Kodeks postępowania karnego

Transkrypt

1

2 Kodeks postępowania karnego Komentarz Wincenty Grzeszczyk Wydanie 9 Stan prawny na 10 stycznia 2012 roku Warszawa 2012

3 Redaktor prowadzący: Joanna Pastuszka Opracowanie redakcyjne: Michał Dymiński Opracowanie techniczne: Małgorzata Duda Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz skrótów Wprowadzenie USTAWA z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) DZIAŁ I. Przepisy wstępne (art. 1 23a) DZIAŁ II. Sąd (art ) Rozdział 1. Właściwość i skład sądu (art ) Rozdział 2. Wyłączenie sędziego (art ) DZIAŁ III. Strony, obrońcy, pełnomocnicy, przedstawiciel społeczny (art ) 89 Rozdział 3. Oskarżyciel publiczny (art ) Rozdział 4. Pokrzywdzony (art ) Rozdział 5. Oskarżyciel posiłkowy (art ) Rozdział 6. Oskarżyciel prywatny (art ) Rozdział 7. Powód cywilny (art ) Rozdział 8. Oskarżony (art ) Rozdział 9. Obrońcy i pełnomocnicy (art ) Rozdział 10. Przedstawiciel społeczny (art ) DZIAŁ IV. Czynności procesowe (art ) Rozdział 11. Orzeczenia, zarządzenia i polecenia (art ) Rozdział 12. Narada i głosowanie (art ) Rozdział 13. Porządek czynności procesowych (art ) Rozdział 14. Terminy (art ) Rozdział 15. Doręczenia (art ) Rozdział 16. Protokoły (art ) Rozdział 17. Przeglądanie akt i sporządzanie odpisów (art ) Rozdział 18. Odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt (art )

5 Spis treści DZIAŁ V. Dowody (art ) Rozdział 19. Przepisy ogólne (art ) Rozdział 20. Wyjaśnienia oskarżonego (art ) Rozdział 21. Świadkowie (art a) Rozdział 22. Biegli, tłumacze, specjaliści (art ) Rozdział 23. Oględziny. Otwarcie zwłok. Eksperyment procesowy Rozdział 24. (art ) Wywiad środowiskowy i badanie osoby oskarżonego (art ) Rozdział 25. Zatrzymanie rzeczy. Przeszukanie (art a) Rozdział 26. Kontrola i utrwalanie rozmów (art ) DZIAŁ VI. Środki przymusu (art ) Rozdział 27. Zatrzymanie (art ) Rozdział 28. Środki zapobiegawcze (art ) Rozdział 29. Poszukiwanie oskarżonego i list gończy (art ) Rozdział 30. List żelazny (art ) Rozdział 31. Kary porządkowe (art ) Rozdział 32. Zabezpieczenie majątkowe (art ) DZIAŁ VII. Postępowanie przygotowawcze (art ) Rozdział 33. Przepisy ogólne (art ) Rozdział 34. Wszczęcie śledztwa (art ) Rozdział 35. Przebieg śledztwa (art ) Rozdział 36. Zamknięcie śledztwa (art ) Rozdział 36a. Dochodzenie (art. 325a 325i) Rozdział 37. Nadzór prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym (art ) Rozdział 38. Czynności sądowe w postępowaniu przygotowawczym (art ) Rozdział 39. Akt oskarżenia (art ) DZIAŁ VIII. Postępowanie przed sądem pierwszej instancji (art ) Rozdział 40. Wstępna kontrola oskarżenia (art ) Rozdział 41. Przygotowanie do rozprawy głównej (art ) Rozdział 42. Jawność rozprawy głównej (art ) Rozdział 43. Przepisy ogólne o rozprawie głównej (art ) Rozdział 44. Rozpoczęcie rozprawy głównej (art ) Rozdział 45. Przewód sądowy (art ) Rozdział 46. Głosy stron (art ) Rozdział 47. Wyrokowanie (art ) DZIAŁ IX. Postępowanie odwoławcze (art ) Rozdział 48. Przepisy ogólne (art ) Rozdział 49. Apelacja (art ) Rozdział 50. Zażalenie (art ) DZIAŁ X. Postępowania szczególne (art j) Rozdział 51. Postępowanie uproszczone (art ) Rozdział 52. Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego (art )

6 Spis treści Rozdział 53. Postępowanie nakazowe (art ) Rozdział 54. Postępowanie w sprawach o wykroczenia (art ) Rozdział 54a. Postępowanie przyspieszone (art. 517a 517j) DZIAŁ XI. Nadzwyczajne środki zaskarżenia (art ) Rozdział 55. Kasacja (art ) Rozdział 56. Wznowienie postępowania (art ) DZIAŁ XII. Postępowanie po uprawomocnieniu się orzeczenia (art ) Rozdział 57. Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego (art ). 681 Rozdział 58. Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie (art ) Rozdział 59. Ułaskawienie (art ) Rozdział 60. Wyrok łączny (art ) DZIAŁ XIII. Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych (art ) Rozdział 61. Immunitety osób należących do przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych państw obcych (art ) Rozdział 62. Pomoc prawna i doręczenia w sprawach karnych (art ). 709 Rozdział 62a. Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie postanowienia o zatrzymaniu dowodów lub mającego na celu zabezpieczenie mienia (art. 589g 589k). 719 Rozdział 62b. Wystąpienie państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub mającego na celu zabezpieczenie mienia (art. 589l 589u) Rozdział 63. Przejęcie i przekazanie ścigania karnego (art ) Rozdział 64. Wystąpienie o wydanie lub przewóz osób ściganych lub skazanych przebywających za granicą oraz o wydanie przedmiotów (art ) Rozdział 65. Wydanie oraz przewóz osób ściganych albo skazanych lub wydanie przedmiotów na wniosek państw obcych (art ) Rozdział 65a. Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o przekazanie osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania (art. 607a 607j) Rozdział 65b. Wystąpienie państwa członkowskiego Unii Europejskiej o przekazanie osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania (art. 607k 607zc) Rozdział 66. Przejęcie i przekazanie orzeczeń do wykonania (art f) 776 Rozdział 66a. Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia dotyczącego grzywny, środków karnych w postaci nawiązki lub świadczenia pieniężnego lub też orzeczenia zasądzającego od sprawcy koszty procesu (art. 611fa 611fe) Rozdział 66b. Wystąpienie państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia o karach o charakterze pieniężnym (art. 611ff 611fm) Rozdział 66c. Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia przepadku (art. 611fn 611ft)

