Swoi i obcy w odczuciu podróżników z Pren do Włoch i Niemiec w latach

Transkrypt

1 Waldemar Chorążyczewski, Agnieszka Rosa Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Swoi i obcy w odczuciu podróżników z Pren do Włoch i Niemiec w latach Od końca XV wieku Litwini przyjmowali w życiu publicznym i prywatnym język polski, ale nie stawali się przez to Polakami. W roku 1536 kanclerz Olbracht Gasztołd pisał po polsku do hetmana Jerzego Radziwiłła w związku z obsadą wakującego biskupstwa łuckiego: Nie ma się czym Jego Królewska Mość wymawiać, aby miał być jaki niedostatek Litwy uczonych ludzi. Tom uczynił dlatego, bo wiem, iż ksiądz Falczewski 2 i ksiądz Tarło pracują wielmi pilno o to biskupstwo łuckie, a dopomagają im tego ci, co na górze mieszkają, chcąc biedną Litwę podbić pod Lachy. Chwalczewski nie wskórał nic podarunkami u Gasztołda, udał się więc do Radziwiłła, którego napominał Gasztołd: Wszakoż jednak proszę, radzę i dla Boga upominam, abyś Wasza Miłość nie raczył mu na to przyzwalać, bo o tym wiedz to pewnie, iż to nie idzie o to biskupstwo, ale idzie o to, aby mogli jedno pierwej wsadzić biskupa Lacha do rady, a potem chnet dadzą panem [czyli kasztelanem] trockim Lacha, a potem będzie Lach i wojewodą. Gdy obsadzą Lachy radę, tedy gotowo pospólstwo przywrócono ku Koronie. A tak trzeba nam tego strzec, aby się ten błąd nie począł za naszego sprawowania, abyśmy nie mieli wiecznego przeklęctwa od naszych potomków 3. Po unii lubelskiej wydaje się, jakby nic się nie zmieniło. Janusz Radziwiłł miał powiedzieć: A żem sam się Litwinem urodził i Litwinem umrzeć mi przyjdzie, jednak idioma polskiego zażywać w ojczyźnie naszej musimy 4. Długotrwałe współżycie państwowe Litwinów i Polaków, swoboda przemieszczania się w obrębie całej Rzeczypospolitej, liczne związki rodzinne nie zlikwidowały litewskiego poczucia narodowego, ale je skomplikowały. Proces budowy nieprostego, hierarchicznego poczucia narodowego zakończył się chyba na przełomie XVII i XVIII wieku. Był on wynikiem zmian zachodzących przez ostatnie dwa stulecia. O ile w XVI wieku szlachta litewska miała jeszcze poczucie łączności etnicznej z ludem litewskim, o tyle w 1 Praca powstała w ramach projektu LEGODOC Spuścizna egodokumentalna Litwy, finansowanego przez Rząd Republiki Litewskiej (nr VAT-21/2010). 2 Jerzy Chwalczewski istotnie biskupem łuckim wówczas został dzięki poparciu królowej Bony. 3 Listy polskie XVI wieku, red. K. Rymut, t. 1, Listy z lat ze zbiorów Władysława Pociechy, Witolda Taszyckiego i Adama Turasiewicza, Kraków 1998, nr 43, s M. Litwinowicz-Droździel, O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Kraków 2008, s

2 XVIII stuleciu zostało ono zastąpione poczuciem przynależności do narodu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów 5. Skomplikowane poczucie narodowe Litwinów polegało na tym, że obywatele Wielkiego Księstwa Litewskiego czuli się Litwinami, wyrażenia u nas, nasz kraj odnoszone są do Wielkiego Księstwa, ale jednocześnie ci sami Litwini, z których jeden ułożył epopeję zaczynającą się od słów Litwo, ojczyzno moja, określali się jako Polacy. Takie właśnie poczucie narodowe zdaje się reprezentować także anonimowy autor Opisu podróży Michała Butlera, starosty preńskiego, a zapewne też cała grupa podróżników kierowana przez Butlera. Polacy to określenie jednocześnie nadrzędne i równorzędne względem Litwinów. Raz jest to synonim ich Koroniarzy, drugi raz jest to słowo obejmujące łącznie Koroniarzy i Litwinów. Termin Polak nie jest przeciwstawny terminowi Litwin, natomiast rozróżnienie Litwin Koroniarz zawsze pozostało jednak ostre 6. Dochodzimy do kwestii szerszej, niż narodowość, do rozróżnienia między swoimi i obcymi. Podróż jest dobrą okazją do ujawniania się tego odczuwania bliskości lub dalekości z innymi ludźmi. Podróżnik styka się bowiem z obcymi, obce porównuje ze swoim pozostawionym gdzieś daleko. Ci obcy przecież też jednak nie są wszyscy równie obcy. Obcość jak i swojskość są stopniowalne, w podróży zatem można spotkać ludzi mniej obcych, bardziej swoich niż inni spotykani. W podróży znajduje się też ślady pozostawione przez swojaków albo spotyka się wręcz tych swojaków i z nimi tworzy krąg swojaków na obczyźnie. Źródło będące podstawą naszej analizy znajduje się dzisiaj w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich w Wilnie, w dziale rękopisów, oznaczone sygnaturą F. 17, nr 14. Rękopis jest formatu folio, liczy sobie 188 kart, przy czym zapisany jest tylko do k. 161v. Pod względem formalnym jest to dziennik podróży, jednocześnie rejestr ponoszonych wydatków 7. Trasa podróży biegła przez Prusy, Polskę, Śląsk, Czechy, Austrię, Bawarię, Tyrol do Włoch, gdzie na dłużej zatrzymano się w Wenecji i Padwie, a z powrotem szlakiem bardziej północnym przez Niemcy, Polskę do Prus. Opis podróży rozpoczyna się 1 IX 1779 roku w Królewcu, kończy 20 X 1780 w pobliżu Królewca. 5 Tamże, s. 9. Może jednak w jakimś stopniu nawet w XVIII wieku trwała wśród szlachty pamięć o etnicznej łączności z litewskim ludem, wyrażająca się w języku. Mamy tego przykład w rodzinie naszego podróżnika. W roku 1755 Jan Butler, cześnik brasławski, domagał się przed Trybunałem Litewskim, by praca duszpasterska w dobrach darowanych przezeń bazylianom odbywała się z chłopami po litewsku (J. Ciechanowicz, Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 2, Rzeszów 2001, s. 171). 6 M. Litwinowicz-Droździel, dz. cyt., s. 12. Por. też. A. Niewiara, Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI-XIX wieku, Katowice 2000, s Dziennik podróży Michała Butlera do Włoch i Niemiec w latach w opracowaniu autorów tego artykułu ukazuje się równocześnie z tym tekstem; wydawcą jest Uniwersytet Wileński.

