zdjęcie niedostępne w wersji internetowej Dzieci ajnoskie, fot. ze zbiorów AAN. Ainu children, from the CAMR collection.

Transkrypt

1 HISTORIA WSPÓŁCZESNOŚĆ HISTORY Contemporaneity ADAM CZYŻEWSKI zdjęcie Antropologia, historia i granica współczesności 1 Anthropology, history and the boundary of contemporaneity 1 W 1965 roku ukazała się książka Mieczysława Porębskiego Granica współczesności (Porębski 1965). Dzieło sięgające nie tylko głębokich pokładów erudycji etnologicznej, z której autor był znany i ceniony w latach późniejszych (Robotycki 2002), między innymi w kręgu współpracowników Polskiej Sztuki Ludowej, lecz wyjątkowe także pod względem metody pozyskiwania źródeł: efemerycznych, ulotnych, peryferyjnych. Praca na wskroś etnograficzna wedle dzisiejszych miar, a w tamtej rzeczywistości jedna z najważniejszych zapowiedzi zwrotu antropologicznego w historii sztuki i szerzej naukach humanistycznych w Polsce. Także w historii, zwłaszcza z powodu oryginalnej metody periodyzacji, którą Porębski, znakomicie obeznany ze współczesną historiografią francuską, zaproponował dla dziejów sztuki najnowszej, a która dzisiaj, po znaczącym uzupełnieniu, może być ważnym argumentem w dyskusji Dzieci ajnoskie, fot. ze zbiorów AAN. Ainu children, from the CAMR collection. In 1965 Mieczysław Porębski s book Boundary of Contemporaneity was published (Porębski 1965), a work not only presenting the height of ethnological erudition the author was famous and valued for later (Robotycki 2002) for example among Polish Folk Art employees but exceptional also due to its method of source acquisition: ephemeral, fleeting and peripheral. According to the present standards, it was a work ethnographic through and through, and back then one of the most important forecasts of an ąstory especially due to his original periodisation method. Porębski, well versed in modern French historiography, proposed it for the contemporary art history. Today, after significant complementation it can be an important argument in the discussion about the 1 Pierwsza wersja tego tekstu zaistniała w formie referatu w trakcie interdyscyplinarnej konferencji Argonauci Biznesu, poświęconej zastosowaniu metodyki badań etnograficznych w marketingu sprzedaży i zarządzaniu (Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, czerwiec 2013 r.) W obecnej postaci tekst został wygłoszony na zorganizowanej w tym samym miejscu, w czerwcu 2014 r., konferencji Muzeum Historia Antropologia. 1 This text s first version appeared as a paper for an interdisciplinary Argonauts of Business conference dedicated to using ethographic studies in sales marketing and management (the State Ethnographic Museum in Warsaw, June 2013). The current version was presented during the Museum History Anthropology conference that took place at the museum in June etnografia nowa the new ethnography