7 Spis treści Rozdział 66d. Wystąpienie państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia przepadku (art. 611fu 611fze) Rozdział 66e. Współpraca z Międzynarodowym Trybunałem Karnym (art. 611g 611s) Rozdział 66f. Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie kary pozbawienia wolności (art. 611t 611tf) Rozdział 66g. Wystąpienie państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie kary pozbawienia wolności (art. 611tg 611ts) Rozdział 66h. Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia skazującego na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, karę ograniczenia wolności, samoistnie orzeczony środek karny, a także orzeczenia o warunkowym zwolnieniu oraz warunkowym umorzeniu postępowania karnego (art. 611u 611uc) Rozdział 66i. Wystąpienie państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia karnego związanego z poddaniem sprawcy próbie (art. 611ud 611uj) Rozdział 67. Przepisy końcowe (art ) DZIAŁ XIV. Koszty procesu (art ) Rozdział 68. Przepisy ogólne (art ) Rozdział 69. Zwolnienie od kosztów sądowych (art ) Rozdział 70. Zasądzenie kosztów procesu (art ) Rozdział 71. Koszty procesu związane z powództwem cywilnym i zasądzeniem odszkodowania z urzędu (art ) DZIAŁ XV. Postępowanie karne w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych (art ) Rozdział 72. Przepisy ogólne (art ) Rozdział 73. Środki przymusu i postępowanie przygotowawcze (art ) Rozdział 74. Postępowanie przed sądem (art ) Rozdział 75. Postępowanie w sprawach o wykroczenia (art ) USTAWA z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.) Wykaz literatury powoływanej skrótowo Skorowidz

8 Wykaz skrótów Apel. Lub. Apelacja Lubelska Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego Biul. PK Biuletyn Prawa Karnego Biul. Prok. Gen. Biuletyn Prokuratury Generalnej Decyzja ramowa decyzja ramowa Rady 2005/214/WSiWS z 24 lutego 2005 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do kar o charakterze pieniężnym (Dz.Urz. UE 2005 L 76/16 ze zm.) d.k.k. ustawa z 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.) d.k.p.k. ustawa z 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 19, poz. 96 ze zm.) Dz.U. Dziennik Ustaw EKOPCiPW Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) e.n.a. europejski nakaz aresztowania EPS Europejski Przegląd Sądowy GSiP Gazeta Sądowa i Penitencjarna Gaz. Praw. Gazeta Prawnicza Inf. Praw. Informacja Prawnicza k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.k.s. ustawa z 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 ze zm.) k.k.w. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) Konstytucja Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) 9

9 Wykaz skrótów k.p.w. ustawa z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 ze zm.) k.w. ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 ze zm.) KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe Lex system informacji prawnej Wolters Kluwer LexPolonica Serwis Prawniczy LexisNexis M.P. Monitor Polski MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych NIK Najwyższa Izba Kontroli z 10 stycznia 2003 r. z 13 czerwca 2003 r. z 18 marca 2004 r. z 16 kwietnia 2004 r. z 8 października 2004 r. z 17 grudnia 2004 r. z 27 października 2006 r. z 16 listopada 2006 r. z 12 stycznia 2007 r. z 15 marca 2007 r. z 29 marca 2007 r. z 9 maja 2007 r. z 24 października 2008 r. (Dz.U. Nr 214, poz. 1344) z 24 października 2008 r. (Dz.U. Nr 225, poz. 1485) z 5 grudnia 2008 r. (Dz.U. Nr 237, poz. 1651) ustawa z 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. Nr 17, poz. 155 ze zm.) ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 111, poz. 1061) ustawa z 18 marca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz ustawy Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 69, poz. 626) ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 93, poz. 889 ze sprost.) ustawa z 8 października 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz ustawy Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 240, poz. 2405) ustawa z 17 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o Policji oraz ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2005 r. Nr 10, poz. 70) ustawa z 27 października 2006 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 226, poz. 1647) ustawa z 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 226, poz. 1648) ustawa z 12 stycznia 2007 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 20, poz. 116) ustawa z 15 marca 2007 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 112, poz. 766) ustawa z 29 marca 2007 r. o zmianie ustawy o prokuraturze, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 64, poz. 432 ze zm.) ustawa z 9 maja 2007 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 99, poz. 664) ustawa z 24 października 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 214, poz. 1344) ustawa z 24 października 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 225, poz. 1485) ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 237, poz. 1651) 10