3 Nasz podróżnik Michał Butler pochodził z rodziny, która od połowy XVII wieku (choć z przerwami) dzierżyła starostwo preńskie w powiecie kowieńskim. Starostą preńskim był zmarły bezpotomnie w 1690 roku Marek Butler. Po nim starostwo objął jego młodszy brat Aleksander (prócz tego starosta drohicki), który miał syna Marka Antoniego, także starostę preńskiego, prócz tego też brańskiego. Marek Antoni miał trzech synów: Józefa, Michała i Aleksandra Łukasza. Józef (zm. 1749), pozostawił córkę Józefę, żonę Krzysztofa Szczytta, starosty witagolskiego 8. Trzeci syn Marka Antoniego, Aleksander Łukasz, był starostą witagolskim i mielnickim, a zostawił jedynie córkę Rozalię. Drugi z braci, najbardziej interesujący nas Michał Butler posłował na sejmy, był stronnikiem Familii Czartoryskich, kawalerem orderu św. Stanisława (1778), starostą witagolskim (1749), a potem preńskim (1763), dziedzicem Miedzny (majątku na Podlasiu już od XVII wieku pozostającego w ręku Butlerów). Jako właściciel Miedzny w 1765 roku odnowił tamtejszy kościół. Poślubił najpierw Benedyktę Pacównę (w 1760 uzyskał dla żony dożywocie na starostwie preńskim), a owdowiawszy Mariannę Markowską (po śmierci męża wyszła ona za Filipa Frankowskiego, brygadiera wojsk polskich). Starostwo preńskie w 1775 roku nadano Kazimierzowi Sapieże, ale do śmierci dzierżył je Michał Butler. Z pierwszej żony Michał miał córkę Franciszkę, którą wydał za Jerzego, potem Mikołaja Radziwiłłów. Z drugiej żony doczekał się dwóch synów, Jana i Antoniego, i córki Józefy, zamężnej Kuczyńskiej. Zmarł 22 stycznia 1782 roku w Królewcu na apopleksję 9. Podróżnicy, choć w tekście nie znajdujemy bezpośrednich samookreśleń narodowych, przy wielu okazjach odwoływali się do Litwy i Litwinów. Zapisek tych nie ma zbyt wiele, ale w każdej z nich daje się spostrzec, że peregrynanci czują wieź z Litwą, chętnie notują wszelkie informacje o Litwinach spotykanych po drodze, mieszkających poza Litwą i o podobieństwach miejsc, zjawisk czy zwyczajów. W Tyrolu uwagę podróżników zwrócił znajomy sposób układania słomy: Pola widzieć było, kościoły i wsie, osobne też domostwa stojące, po tej zaś górze, gdzie my jechali, miejscami domostwa, przy których zaczęły się stojąc jak w Litwie przepłoty. I słoma tym sposobem jak w Litwie w stogach, ale w polu układana (30 X 1779) 10. W wielkopolskim Powidzu ucieszyło ich spotkanie ze Stanisławem Radońskim, który niegdyś służył u księcia Michała Radziwiłła Warto przy okazji zwrócić uwagę na stosunkowo świeży i mało znany nabytek Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, jakim jest niewielkie co prawda rozmiarami Archiwum Szczyttów. 9 A Boniecki, Herbarz polski, t. 2, Warszawa 1900, s ; M. Brensztejn, Butler Aleksander Łukasz, h. własnego ( ), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 3, red. W. Konopczyński, Kraków, 1937, s. 150; J. Ciechanowicz, dz. cyt., s ; S. K. Kossakowski, Monografie historyczno genealogiczne niektórych rodzin polskich, Warszawa 1859, t. 1, s Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich (dalej cyt.: BLAN), F17-14, k Tamże, k.10.

