body construction and are possible due to the consistency between objective structures (body structure) and cognitive structures, the consistency between the world and its expectations. This consistency called "natural cognitive attitude" by Husserl makes our participation in the world possible. Cognitive structures come out in the lexis of those who dominate and also those who are dominated. Their perception and thinking is structured according to the structures of dominance relations and their knowledge is limited to the act of recognition. When we think about the human body we can objectify it. It is an object in a space as Yi Fu Tuan (1987) suggests. The human body easily maintains vertical position and thanks to this, it is ready to act. Space is opened before one and immediately starts to be differentiated according to the front-back, left-right and up-down axes. Sleeping means loosing one's body coordinates. When we are lost the space also lacks its structure. Yi-Fu Tuan notices that a human being achieves fullness of their human potential when they stand upright. This could be demonstrated by the common root of the cognate words: stand and status, posture, statue, institution and estate. The body is divided into parts: public, with its noble parts: face, forehead, eyes, mouth, where the social identity and honour rest (confront, look straight into eyes) - masculine and private hidden and shameful - feminine. In the Chinese tradition the emperor stands with his face directed to the south. Bathing in the south sun he assimilates the masculine jang element. The front part of the body is jang. The back part with its space is jin feminine, dark and wet. Other oppositional pairs such as over/under and active/passive describe social acts in terms of dominance relation. "Legitimized and illegitimized manifestations of masculinity are then placed in the logic of "achievement" giving nobility to using or overusing. The relationship between sexuality and power is visible in the most humiliating act of feminization of a man, when a man is forced to behave like a woman. So that he has to move like a woman, assume a woman's body posture and dress as a woman. Symbolic power then directly refers to the body. The effectiveness of the symbolic power is connected with invisibleness. Such emotions as shame, humiliation, timidity, fear, guilt and embarrassment manifested through blushing, the inability to utter a word, nervousness bring to the surface 22