10 Wykaz skrótów z 5 grudnia 2008 r. (Dz.U. z 2009 r. Nr 20, poz. 104) z 19 grudnia 2008 r. z 12 lutego 2009 r. z 16 lipca 2009 r. (Dz.U. Nr 127, poz. 1051) z 16 lipca 2009 r. (Dz.U. Nr 144, poz. 1178) z 5 listopada 2009 r. (Dz.U. Nr 206, poz. 1589) z 17 grudnia 2009 r. (Dz.U. Nr 7, poz. 46) z 9 kwietnia 2010 r. (Dz.U. Nr 106, poz. 669) z 20 maja 2010 r. (Dz.U. Nr 98, poz. 626) z 5 sierpnia 2010 r. (Dz.U. Nr 182, poz. 1228) z 20 stycznia 2011 r. (Dz.U. Nr 48, poz. 245) z 20 stycznia 2011 r. (Dz.U. Nr 48, poz. 246) z 4 lutego 2011 r. (Dz.U. Nr 53, poz. 273) z 1 kwietnia 2011 r. z 29 lipca 2011 r. (Dz.U. Nr 191, poz. 1135) z 31 sierpnia 2011 r. z 16 września 2011 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 1431) ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2009 r. Nr 20, poz. 104) ustawa z 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2009 r. Nr 8, poz. 39) ustawa z 12 lutego 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 28, poz. 171) ustawa z 16 lipca 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 127, poz. 1051) ustawa z 16 lipca 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 144, poz. 1178) ustawa z 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw art. 2 (Dz.U. Nr 206, poz ze zm.) ustawa z 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego art. 2 (Dz.U. z 2010 r. Nr 7, poz. 46) ustawa z 9 kwietnia o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 106, poz. 669) ustawa z 20 maja 2010 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy o Policji, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego art. 4 (Dz.U. Nr 98, poz. 626) ustawa z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych art. 108 (Dz.U. Nr 182, poz. 1228) ustawa z 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz ustawy Kodeks karny skarbowy (Dz.U. Nr 48, poz. 245) ustawa z 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 48, poz. 246) ustawa z 4 lutego 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 53, poz. 273) ustawa z 1 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 117, poz. 678) ustawa z 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 191, poz. 1135) ustawa z 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 217, poz. 1280) ustawa z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 240, poz. 1431) 11

11 Wykaz skrótów z 16 września 2011 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 1430) ustawa z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy o prokuraturze oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Karnym (Dz.U. Nr 240, poz. 1430) NP Nowe Prawo NRA Naczelna Rada Adwokacka OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa OSNMS Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wyd. Ministerstwa Sprawiedliwości OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wyd. Prokuratury Generalnej OSNSD Orzecznictwo Sądu Najwyższego Sądu Dyscyplinarnego OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK ZU Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PiŻ Prawo i Życie PPK Problemy Prawa Karnego, Uniwersytet Śląski, Katowice Probl. Krym. Problemy Kryminalistyki Probl. Praw. Problemy Praworządności Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Przegl. Pol. Przegląd Policyjny PS Przegląd Sądowy p.w.k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.) regul. prok. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 marca 2010 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. Nr 49, poz. 296) regul. urzęd. sądów powszech. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249 ze zm.) RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny RPO Rzecznik Praw Obywatelskich SA Sąd Apelacyjny SIS System Informacyjny Schengen Sł. MO Służba MO SN Sąd Najwyższy Studia Praw. Studia Prawnicze tekst jedn. tekst jednolity u.p.n. ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178) u.sn ustawa z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz ze zm.) u.s.p. ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.) 12

12 Wykaz skrótów ust. prok. ustawa z 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 7, poz. 39 ze zm.) Uzasadnienie k.p.k. Uzasadnienie do Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. (opublikowane w Nowe Kodeksy karne 1997 z uzasadnieniami, Warszawa 1997) WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy zd. zdanie (fragment przepisu) ZN ASW Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych Uwaga: Numeracja artykułów podawana bez bliższego oznaczenia dotyczy Kodeksu postępowania karnego z 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).

13 Wprowadzenie Dziewiąte wydanie Komentarza uwzględnia zmiany w przepisach procedury karnej według stanu na 1 stycznia 2012 r., wprowadzone w 2011 r., w szczególności zmiany wprowadzone przez: ustawę z 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz ustawy Kodeks karny skarbowy (Dz.U. Nr 48, poz. 45); ustawę z 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 48, poz. 246); ustawę z 4 lutego 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 53, poz. 273); ustawę z 1 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 117, poz. 678); ustawę z 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 191, poz. 1135); ustawę z 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 217, poz. 1280); ustawę z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 240, poz. 1431); ustawę z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy o prokuraturze oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Karnym (Dz.U. Nr 240, poz. 1430). W wydaniu tym uwzględniono najnowsze orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Obecna edycja Komentarza zawiera uaktualnione orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych oraz najnowsze piśmiennictwo z zakresu procesu karnego. Komentarz pozostał opracowaniem o zwartym układzie, uwzględniającym przede wszystkim potrzeby praktyki. 15