4 Widoczne w tekście diariusza poczucie litewskości to także uważne przyglądanie się miejscowościom będącym w posiadaniu rodów litewskich, jak i samym ich właścicielom. W tekście można znaleźć dwa takie odnotowania, pierwsze dotyczy leżącej w Wielkopolsce Wilkowyi ( Jechaliśmy łąkami i chrustami aż do wioski Wilkowa zwanej, wpół do ósmej. Ta wioska należy do JO księcia Sapiehy, generała artylerii 12 ), drugie śląskiego Frejna czyli Cieszkowa ( Przejechawszy pole była tablica. Z górki zjechawszy nad rowkiem pokazywano granicę, za którą Śląsk zaczynał się. Przejechawszy przez chrust, pole i górkę, przyjechali do miasteczka Freyhan, to przed tym należało do IMC p. Sapieżyny 13, łowczej WKL, ale że przed trzema miesiącami umarła czyniono relacją. Teraz zaś trzymał IMC p. Lilienhoff, za którym, że ślub wziąwszy potajemnie, żyła dwa lata, jak dowiedziano się, przed śmiercią. PrimisSeptembris [1 IX 1779] objął IMC p. Lilienhoff te dobra na siebie, ale sam mieszkał w drugich pod Wrocławiem, a w Freynie syn jego będący w wojsku porucznikiem. Dwóch synów miał, z IMC p. Sapieżyną, ta umarła w dobrach pod Wrocławiem i było ciało jej przeprowadzone do Freyna przez księży Kapucynów i w kościele pochowano 14 ). Przez cały okres podróży peregrynanci utrzymywali kontakt z Litwą. Podróżnicy pisali i otrzymywali listy, żywo interesowali się sprawami domowymi. Listy przesyłane były zazwyczaj przez Królewiec, od rodziny, przyjaciół i znajomych. Oto parę przykładów: Po obiedzie tegoż dnia ulokowaliśmy się i z pocztą odebrano listy z Królewca na Wrocław pisane od JO Księżnej 15, JWIMC p. starościny witagolskiej 16 i p. Skwierczyńskiego, i p. Virtego (1 X 1779) 17 ; Tegoż dnia przyszedł list z Litwy od JO księżnej podkomorzyny, list z doniesieniem, że IMC księżna generałowa Radziwiłłowa powiła szczęśliwie dnia 5 Decembris roku przeszłego [5 XII 1779] córkę i że w zdrowiu zostaje. Ta nowina zupełnie wszystkich pocieszyła (12 I 1780) 18. Przywoływana w tekście diariusza podróży Litwa to jednak część Polski, Rzeczypospolitej. Możnowładcy litewscy według podróżników to Polacy w rozumieniu nie Koroniarzy, ale mieszkańców Rzeczypospolitej. Radziwiłłowie czy Chreptowiczowie to według określenia autora diariusza panowie polscy: Nająwszy u gospodarza konie naszą karetą z kapitanem pierwej od zwierzchności wziąwszy pozwolenie, pojechali do zamku Umbrow albo Amranten. Kapitan miał klucze i inspekcję nad tym zamkiem, gdzie w kilku pokojach zbiór pokazywano różnej staroświeckiej zbroi, gdzie też i książąt Radziwiłłów i innych panów polskich 12 Tamże, k Katarzyna Ludwika Sapieżanka ( ), najpierw żona Michała Antoniego Sapiehy ( ), łowczego litewskiego, wojewody podlaskiego i podkanclerzego litewskiego. Poślubiła go w 1733 roku, a rozwiodła w Miała z nim dwoje dzieci, które wcześnie zmarły. Drugim mężem był Paul Albert von Zywny Lilienhoff. 14 BLAN, F17-14, k v. 15 Prawdopodobnie Franciszka z Butlerów Radziwiłłowa, żona Jerzego Radziwiłła. 16 Józefa z Butlerów, żona Krzysztofa Szczytta. 17 BLAN, F17-14,. 22v. 18 Tamże, k. 68.

5 z portretami znajdują się, różnych też cesarzów, królów, arcyksiążąt, książąt, grafów, rycerzów tyrolskich, cudzoziemskich (29 X 1779) 19 ; Nie uczyniwszy relacji jeszcze przybył stary ksiądz chcący zaprowadzić do stancji, którą zarekomendował. Ta była przy kościele św. Benedykta, gdzie tretor mieszkał. W tej stancji stać takoż miał książę Radziwiłł wojewoda wileński 20 i inni IMCC panowie polscy stawali (16 XI 1779) 21 ; Potem byliśmy na theatrum, gdzie anatomię uczą. Wszędzie w sieniach na ganku czworograniastym pełno herbów, jest też kilka panów polskich, Opalińskich 22, Chreptowicza 23 i kilku innych (22 IV 1780) 24. Litwa to część Rzeczypospolitej, jeden kraj z Koroną, co zwłaszcza uwidacznia się na arenie międzynarodowej. W kwietniu 1780 roku autor dziennika relacjonował: Nadeszły z Wenecji gazety włoskie i francuskie. Włoskie oznajmowały, że Moskale ciągną do Polski, takoż król pruski ma zjechać i carowa moskiewska ku granicom, i w Litwie z sobą widzieć się mają (13 IV 1780) 25. Także w maju ten temat był żywy: Przywieźli gazety włoskie i francuskie. Pisali, że cesarz jedzie do Mohylewa, gdzie carowa moskiewska takoż ma zjechać i mają się znajdować JMC król polski i książę Henryk brat króla pruskiego. Takoż, że elektorowa saska wdowa umarła etc. Dwadzieścia tysięcy wojska moskiewskiego do Polski wchodzi, tysiąc pięciuset Prusaków weszło do Polski dla skupowania koni etc. (18 V 1780) 26. Widać, że Litwa czy leżący na ruskich ziemiach Wielkiego Księstwa Mohylew to w z punktu widzenia stosunków międzynarodowych integralna część państwa określanego w największym skrócie jako Polska. Skrzętnie odnotowywano także wszelkie informacje o Polsce jako całości, bez wyróżniania Litwy. W Wenecji uwagę podróżników zwróciły będące podstawą iluminacji świetlnej baryłki wyglądające jak kagańce używane przy karetach w Polsce: Wieczorem była przed pałacami w wielu miejscach nad kanałem iluminacja, ale nie lampami, ale były rusztowania trochę w odległości przed pałacem na kanale i na tym kilkanaście ustawiane w wysokości baryłki. Musi być smolane i te zapalane czyniły widok, jakby pałac cały palił i płomień z okien wychodził, przed innymi tylko w rząd stały jak kagańce, które przy karetach w Polsce panowie używają będąc 19 Tamże, k. 42v. 20 Może chodzić o Michała Kazimierza Radziwiłła ( ), wojewodę wileńskiego, w latach odbył podróż do Włoch. Przebywał w Wenecji w kwietniu 1654 roku, studiował w Bolonii. 21 BLAN, F17-14, k. 54v. 22 W Padwie w roku 1592 przebywał Andrzej Opaliński ( ), późniejszy biskup poznański; w roku 1658 Jan Opaliński ( ), późniejszy biskup chełmiński; w roku 1599 na uniwersytet padewski wpisał się Łukasz Opaliński ( ), późniejszy marszałek wielki koronny; w roku 1604 w Padwie przebywał Piotr Opaliński ( ), późniejszy wojewoda poznański; w latach odwiedził Padwę Jan Piotr Opaliński ( ), późniejszy wojewoda kaliski; w roku 1677 był w Padwie Piotr Opaliński ( ), późniejszy wojewoda łęczycki i generał wielkopolski. 23 Być może Karol Litawor Chreptowicz, konfederat barski, który ok przebywał we Włoszech. 24 BLAN, F17-14, k Tamże, k Tamże, k. 102.

6 nocą w drodze (27 XI 1779) 27. Na Palcu św. Marka zauważono: drugiego barana z ogonem płaskim, jak w Polsce na Podolu stadami widzieć można, że pod ogony dwa kółka przyprawiają [ ] Potem byliśmy w drugiej budzie, gdzie wymalowany przed drzwiami był po węgiersku wielki człowiek, gigantem nazywano, czynił się rodem z Petersburga, ale większy był w istocie, jak w widoku wysokości, w tej wiele w Polsce znajdzie się hajduków jemu równych (11 I 1780) 28. Na wyspie weneckiej Torcello w kościele S. Maria Assunta podróżnicy zauważyli, że: malowania obrazów jest podobnych wiele w Miedzny, w kościele. Musiał malarz z tych brać w Wenecji ideę (11 II 1780) 29. Zwracano uwagę na miejsca pamięci o Polakach. W Padwie w kościele św. Antoniego: Między innymi jest też na marmurze wypisane, że leży polski szlachcic p. Kański i pochowany przez JMC panów Firlejów 30. Są i drugie mauzolea Polaków w kościele św. Antoniego, jedne p. Żalińskiego 31, drugi p. Ponętowskiego naprzeciw sobie (18 III 1780) 32. W Eilenburgu w Saksonii: Za rynkiem znowu ciągnęła się tak szeroka ulica aż do bramy, za tą stał kolos z herbami polskimi i przeszłego króla [czyli Augusta III] (24 IX 1780) 33. W Norymberdze podróżnicy zwiedzając arsenał usłyszeli natomiast opowieść o królu Auguście II: Te przeszedłszy jest znowu podwórko, gdzie wiele łańcuchów, sztelwag, jest takoż kula ołowiana od funtów z krążkiem, którą August II, król polski, jedną wziąwszy ręką na stronę odrzucił, będący w tym arsenale (18 VII 1780) 34. Odnotowywano także osoby, którzy mieszkali, bądź odwiedzili Polskę. Interesująca zatem podróżnikom wydała się baletnica, która występowała w teatrze w Warszawie: Powróciwszy z kościoła nadszedł z wizytą gospodarz z Parmy. Przybyła żona w nocy z czwartku na piątek, która pół piąta roku była jako baletniczka sławna przy theatrum w Warszawie (20 II 1780) 35. Swoiste odnalezienie Polski za granicą odbywało się podczas przejazdu przez ziemie zabrane przez Prusy w pierwszym rozbiorze. Podróżnicy zauważali, ze ludność zachowuje się inaczej, niż za rządów polskich: Koniowi jedną podkowę przybijano, przez co trochę zabawili. Kowal marudził, przyszli do niego, żeby poszedł do dworu na miarę, trwożył się mocno, lubo 27 Tamże, k Tamże, k. 67v Tamże, k. 75v. 30 Firlejowie z Dąbrowicy h. Lewart. Być może chodzi o Jana Firleja (zm. 1614) lub jego brata Piotra (zm. 1619), którzy w 1581 przebywali w Padwie. 31 Adam Żaliński, zm. w Padwie w 1601 i tam pochowany, syn sędziego ziemskiego tucholskiego. 32 BLAN, F17-14, k. 86v. 33 Tamże, k Tamże, k. 124v. 35 Tamże, k. 77.