14 USTAWA z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 4 sierpnia 1997 r. Nr 89, poz. 555; zm.: Dz.U. z 1999 r. Nr 83, poz. 931; z 2000 r. Nr 50, poz. 580, Nr 62, poz. 717, Nr 73, poz. 852 i Nr 93, poz. 1027; z 2001 r. Nr 98, poz i Nr 106, poz. 1149; z 2002 r. Nr 74, poz. 676; z 2003 r. Nr 17, poz. 155, Nr 111, poz i Nr 130, poz. 1188; z 2004 r. Nr 51, poz. 514, Nr 69, poz. 626, Nr 93, poz. 889, Nr 240, poz. 2405, Nr 264, poz. 2641; z 2005 r. Nr 10, poz. 70, Nr 48, poz. 461, Nr 77, poz. 680, Nr 96, poz. 821, Nr 141, poz. 1181, Nr 143, poz. 1203, Nr 163, poz. 1363, Nr 169, poz. 1416, Nr 178, poz. 1479; z 2006 r. Nr 15, poz. 118, Nr 66, poz. 467, Nr 95, poz. 659, Nr 104, poz. 708 i 711, Nr 141, poz i 1113, Nr 167, poz. 1192, Nr 226, poz i 1648; z 2007 r. Nr 20, poz. 116, Nr 64, poz. 432, Nr 80, poz. 539, Nr 89, poz. 589, Nr 99, poz. 664, Nr 112, poz. 766, Nr 123, poz. 849, Nr 128, poz. 903; z 2008 r. Nr 27, poz. 162, Nr 100, poz. 648, Nr 107, poz. 686, Nr 123, poz. 802, Nr 182, poz. 1133, Nr 208, poz. 1308, Nr 214, poz. 1344, Nr 225, poz. 1485, Nr 234, poz. 1571; z 2009 r. Nr 8, poz. 39, Nr 20, poz. 104, Nr 28, poz. 171, Nr 68, poz. 585, Nr 85, poz. 716, Nr 127, poz. 1051, Nr 144, poz. 1178, Nr 168, poz. 1323, Nr 190, poz. 1474, Nr 178, poz. 1375, Nr 206, poz. 1589; z 2010 r. Nr 7, poz. 46, Nr 98, poz. 626, Nr 106, poz. 669, Nr 122, poz. 826, Nr 125, poz. 842, Nr 182, poz. 1228, Nr 197, poz. 1307); z 2011 r. Nr 48 poz. 245 i 246, Nr 53, poz. 273, Nr 112, poz. 654, Nr 117, poz. 678, Nr 142, poz. 829, Nr 191, poz. 1135, Nr 217, poz. 1280, Nr 240, poz i 1431, Nr 279, poz. 1645). DZIAŁ I Przepisy wstępne Literatura: M. Cieślak, Polska procedura karna, Warszawa 1984; S. Cora, Zasada legalizmu ścigania a zawiadomienie o przestępstwie, PiP 2010, nr 10; T. Gardocka, Prejudycjalność w polskim procesie karnym, Warszawa 1987; Z. Gostyński, Zawieszenie postępowania karnego, Warszawa 1994; tenże, Umorzenie postępowania na podstawie art. 11 nowego k.p.k. odstępstwo od zasady legalizmu, PiP 1997, nr 12; J. Grajewski, Ściganie na wniosek w polskim procesie karnym, Gdańsk 1982; T. Grzegorczyk, Cofanie wniosku o ściganie w procesie karnym, PS 1997, nr 1; T. Grzegorczyk, Wnioskowy tryb ścigania czynów karalnych, Łódź 1986; T. Grzegorczyk, Wygaśnięcie prawa oskarżyciela publicznego do oskarżenia, Prob. Praw. 1980, nr 2; W. Grzeszczyk, Charakter prawny terminu określonego w art k.p.k., Prok. i Pr. 1999, nr 3, s. 129; P. Hofmański, Ochrona praw człowieka, Białystok 1994; tenże, Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego, Katowice 1988; P. Hofmański, S. Zabłocki, Granice skargi oskarżycielskiej w świetle najnowszego orzecznictwa, w: Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, Warszawa 2008; P. Kardas, Standard rzetelnego procesu a prawo wglądu do akt sprawy w postępowaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania; Prok. i Pr. 2010, nr 1 2; Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 2001; P. Kruszyński, Zasada domniemania niewinności w polskim procesie karnym, Warszawa 1983; tenże, Zasada domniemania niewinności 17

15 Art. 1 Dział I. Przepisy wstępne w świetle najnowszego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, w: Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Prof. J. Grajewskiemu, Gdańskie Studia Prawnicze, t. XI, Gdańsk 2003; W. Michalski, Immunitety w polskim procesie karnym, Warszawa 1970; A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994; tenże, Refleksje na temat przestrzegania zasady prawdy materialnej a zachowanie sprawności postępowania, w: Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Prof. J. Grajewskiemu, Gdańskie Studia Prawnicze, t. XI, Gdańsk 2003; I. Nowikowski, O niektórych kwestiach związanych z tak zwanym umorzeniem absorpcyjnym, w: Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Prof. J. Grajewskiemu, Gdańskie Studia Prawnicze, t. XI, Gdańsk 2003; A.T. Olszewski, Umorzenie absorpcyjne, Prok. i Pr. 2008, nr 1; S. Stachowiak, Funkcje zasady skargowości w polskim procesie karnym, Poznań 1975; Z. Świda-Łagiewska, Zasada swobodnej oceny dowodów w polskim procesie karnym, Wrocław 1983; J. Tylman, Zasada legalizmu w procesie karnym, Warszawa 1965; tenże, Warunki dopuszczalności postępowania karnego, w: Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 14, Warszawa 1998; K. Zawistowski, Mediacja w postępowaniu przygotowawczym, Prok. i Pr. 2005, nr 11. Art. 1. ZAKRES OBOWIĄZYWANIA Art. 1. Postępowanie karne w sprawach należących do właściwości sądów toczy się według przepisów niniejszego kodeksu. 1. Postępowanie karne (nazywane także procesem karnym) jest to prawnie uregulowana działalność zmierzająca do realizacji prawa karnego materialnego. Postępowanie to ma więc na celu ustalenie, czy zaistniał czyn zabroniony mający postać przestępstwa, a następnie wykrycie jego sprawcy i pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej. Normy postępowania karnego określają prawa i obowiązki organów procesowych, stron i innych uczestników tego postępowania oraz warunki i formy ich działania, które nie mogą być dowolne muszą się one mieścić w ramach określanych przez ustawę. W tej kwestii zachowuje aktualność następująca teza: Obowiązkiem sądu jest czuwanie nad tym, aby postępowanie dowodowe prowadzone było zgodnie z tymi normami (zamieszczonymi w Kodeksie dop. W.G.). Jeżeli więc sąd odmawia wykorzystania w charakterze dowodu dokumentu procesowego, który został sporządzony z naruszeniem obowiązujących przepisów, to decyzja ta ma oparcie w art. 1 k.p.k. (wyrok SN z 22 lutego 1978 r. I KR 12/78, OSPiKA 1979, nr 7 8, poz. 142). 2. Postępowanie karne jest wyrazem realizacji konstytucyjnej zasady sprawowania wymiaru sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej przez sądy (art. 175 ust. 1 Konstytucji RP). Sądami, do których właściwości należą sprawy karne, są: sądy powszechne, sądy wojskowe oraz Sąd Najwyższy. 3. Zgodnie z Konstytucją RP postępowanie przed sądami określają ustawy (art. 176 ust. 2). Zasada ta znalazła wyraz w ustawie z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.). Kodeks ten, wraz z przepisami wprowadzającymi (ustawa z 6 czerwca 1997 r. Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.), jest podstawowym źródłem prawa karnego procesowego, regulującego postępowanie karne. Normy te znajdują uzupełnienie m.in. w: 18 Wincenty Grzeszczyk