7 więcej 30 lat miał. Nie znali tego jak do Polski należeli (12 X 1780) 36. Polska jawi się tu jako kraj wolny, bez strachu przez zwierzchnością. Ludzie przebywający na obczyźnie w naturalny sposób cieszą się ze spotkania rodaków, swoich, zawierają z nimi łatwiej znajomość, niżby uczynili to w kraju, łatwiej wchodzą w pewną codzienną, choć krótkotrwałą zażyłość. Krąg tych przygodnych podróżujących swojaków wskazuje na poczucie gdzie leży, jaki obszar obejmuje ten bliski nam kulturowo swój kraj, to u nas. W przypadku Michała Butlera i jego towarzyszy są to w porządku chronologicznym: ksiądz kanonik Malczewski i ksiądz Dumiechowski, proboszcz w diecezji poznańskiej, którzy jadąc do Rzym zahaczyli o Wenecję (19 XI 1779) 37 ; Tomasz Bekman, który mieszka w Wenecji, zegarmistrz, Polak rodowity już lat kilka, Tomasz Bekman zwany, inszego nie było Polaka (23 XI 1779) 38 ; ksiądz Reklewski, spowiednik polski przy kościele św. Antoniego w Padwie (7 XII , 11 III 1780) 40 ; został on w końcu raz na zawsze zaproszony na obiad, przy czym zasmakował sobie rosół polski (13 III 1780) 41 ; innego razu z celi Reklewskiego testowano lornetę (28 III 1780) 42, czasem przynosił podróżnikom pocztę i gazety (1 VI 1780) 43 ; pewien nie wymieniony z nazwiska Polak, który będąc obywatelem weneckim, służył podróżnikom informacją o stosunkach weneckich (9 I , 27 II , 13 VI 1780) 46 ; dwóch panów Polaków, IMC p. Raczyński starosta, a drugi IMC Gajewski, którzy także przybyli do Wenecji (10 I 1780) 47 ; anonimowy ksiądz reformat powracający z Jeruzalem do Lwowa przez Wenecję (4 II 1780) 48 ; zakonnika tego zapraszano na obiad (13 II , 14 II 1780) 50, kupiono mu w dalszą drogę nóż, scyzoryk, parę chustek, funt tabaki, tabakierkę skurzaną, angielską (15 II 1780) 51, za co ten przyniósł różańce, koronki i krzyżyki w podarunku (16 II 1780) 52 ; 36 Tamże, k. 158v. 37 Tamże, k Tamże, k Tamże, k. 58v. 40 Tamże, k Tamże, k. 84v. 42 Tamże, k Tamże, k. 106v. 44 Tamże, k. 67v. 45 Tamże, k. 78v. 46 Tamże, k. 109v. 47 Tamże, k. 67v. 48 Tamże, k. 73v. 49 Tamże, k Tamże, k Tamże, k. 76.

8 ksiądz Szaniawski, opat wąchocki, kanonik krakowski (23 II , 24 II 1780) 54 ; panowie Sobieniewski i Szaster z Krakowa bawiący w Padwie ucząc się medycyny, dążąc do doktorstwa (11 III 1780) 55 ; starostwa wolbromski Dębiński, zostający w naukach pod guwernerem p. Wąsowiczem, którzy dawniej byli w Bononii, a dla trzęsienia ziemi, które częste Bononia doświadczała, przenieśli się do Padwy (19 III 1780) 56 ; podczas jednej z wizyt młody starostwa grał na klawicymbale i śpiewał (28 III 1780) 57 ; dominikanin, ksiądz Franciszek Firos, określany zawsze jako Polak, czasem zdrabniany jako Franek; ten czwarty rok mieszkał w Padwie, ale dla nieupodobania tęsknił do Polski (20 III , 27 III 1780) 59 ; aby kupić zegarek poszukano w Padwie zegarmistrza Polaka ; chodziło o wyjątkowy pektoralik (czyli ozdobny zegareczek noszony w kieszonce na piersi) na dwóch stronach cyferblaty jak we Włoszech nazywają, na jednym francuskim czyli naszym sposobem wskazuje godziny, a na drugiej stronie po włosku dwadzieścia cztery godzin (5 V 1780) 60 ; spotkano wreszcie pielgrzyma wracającego z Rzymu przez Padwę, określonego jako Polak Fiszerowicz, proszącego o jałmużnę (20 V 1780) 61 ; Swojacy, z którymi stykali się we Włoszech, w Wenecji i Padwie, podróżnicy litewscy, terytorialnie pochodzili (o ile można to wskazać) z Wielkopolski (Raczyński i Gajewski), diecezji poznańskiej, co może oznaczać i Wielkopolskę, i Mazowsze, bo Warszawa z okolicą w tym czasie wciąż należała do diecezji poznańskiej, z Wąchocka, Krakowa i Lwowa. Być może mamy więc do czynienia wyłącznie z Koroniarzami w swojskim otoczeniu podróżników we Włoszech. Osoby nie określone geograficznie także nazywa się Polakami. Pod względem pochodzenia społecznego swojacy reprezentują średnią szlachtę, podobnie jak Michał Butler, duchowieństwo (wśród niego osoby pochodzenia szlacheckiego i plebejskiego), wreszcie mieszczaństwo różnych warstw. Dowodzić to może pewnego łagodzenia się różnic społecznych wśród rodaków przebywających na obczyźnie. Wspólnota kultury i języka zbliżała mimo różnic stanowych. To zbliżenie miało wymiar utylitarny. Wygodniej było poprzez Polaka znającego miejscowe stosunki i język wynająć lokum, łatwiej było porozumieć się z zegarmistrzem 52 Tamże, k. 76v. 53 Tamże, k. 77v. 54 Tamże, k. 77v. 55 Tamże, k Tamże, k. 86v. 57 Tamże, k Tamże, k Tamże, k Tamże, k. 99v. 61 Tamże, k. 103.

9 Polakiem, niż z Włochem. Szukanie ludzi przynajmniej znających w jakiś sposób polski widać od momentu przekroczenia językowej granicy polsko niemieckiej na Śląsku (nie pokrywała się ona jeszcze z granicą polityczną). Za Wrocławiem ciekawie jadąc żądali spotkać kogo dla uwiadomienia o tej górze [Ślęży], aż napadli człowieka, który po polsku także umiał (20 IX 1779) 62. W drodze powrotnej przybyli do wsi Humbrachthauzen [ ] W tej wsi był ślusarz umiejący po polsku, ten za puszkarza służący w wojsku austriackim pół czwarta roku bawił w Polsce (8 IX 1780) 63. W wiosce Naundorf w Saksonii znajdował się w tej wsi człowiek polski od Warszawy, mówił, że ma gospodarstwo w tej wsi (27 IX 1780) 64. Największe jednak zaskoczenie przeżyli podróżnicy, gdy wjechali na tereny zamieszkałe przez Serbołużyczan (których zresztą pod tą uczoną nazwą nie znali, uznając ich, stosownie do swej wiedzy Wandalami). W wsi Biebersdorf i o kilka wsi mieli swoją mowę wandalską. Można było niektóre słowa zrozumieć, kiedy z wolna mówili, te albo polskie, albo zrozumiane były, inne zaś przeciwnie. Książek zaś nie mieli żadnych w tym języku drukowanych, ani kazania, ani śpiewania w kirchach było, tylko w domu rozmawiano (28 IX 1780) 65. Podróżnicy napotkali więc ludzi mówiących podobnym do polskiego językiem, nie mających ich zdaniem kultury pisanej, w razie chęci kształcenia się, przyjmujących język i kulturę niemiecką, skoro nawet nabożeństwa były już po niemiecku. Czy wrażenia grupy Butlera odpowiadały ówczesnej rzeczywistości? Już w średniowieczu język serbołużycki został wyrugowany z sądownictwa 66. W XVI wieku odgórnie z nakazu władzy Serbowie stali się luteranami 67, co początkowo oznaczało, że język serbołużycki wprowadzono do liturgii luterańskiej, a w Wittenberdze i Frankfurcie kształcono kaznodziejów serbołużyckich jeszcze za życia Marcina Lutra; przetłumaczono też Nowy Testament na serbołużycki, choć nie znaleziono chętnego do jego wydrukowania 68. W XVI i XVII wieku drukowano jednak książki serbołużyckie (np. katechizmy, elementarze), powstała i funkcjonowała w wielu odpisach rękopiśmienna gramatyka języka serbołużyckiego. Od czasów wojny trzydziestoletniej zaczęto jednak administracyjnie usuwać język serbołużycki z poszczególnych parafii 69. W XVIII wieku szlachta łużycka była już zgermanizowana zupełnie, a wszyscy Serbołużyczanie byli chłopami 70. Na początku XVIII wieku podjęto jednak próbę rozwoju szkolnictwa w języku serbołużyckim, 62 Tamże, k Tamże, k. 140v. 64 Tamże, k Tamże, k J. Šołta, Zarys dziejów Serbołużyczan, Wrocław etc. 1984, s Tamże, s. 31, Tamże, s Tamże, s Tamże, s

10 założono serbołużycką drukarnię. Ośrodkami wiodącymi stały się Chociebuż i Budziszyn 71. Litewscy podróżnicy jechali jednak peryferyjnymi północnymi obszarami serbołużyckimi, odległymi od centrów, w których w tym czasie kultura serbołużycka miała się lepiej, niż kiedykolwiek przedtem 72. Ich opinia o braku piśmiennictwa serbołużyckiego była więc nieprawdziwa, ale zrozumiała. Nie tylko nasi podróżnicy byli zaskoczeni spotkaniem ludzi mówiących w środku Niemiec słowiańskim językiem. Podobna przygoda spotkała wielkiego księcia moskiewskiego Piotra Romanowa w 1697 roku 73. Podróżnicy najpierw zdumieli się swoim odkryciem, a potem zapałali pewną sympatią do tych chłopów (bo szlachty serbołużyckiej, w XV wieku jeszcze licznej, w XVIII wieku przecież już nie było). W dzień świętego Michała zanotowali ciekawą obserwację, iż Wandale dzień dzisiejszy święcili, lutrzy zaś nie, w polu robili (29 IX 1780) 74. Jest tu oczywiście pewne nieporozumienie, wiele jednak mówiące. Otóż owi Wandalowie też byli przecież wyznania luterańskiego, zgodnie z zasadą cuius regio, eius religio. Być lutrem oznaczało jednak być obcym. Serbołużyczanie zatem, ze względu na bliskość językową, zostali wyłączeni spośród obcych i uznani w pewnej mierze przynajmniej za swoich. Swojskość i obcość można rozstrzygać także w kategoriach wyznaniowych, a nie mamy wątpliwości, że podróżnicy byli wyznania katolickiego. Katolicy nawet innych narodowości to nasi. Opisując luterańską Norymbergę autor opisu podróży podaje: Chrzest ani ślub księża nasi dać nie mogą, chyba tym, co na jurysdyce mieszkają (22 VIII 1780) 75. Innym razem w Ermershausen w środkowych Niemczech: Lubo lutrzy byli, ale dzwoniono z rana, o południu i wieczorem jak u nas na pacierze, a oni mówili, że czas oznaczają (12 IX 1780) 76. Zacieranie się różnic stanowych i wyznaniowych w związku z podziałem na swoich i obcych widać w odniesieniu do Żydów. Wracając już do kraju, we wsi Lindenau, w pobliżu Lipska grupa na czele z Michałem Butlerem spotkała szabasujących Żydów, a byli to Żydzi z Brodów polscy. Żalili się na Niemców, że powracając z Frankfurta od Menu, wielkie uprzykrzenia mieli, tak z odzienia, iż od nich uciekano, jako też do jedzenia dostać nie mogli, tylko jajca, chleb, masło i piwo, i drogo wszystko płacić musieli i do Żydów w tych krajach będących wstępować nie chcieli, że nie tak jedzą jak oni i drogo arcy płacić każą (23 IX 1780) 77. Żydzi niemieccy są zatem obcy dla polskich Żydów właściwie tak bardzo jak Niemcy, ci i ci drożą się i nie są w stanie zapewnić im przestrzegania ich zwyczajów. Z drugiej natomiast strony podróżnicy litewscy wdają 71 Tamże, s Tamże, s Tamże, s BLAN, F17-14, k Tamże, k Tamże, k Tamże, k. 147v.