16 Dział I. Przepisy wstępne Art. 1 1) Konstytucji RP (jest ona źródłem powszechnie obowiązującego prawa art. 87 ust. 1), której przepisy statuują m.in. następujące zasady procesowe: prawa do obrony (art. 42 ust. 2), domniemania niewinności (art. 42 ust. 3), jawności procesu (art. 45), dwuinstancyjności postępowania sądowego (art. 176 ust. 1); ustawa zasadnicza określa też immunitet parlamentarny (art. 105 i 108), 2) ratyfikowanych umowach międzynarodowych, które po ich ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej stanowią część krajowego porządku prawnego i są źródłem powszechnie obowiązującego prawa (art. 91 ust. 1 i art. 87 ust. 1 Konstytucji RP). Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową (art. 91 ust. 2 Konstytucji RP). Źródłem prawa są więc także przepisy m.in. Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) oraz Europejskiej Konwencji o ekstradycji z 13 grudnia 1957 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 70, poz. 307), 3) przepisach ustrojowych, określających organizację sądów, prokuratury, adwokatury, radców prawnych, organów ścigania, 4) przepisach Kodeksu postępowania cywilnego w zakresie określonym przez Kodeks postępowania karnego (art. 70, 89, 292 1), 5) aktach wykonawczych (rozporządzeniach wydanych na podstawie delegacji zamieszczonych w Kodeksie postępowania karnego). 4. Przepisy Kodeksu postępowania karnego stosuje się nie tylko w postępowaniu karnym (w postępowaniu w sprawach o przestępstwa), lecz także w innych postępowaniach na podstawie przepisów szczególnych, zwłaszcza zaś: w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe (zob. art. 113 k.k.s. oraz inne przepisy tej ustawy, np. art , art ), w postępowaniu w sprawach o wykroczenia (według art. 1 2 k.p.w. w postępowaniu tym przepisy Kodeksu postępowania karnego stosuje się tylko wtedy, gdy przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia tak stanowią, np. w art. 8, 11 1, art. 19 1, art i 2, art. 41 1, art. 69, 81, 109, 112 i innych), w postępowaniu w sprawach nieletnich (art. 20 i 21 3 u.p.n.), do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych (art. 22 ustawy z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, Dz.U. Nr 197, poz ze zm.), w postępowaniu przed Trybunałem Stanu (art. 18 ust. 2 ustawy z 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 925 ze zm.), w postępowaniu lustracyjnym (art. 19 i 21d ustawy z 18 października 2006 r. o ujawnieniu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat oraz treści tych dokumentów, tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425 ze zm.), 19

17 Art. 2 Dział I. Przepisy wstępne w postępowaniu cywilnym, na podstawie art k.p.c., w razie zarządzenia przymusowego sprowadzenia lub aresztowania, w postępowaniu dyscyplinarnym (m.in. na podstawie art. 89 ust. prok., art. 128 u.s.p., art. 69 ustawy z 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie, tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz ze zm.). Art. 2. CELE POSTĘPOWANIA KARNEGO Art Przepisy niniejszego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby: 1) sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności, 2) przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego, 3) uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego, 4) rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie. 2. Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. 1. Art. 2 określa cele postępowania karnego, które wyznaczają wyrażone w 1 dyrektywy w postaci: zasady trafnej reakcji karnej (zwanej także zasadą trafnego orzekania pkt 1), zadań prewencyjnych prawa karnego (pkt 2), obrony interesów pokrzywdzonego (pkt 3) oraz należytej szybkości postępowania (pkt 4). Ze względu na doniosłość regulacji w osobnym przepisie ( 2) umieszczono zasadę prawdy. 2. W dyrektywie określonej w art. 2 1 pkt 1 w pierwszej kolejności położono akcent na nieuchronność odpowiedzialności karnej. Oczywistym warunkiem tej odpowiedzialności jest wykrycie sprawcy przestępstwa. Osoba zatem, która nie jest sprawcą przestępstwa, a więc jest niewinna, nie powinna ponosić odpowiedzialności karnej. Zasada trafnej reakcji karnej wymaga ponadto, aby represja karna była sprawiedliwa osoba winna powinna ponieść odpowiedzialność karną taką, na jaką zasługuje (a więc ani mniejszą, ani większą). Zasada ta ma zastosowanie także w postępowaniu przygotowawczym. Oznacza wówczas, że postępowanie to, dążąc do skutecznego zwalczania przestępczości, powinno jednocześnie chronić obywatela przed bezpodstawnym postawieniem w stan podejrzenia, a następnie w stan oskarżenia. 3. Ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa jest warunkiem prowadzenia skutecznej walki z przestępczością. Ustalenia w tym zakresie powinny 20 Wincenty Grzeszczyk

18 Dział I. Przepisy wstępne Art. 2 być, zgodnie z art. 2 1 pkt 2, odpowiednio wykorzystane do realizacji funkcji prewencyjnej prawa karnego zapobiegania przestępczości oraz umacniania poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego. Służy temu przewidziana w art. 19 tzw. sygnalizacja. 4. Zasada prawnej ochrony interesów pokrzywdzonego znajduje odbicie w licznych uregulowaniach szczegółowych. Jej wyrazem w postępowaniu przygotowawczym są rozwiązania przewidujące jednakowe traktowanie w Kodeksie postępowania karnego pokrzywdzonego i podejrzanego w zakresie ich udziału w czynnościach dowodowych (por. art , art i art. 318). Ponadto pokrzywdzony, działając w charakterze oskarżyciela posiłkowego, może w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego wnieść do sądu własny akt oskarżenia (art. 55). Jest on również uprawniony do wnioskowania o zobowiązanie skazanego do naprawienia szkody bez potrzeby wnoszenia powództwa adhezyjnego (art. 46 k.k.), do udziału w rozprawie, chociażby nie był stroną (art ), i w niektórych posiedzeniach sądu (por. np. art , art. 354 pkt 2). Od jego stanowiska uzależniane są niektóre decyzje sądu, np. przewidziane w art Warunkiem rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie jest szybkie i sprawne przeprowadzenie postępowania karnego, w tym również postępowania przygotowawczego. O prawie do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki stanowi także art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności zaś w art. 6 ust. 1, określając prawo do rzetelnego procesu sądowego, jako jeden z jego warunków przewiduje rozpatrzenie sprawy w rozsądnym terminie. Dobro wymiaru sprawiedliwości jest realnie zagrożone wtedy, gdy do rozstrzygnięcia sprawy nie dochodzi w rozsądnym terminie. Do podstawowych warunków optymalnego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości należy bowiem, obok zapewnienia stanu obiektywnego i niezawisłego orzekania, również realizowanie celów postępowania karnego, określonych w art. 2 1 k.p.k. Brak dążenia przez niewykorzystanie dostępnych instytucji prawa procesowego do realizacji tych celów podważa sens postępowania karnego, osłabia zaufanie do skuteczności prawa i obniża poczucie równości prawa, zagrażając w ten właśnie sposób podstawom funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Tak właśnie należy ocenić zaniechanie właściwego postępowania w jednostkowej nawet sprawie, skoro bezczynność organu procesowego nie daje się usprawiedliwić stanem prawa, które reguluje przecież sposoby usuwania względnych przeszkód w kontynuowaniu postępowania (postanowienie SN z 7 czerwca 2000 r. II KO 105/00, Prok. i Pr. 2000, nr 11, poz. 4). 6. Zasada prawdy, określona w art. 2 2, ma doniosłe znaczenie dla całego procesu karnego. Wymaga ona, aby ustalenia faktyczne, stanowiące podstawę wszelkich rozstrzygnięć, były prawdziwe, a więc zgodne z rzeczywistością. Na takich ustale- 21

19 Art. 3 Dział I. Przepisy wstępne niach powinny być oparte wszelkie rozstrzygnięcia: wyroki, postanowienia, zarządzenia. Wszystkie organy procesowe, na każdym etapie postępowania, powinny dążyć do poznania prawdy w drodze wszelkich dostępnych i dozwolonych środków. Poznaniu prawdy służy realizacja innych zasad, a zwłaszcza: obiektywizmu (bezstronności) organów procesowych, kontradyktoryjności postępowania, bezpośredniości, swobodnej oceny dowodów. Zasada prawdy zawarta jest m.in. w art. 92 i 410 (podstawę orzeczenia może stanowić tylko całokształt ujawnionych okoliczności), w art. 167 (obowiązek przeprowadzania dowodu także z urzędu) oraz w art. 388, z którego wynika, że sąd nie jest związany przyznaniem się oskarżonego do winy (W. Daszkiewicz, Prawo, t. I, s. 87). Art. 3. UDZIAŁ CZYNNIKA SPOŁECZNEGO Art. 3. W granicach określonych w ustawie postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego. 1. Treść art. 3 jest zharmonizowana z art. 182 Konstytucji RP, zgodnie z którym udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa. Udział czynnika społecznego w postępowaniu karnym może odbywać się w trzech formach: 1) udziału ławników w orzekaniu (są wówczas równouprawnieni z sędziami zawodowymi), 2) udziału przedstawiciela organizacji społecznej w warunkach określonych w art. 90, 3) udzielenia zgodnie z art. 271 poręczenia przez organizację społeczną tytułem środka zapobiegawczego (zob. W. Daszkiewicz, Prawo, t. I, s. 122). 2. Na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (art. 28 1). Sąd orzeka kolegialnie, z udziałem ławników: 1) w sprawach o zbrodnie, w składzie jednego sędziego i dwóch ławników (art. 28 2), 2) w sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, w składzie dwóch sędziów i trzech ławników (art. 28 4). Kodeks przewiduje również możliwość rozpoznawania spraw w pierwszej instancji w składzie trzech sędziów (art. 28 3, art ). 22 Wincenty Grzeszczyk