11 się w rozmowę z Żydami z Brodów, odnotowują ten fakt szeroko w dzienniku. Dla Żydów Butler i jego towarzysze stają się na moment swoimi, przed którymi można się poskarżyć. W ogóle w tym czasie w Lipsku z okazji jarmarku wielu też polskich Żydów już znajdowało się. Jeden u lokaja targował osła, że ma komuś kupić dla księcia polskiego (23 IX 1780) 78. Swojskość może się jednak objawiać też pozanarodowo i pozawyznaniowo. Trzeba wiedzieć, że Butlerowie byli rodziną (lub wieloma rodzinami) rozrzuconymi po Europie. Butlerowie mieszkający w Polsce i na Litwie, mieli pochodzić z Hesji, przybyć do Inflant, a stąd do Rzeczypospolitej. I oto w Schweinfurcie, w czwartek, 31 sierpnia 1780 roku, doszło do przypadkowego spotkania z niejakim panem Bibrą, którego matka była Butlerówną z domu i z tego powodu bardzo chciał się spotkać z Michałem Butlerem: Przysłał bilet JMC pan Bibra szambelan księcia z Fuldy, żądając oddać wizytę, ale JW pan poszedł do niego. Stał z siostrą w rynku w austerii Pod Czarnym Krakem. Jest to, który się rodzi z Butlerówny, a usłyszawszy, że JW pan Butler, żądał widzieć się. Mieszkał w dobrach Szwabhaim, godzina drogi od miasta, zaprosił do siebie na jutro 79. Następnego zaś dnia nasi podróżnicy pojechali odwiedzić domniemanych krewniaków: dalej w lewo zamek duży, ten roku 1523 przez Bawarczyków był spalony, a w 1524 znowu zaczęli reperować. W górę szły schody jak w wieży kręto, pokoje dość obszerne, portrety książąt wircburskich i fuldzkiego teraźniejszego Bibrów i inne wielkie całe osoby malowane. Szedł ganek do drugiego, gdzie też pokoje były, tam matka, która była Butlerówna, mieszkała, ale jej nie było, wyjechała na prawo do Hassen o sukcesję. Pięciu jest braci, a trzy siostry, z opieki za dziesięć dni mają wyjść i dział mieć bracia 80. Ale gdy nasi podróżnicy wrócili do swojej stancji w mieście zastali JMC pana szambelana, który bliższą drogą pojechał, odprowadziwszy do pokoju, nie bawiąc odjechał do siebie 81. Był to początek kilkudniowego tworzenia więzi rodowej ludzi nigdy się dotąd nie znających, nie wiadomo jak dalece i czy w ogóle spokrewnionych, ludzi różnych kultur, wyznań i narodowości. W sobotę 2 września JMC pan szambelan był z wizytą, zabawił długo, a że w Szwaynfurcie nie było kościoła naszego, jutro trzeba o milę jechać było, miał przyjechać i przeprowadzić 82. Nazajutrz, w niedzielę, pozornie wypełniając wczorajszą obietnicę daną Butlerowi Bibra dopuścił się świątobliwego podstępu sprowadzając do swego zamku katolickiego księdza, który odprawił mszę dla krewniaków: JMC pan szambelan przyjechał więc przed ósmą. Wyjechali tą bramą, przy której stali na wieś Gokshaim, ta z drugą były wsie wolne, do nikogo nie należały, tylko od cesarza jak miasta wolne przez wójta rządzone były. Tę przejechali, była dość duża, w prawo 78 Tamże, k. 148v. 79 Tamże, k Tamże, k Tamże, k. 138v. 82 Tamże, k. 138v.