20 Dział I. Przepisy wstępne Art. 4 5 Art. 4. ZASADA OBIEKTYWIZMU Art. 4. Organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. 1. Sformułowana w art. 4 zasada obiektywizmu (zwana niekiedy zasadą bezstronności) wymaga, aby organy procesowe badały i uwzględniały okoliczności bez kierunkowego (pozytywnego lub negatywnego) nastawienia do sprawy, zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Jest to osiągalne tylko wtedy, gdy przedmiotem zainteresowania, a następnie rozważań organu procesowego jest cały zebrany w sprawie materiał dowodowy, bez pominięcia istotnych jego części (zob. wyrok SN z 29 czerwca 1999 r. V KKN 459/97, Prok. i Pr. 2000, nr 2, poz. 10). O prawie do rozpatrzenia sprawy przez bezstronny sąd stanowi art. 45 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 6 ust. 1 EKOPCiPW. 2. Zasada obiektywizmu adresowana jest do organów prowadzących postępowanie karne, a więc nie tylko do sądu, lecz także do organów prowadzących lub nadzorujących postępowanie przygotowawcze. Trafnie przyjmuje się, że rzeczywista treść zasady jest szersza. Nakaz zachowania obiektywizmu odnosi się także do innych uczestników postępowania, a zwłaszcza biegłego, tłumacza, specjalisty, protokolanta, stenografa (zob. P. Hofmański i inni, Kodeks, t. I, s ). Ponadto dotyczy ona również badania oraz uwzględniania okoliczności na korzyść i niekorzyść innych niż oskarżony uczestników procesu, np. powoda cywilnego, pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym (W. Daszkiewicz, Prawo, t. I, s. 88). 3. Gwarancją zasady obiektywizmu są rozwiązania przewidujące wyłączenie sędziego (art. 40 i 41), ławników (art. 44), prokuratora i innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych (art. 47 i 48), biegłych (art. 196), pomocników procesowych: tłumacza (art ), specjalistów (art ), protokolanta i stenografa (art. 146) zob. T. Grzegorczyk, Kodeks, s. 35. Art. 5. ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI, IN DUBIO PRO REO Art Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem. 2. Nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. 1. Art. 5 1 wyraża zasadę domniemania niewinności, której istota sprowadza się do tego, że nakazuje ona odpowiednią postawę wobec oskarżonego i odpowiednie traktowanie go, co ma znaczenie dla jego statusu prawnego i społecznego, w tym jego reputacji i godności (M. Cieślak, Polska procedura, s. 356). Nie wymaga ona 23

21 Art. 5 Dział I. Przepisy wstępne natomiast subiektywnego przekonania organu procesowego, że oskarżony jest niewinny. Zasada ta uwalnia oskarżonego od obowiązku dowodzenia swej niewinności (art. 74 1), co powoduje, że na oskarżycielu spoczywa ciężar dowodu, a więc udowodnienia mu winy. Nowela do k.p.k. z 10 stycznia 2003 r., która weszła w życie 1 lipca 2003 r., zmieniła brzmienie 1 art. 5, wprowadzając regułę, że nie każde orzeczenie, lecz tylko prawomocny wyrok, obala domniemanie niewinności. Zapewnia to jego zgodność z art. 42 ust. 3 Konstytucji RP. 2. Domniemanie niewinności oskarżonego zostaje obalone dopiero po udowodnieniu mu winy i jej stwierdzeniu prawomocnym wyrokiem skazującym lub warunkowo umarzającym postępowanie. Domniemanie to zaczyna działać na nowo po uchyleniu takiego wyroku w trybie kasacji, wznowienia postępowania albo podjęcia postępowania warunkowo umorzonego. 3. Konsekwencją wynikającą z zasady domniemania niewinności jest konieczność wydania wyroku uniewinniającego nie tylko z powodu całkowitego obalenia oskarżenia (gdy wykazano, że oskarżony jest niewinny), lecz także wtedy, gdy oskarżenie nie zostało dostatecznie udowodnione ze względu na występujące wątpliwości (zob. W. Daszkiewicz, Prawo, t. I, s. 82). Oznacza to, że udowodnienie winy oskarżonemu musi być całkowite, pewne, wolne od wątpliwości (wyrok SN z 24 lutego 1999 r. V KKN 362/97, Prok. i Pr. 1999, nr 7 8, poz. 11). 4. Zasadę domniemania niewinności uzupełnia zasada in dubio pro reo (art. 5 2), zawierająca nakaz rozstrzygania na korzyść oskarżonego wątpliwości, których nie da się usunąć. Reguła ta odnosi się zarówno do zagadnień faktycznych, jak i do wątpliwości prawnych wykładni przepisów i ich odpowiedniego stosowania (zob. M. Cieślak, Polska procedura, s. 358; T. Grzegorczyk, Kodeks, s. 40; S. Waltoś, Proces, s. 247). 5. Zasada in dubio pro reo nie może prowadzić do traktowania wątpliwości w sposób uproszczony. Wątpliwości w zakresie ustaleń faktycznych powinny być usunięte w drodze analizy materiału dowodowego i wykorzystania przez organy procesowe inicjatywy dowodowej. Dopiero po wyczerpaniu wszystkich możliwości w tym zakresie nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego (wyrok SN z 4 kwietnia 2000 r. II KKW 391/98, niepubl.). O zaistnieniu sytuacji opisanej w art. 5 2 k.p.k. można mówić tylko wówczas, gdy pomimo podjęcia starań nie zgromadzono dowodów, które pozwoliłyby na usunięcie istniejących w sprawie wątpliwości (wyrok SN z 10 lutego 2011 r. V KZ 281/10, OSNKW 2011, nr 2, poz. 20). 6. Stan określony przez ustawodawcę jako»nie dające się usunąć wątpliwości«(art. 5 2 k.p.k.) powstaje w następstwie oceny dowodów. Dopiero wówczas bowiem można stwierdzić, czy wątpliwości w ogóle wystąpiły, czy były uzasadnione, czy i jakie miały znaczenie dla kwestii odpowiedzialności prawnej oskarżonego, czy 24 Wincenty Grzeszczyk

22 Dział I. Przepisy wstępne Art. 6 udało się je przezwyciężyć w sposób dopuszczalny przez prawo procesowe itp. O naruszeniu zasady in dubio pro reo nie można zatem mówić wówczas, gdy sąd w wyniku pełnej i poprawnie dokonanej swobodnej oceny dowodów uznał, że brak jest wątpliwości albo że nie mają one znaczenia dla odpowiedzialności prawnej oskarżonego. Jest jednocześnie dobrym prawem obrony oskarżonego mnożenie, a nawet wyolbrzymianie na każdym etapie postępowania takich faktów i ich ocen, które pozwalają na powątpiewanie w jego winę, pod warunkiem wszakże nieprzeinaczania faktów (lojalności wobec faktów) zob. wyrok SN z 14 maja 1999 r. IV KKN 714/98 (Prok. i Pr. 2000, nr 4, poz. 8). 7. Zasada in dubio pro reo (art. 5 2 k.p.k.) nie ogranicza utrzymanej w granicach racjonalności swobodnej oceny dowodów. Jeżeli zatem z materiału dowodowego wynikają różne wersje zdarzenia, to nie jest to jeszcze równoznaczne z zaistnieniem nie dających się usunąć wątpliwości w rozumieniu tego przepisu. W takim wypadku sąd jest zobowiązany do dokonania ustaleń właśnie na podstawie swobodnej oceny dowodów. Dopiero wtedy, gdy po wykorzystaniu wszelkich istniejących możliwości wątpliwości nie zostaną usunięte, należy je wytłumaczyć w sposób korzystny dla oskarżonego. Jeżeli jednak sąd dokona stanowczych ustaleń, to w ogóle nie może zachodzić obraza art. 5 2 k.p.k. (bo według tych ustaleń nie ma wątpliwości), tylko powstaje kwestia, czy ustalenia te są dokonane prawidłowo czy też błędnie (wyrok SN z 27 lipca 2000 r. IV KKN 532/99, Prok. i Pr. 2001, nr 1, poz. 7 dodatek). Art. 6. ZASADA PRAWA DO OBRONY Art. 6. Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. 1. Określona w art. 6 zasada prawa do obrony ma rangę zasady konstytucyjnej. Zgodnie z art. 42 ust. 2 Konstytucji RP każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. Prawo do obrony gwarantują także art. 6 ust. 3 lit. b, c, d EKOPCiPW oraz art. 14 ust. 3 lit. b, d, e MPPOiP. 2. Obroną w postępowaniu karnym jest każde celowe zachowanie podejmowane w interesie oskarżonego. Zachowanie to może mieć charakter obrony czynnej, której wyrazem są czynności zmierzające do ochrony interesów oskarżonego, lub obrony biernej, polegającej na powstrzymywaniu się od dostarczania dowodów wspierających oskarżenie (art. 74 1). 3. W doktrynie i orzecznictwie wyróżnia się obronę materialną, jako działalność skierowaną na odrzucenie oskarżenia lub złagodzenie odpowiedzialności karnej i odpowiednio odpowiedzialności cywilnej, oraz obronę formalną, czyli korzystanie z pomocy obrońcy. Trafnie jednak podnosi się, że takie rozróżnienie z wielu po- 25

23 Art. 6 Dział I. Przepisy wstępne wodów nie jest uzasadnione, m.in. dlatego że działalność obrońcy służy materialnej obronie oskarżonego. Uzasadnione jest natomiast różnicowanie według kryterium podmiotowego na obronę wykonywaną przez samego oskarżonego, obrońcę, inne osoby uprawnione do tego przez ustawę (np. ustawowych przedstawicieli) i oskarżyciela publicznego (art ). 4. Prawo do obrony urzeczywistnia się przez konkretne uprawnienia procesowe, m.in. prawo do informacji (art. 16), uprawnienia w zakresie składania wniosków dowodowych (art. 167), udziału w czynnościach procesowych (art , art , art , art , art , art , art. 451, art. 464), składania wyjaśnień (art i art. 176), wglądu do akt sprawy (art. 156, art. 321), zaskarżania orzeczeń (art. 425). 5. Wyrazem prawa do obrony jest również prawo do milczenia (art ) oraz prawo do nieświadczenia przeciwko sobie (art w części dotyczącej reguły nemo se ipsum accusare tenetur). Z prawa do milczenia nie wynika jednak uprawnienie do kłamstwa, choć jednocześnie fałszywe wyjaśnienia, jeżeli mieszczą się w granicach obrony, nie są karalne, gdyż oskarżony został uwolniony od obowiązku mówienia prawdy. Nie wyklucza to jednak możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej na podstawie art. 234 k.k. za fałszywe oskarżenie innej osoby o popełnienie czynu innego niż ten, który zarzucono oskarżonemu (P. Hofmański i inni, Kodeks, t. I, s ; S. Waltoś, Proces, s. 297). Prawo do obrony zapewniające oskarżonemu (podejrzanemu) swobodę wypowiedzi co do zarzuconego mu czynu zabronionego, chroniące zarazem przed poniesieniem odpowiedzialności karnej z powodu ich treści, nie legalizuje innych zachowań oskarżonego o znamionach czynu zabronionego, choćby zmierzały one do uniknięcia bądź złagodzenia odpowiedzialności za czyn zarzucany (wyrok SN z 9 lutego 2004 r. V KK 194/03, OSNKW 2004, nr 4, poz. 42). Oskarżony, który składając wyjaśnienia w związku z toczącym się przeciwko niemu postępowaniem karnym, fałszywie pomawia inną osobę o współudział w tym przestępstwie w celu ukrycia tożsamości rzeczywistych współuczestników tego przestępstwa, a nie w celu włas nej obrony, wykracza poza granice przysługującego mu prawa do obrony i może ponosić odpowiedzialność karną z art. 234 k.k. (uchwała SN z 11 stycznia 2006 r. I KZP 49/05, OSNKW 2006, nr 2, poz. 12). 6. Korzystanie z pomocy obrońcy polega na wyborze obrońcy przez oskarżonego (art. 77), a gdy go nie ma oskarżony może wnosić o wyznaczenie mu obrońcy z urzędu ze względu na niemożność poniesienia kosztów obrony (art. 78). W pewnych sytuacjach ustawodawca uznał korzystanie z pomocy obrońcy za obligatoryjne (tzw. obrona obowiązkowa przewidziana w art i 2, art. 80, 451, 548, 671). Występowanie obrońcy obowiązkowego nie jest równoznaczne z obowiązkowym udziałem takiego obrońcy we wszystkich czynnościach postępowania. Udział taki jest niezbędny w sytuacjach określonych w art. 79 3, art. 80 i Wincenty Grzeszczyk