12 udali się polem, potem trochę lasem, aż spostrzegli zamek i wieś Szwabchaim, poznali, że do siebie prowadził, gdzie stanąwszy jakby miała i siostra jechać do kościoła, wstąpiliśmy do zamku. Tymczasem księdza sprowadził do kaplicy, a gdy ubrany był, sprowadził na mszę. Było też ze wsi ludzi trochę na mszy, którzy zeszli się i domowi wszyscy. O siostrze rozumiano, że po matce jest luterka, ale modliła się i adorację czyniła i różaniec mówiła 83. W poniedziałek, 4 września, znów na obiedzie był młody JMC p. Bibra z JMC panią obersztlaynotnantową siostrą swoją. Po obiedzie nadjechali IMC państwo Bibrowie, p. hauptman z żoną i szambelan, zabawili kilka godzin 84. Bibrowie towarzyszyli Butlerowi cały ten dzień skoro już ósma godzina była, jak od bramy przybyli, która zamknięta była, zapłacono. JMC pani obersztlaytnantowa do stancji taradajką pojechała 85. We wtorek, 5 września, było podobnie: Zaproszono na obiad JMC panią obersztlaytnantową na obiad z bratem 86, a wieczorem: my powrócili już po ósmej, znowu przy bramie zapłacono. Pożegnawszy się przy austerii rozeszli się. W nocy już przyjechał JMC pan szambelan w interesie, trochę zabawił i odszedł 87. W środę, 6 września, Michał Butler szykował się wreszcie do wyjazdu ze Schweinfurtu: brykę układano i rzeczy wszystkie, przed wieczorem przybyli z wizytą JMC pani haptmanowa Bibrowa i szambelan, na pożegnanie jemu pamiątkę zostawiono: zegarek. Zabawiwszy czas odjechali do siebie 88. Oczywiście nazajutrz JMC pan szambelan był na obiedzie, czasu którego wypchnięto brykę i karetę 89. Czy przez ten okrągły tydzień ciągłego przebywania ze sobą litewscy Butlerowie i hescy Bibrowie oswoili się na tyle, żeby znajomość swą kontynuować później, choćby listownie, nie wiemy. Zamiast podsumowania podajmy, że poczucie swojskości wbrew różnicom wyznaniowym, językowym, narodowym i państwowym widać najwyraźniej w przypadku roli Królewca w życiu Michała Butlera, jego rodziny i towarzyszy podróży. Peregrynacja zaczęła się w Królewcu, a wydaje się, choć nie mamy na to dowodu, bo dziennik urywa się dzień lub dwa dni drogi od Królewca, że i tu kończy. Zaczyna i kończy w tym sensie, że tutaj podróżnicy żegnają się z odprowadzającymi ich krewnymi i przyjaciółmi 90, tu też zapewne z nimi witają po powrocie. Bowiem luterański, pruski Królewiec, to już u nas. Tu się załatwia interesy gospodarcze 91. Tu 83 Tamże, k. 138v. 84 Tamże, k Tamże, k Tamże, k. 139v. 87 Tamże, k. 139v. 88 Tamże, k. 139v. 89 Tamże, k Tamże, k. 3: Po obiedzie pożegnawszy się z odprowadzającymi w dalszą udaliśmy się drogę o godzinie kwadrans na trzecią. 91 Tamże, k. 79: Pan komisarz znajdował się w Królewcu. Doniósł, że towary nie popłacają, pszenicę sprzedał p. Gramackiemu i potaż temuż miał sprzedać.

13 jeździ się do lekarza, a recepty królewieckich doktorów próbuje realizować w Wenecji 92. Nawiasem mówiąc aptekarstwo królewieckie uregulowane było precyzyjną ordynacją, poddane nadzorowi uniwersyteckiemu, kontroli jakości produktów i wysokości cen, co mogło rzeczywiście czynić je atrakcyjnym dla przyjeżdżających do Królewca w interesach Litwinów 93. Przez Królewiec posyła się listy na Litwę. W Królewcu chodzi się do teatru, a potem porównuje wykonania sztuk z tymi widzianymi w Norymberdze. Porównanie zwykle wypada na korzyść inscenizacji królewieckich 94. W Królewcu Michał Butler wreszcie zmarł, w kilkanaście miesięcy po powrocie z podróży swego życia. Rola Królewca w życiu ówczesnej Litwy była znaczna. Królewiec był głównym portem wywozu zboża i innych produktów z Litwy. Tutaj Litwini kupowali sól, korzenie, wino i wyroby luksusowe przychodzące z Zachodu. Dotyczyło to zwłaszcza terenów położonych wzdłuż Niemna i jego dopływów, w tym okolic Kowna 95. Jak widać jednak w przypadku Butlera, związki gospodarcze przełożyły się na kulturowe. Królewiec, leżący w pozornie obcym świecie, bo w innym państwie, innym ustroju politycznym, gdzie używano innego języka, inaczej też chwalono Boga, został oswojony, podobnie jak oswojony został przez Michała Butlera spory kawałek obcego świata. 92 Tamże, k. 55v: Potrzebne było lekarstwo według recepty danej od doktora w Królewcu Trumetta. Z tą receptą posłano do apteki, ale w jednej, a potem i w drugiej nie mogli poznać niektóre ingrediencje wchodzące w jeden proszek i w trunek lexans, więc tylko krople sporządzono. 93 J. Serczyk, Albertyna. Uniwersytet w Królewcu ( ), Olsztyn 1994, s BLAN, F , k. 128: Byliśmy na komedii, prezentowano Trzy sułtanki czyli sułtan drugi, tę też dawniej w Królewcu kilka razy widziano. Dobrze prezentowana była, ale w Królewcu niektóre osoby lepiej z większymi ceremoniami ; k. 129v: Wieczorem byliśmy na komedii, prezentowano Łazarza, nie tak dobrze jak w Królewcu. 95 S. Gierszewski, Port w Królewcu z dziejów jego zaplecza w XVII-XVIII wieku, [w:] Królewiec a Polska, red. M. Biskup, W. Wrzesiński, Olsztyn 1993, s. 47, 51.