2 o potrzebie wzajemnego przenikania się antropologii i historii oraz granicy pomiędzy nimi. Przywołam tu idee kluczowe dla tematu, nad którym od dłuższego czasu pracuję. Skupię się na kwestiach transformacji przestrzeni publicznej i przeobrażeń w kulturze pracy na przełomie XX i XXI wieku oraz roli, jaką kolejne permutacje ideowo-wizualnego matrixu przestrzeni wspólnej odgrywały w ciągu kilkunastu lat opisywanej zmienności, a zarazem w stanowieniu i przesuwaniu cezury historycznej, umownie zwanej współczesnością. Pojęcie współczesności będzie tu miało dla nas kluczowe znaczenie. Antropologia współczesności Antropologia bez względu na to, jak odległej przeszłości dotyczy była, jest i będzie antropologią współczesności. Współczesność jest właśnie tą perspektywą, która odróżnia ją od historii, chociaż zrazem ze względu na podobną materię dociekań pozornie do niej zbliża. Jak ową współczesność wyobrażał sobie Porębski oraz jego narracyjne alter ego obserwator zanurzony w kosmicznym uniwersum, dowiadujemy się z początkowych akapitów Wstępu do Granicy współczesności. Obserwatora otacza czytamy przestrzeń widzialna, zbiór informacji ukształtowanych na osi czasu w formie stożka, odwróconego w przeszłość, z wierzchołkiem wbitym w przyszłość, przestrzeń osiągalna jedynie tu i teraz (zob. Porębski 1965: 5). Mamy w tym miejscu prawo zadać pytanie: czy zasadniczą domeną antropologii kulturowej miałoby być tak rozumiane tu i teraz, postrzegane przez obserwatora z punktu, w który wbija się z impetem ogromny stożek przeszłości, przeszywając go na wskroś i grzęznąć gdzieś, w raczej mniej niż bardziej odległej przyszłości? Wszystko wskazuje na to, że Porębski pojmował historię i współczesność w sposób bardziej złożony i, nie ukrywam, zbieżny z moimi intuicjami. O interaktywnej naturze relacji między nimi pisał tak: W historię nie możemy się cofnąć, podobnie jak nie możemy do niej dołączyć. Jedyne co nam pozostaje (a nie jest to mało), to wciąż na nowo synchronizować różne jej momenty: ożywiać pozostawione przez nią ślady tak, żeby kontakt z nią pozostał zachowany, żeby chwila bieżąca nie była dla nas tylko bezwymiarowym zmiennym punktem na gubiącej się linii, ale miała wymiary rozległej, umożliwiającej orientację przestrzeni. Przy konstruowaniu takich synchronii nie można zbytnio dowierzać pamięci ani własnej, ani zbiorowej, przeskakującej z mózgu do mózgu jak elektryczna iskra. Czyż mózgi nasze nie są transformatorami? Czyż nie dokonują wśród odbieranych sygnałów, napotykanych śladów ustawicznej selekcji, w znacznym stopniu przypadkowej, w najlepszym wypadku uwarunkowanej mniej lub więcej lokalnie? (Porębski 1965: 248). Efekt współczesności Zgodzi się z tym wielu antropologów: współczesność, którą opisuje płaszczyzna przecinająca stożek historii tuż przy jego wierzchołku, jest jeszcze bardziej enigmatyczna niż przeszłość, mimo że tej ostatniej nie doświadczamy przecież bezpośrednio w odróżnieniu od współczesności, bo ta jest naoczna, lecz tylko lokalnie i w bardzo ograniczonym zakresie. Współtworząc współczesność jesteśmy też wobec niej nieustannie spóźnieni, a nasze sądy na jej temat i doraźne taksonomie są chybotliwe i często niepoważne. To historia zdaje się mieć większy wpływ na współczesność niż odwrotnie. I to współcześnie objawiają się te wszystkie jej uczone i nieuczone racjonalizacje: jest jak jest, co jest to jest, wola Boża, konieczność dziejowa, macdonaldyzacja, globalizacja, postindustrializacja i wszystkie inne post-y. W dodatku czas, jak niedawno na łamach Etnografii Nowej przypomniała Barbara Kirshenblatt-Gimblett (Kirshenblatt 2011), a wcześniej kilku przytoczonych przez nią autorów, bardzo przyspieszył, need for anthropology and history interpenetration and the border between them. This text will present the ideas principal for the topic I have been working on for some time. I will focus on the issue of public space transformation and changes in work culture at the turn of the 21 st century and the role of subsequent permutations of ideological and visual shared space matrix played in that period of change and in setting and shifting the point of historical dividing line conventionally called contemporaneity. Contemporaneity is going to be the key term. Anthropology of Contemporaneity Anthropology no matter how far in the past the subject of its study lies has been and will be an anthropology of contemporaneity. The present is the perspective that distinguishes it from history, although due to the similar subject of studies it seemingly draws closer to it too. First paragraphs of Introduction to his book explain how Porębski and his narrative alter ego an observer immersed in cosmic universe - saw contemporaneity. The observer is surrounded by visible space, a set of information shaped on a time scale as a cone, its base towards the past and vertex embedded in the future, space achievable only here and now (Porębski 1965: 5). We have the right to ask now: is so understood here and now cultural anthropology s main domain, perceived by an observer from the perspective of the point into which the huge cone of the past plunges, tearing through and sticking somewhere, in a nearer rather than farther past? Apparently Porębski understood history and contemporaneity in a more complex way, which actually coincides with my intuitions. He wrote about the interactive nature of the relations between them: We cannot reverse into history and we cannot join it. The only, but quite potent, option we are left with is synchronizing history moments over and over again: reviving the marks it has left to maintain the contact with it, so the present moment is not only a non-dimensional changing point on a vanishing line, but rather a vast space that makes finding yourself possible. While constructing such synchronicities one cannot rely too much on their own or collective memory, jumping between minds like an electrical spark. Are our brains not transformers? Don t they perform continuous selection among the received signals and the encountered tracks, a selection mostly random or at best more or less locally conditioned? (Porębski 1965: 248) The effect of Contemporaneity A lot of anthropologists agree: the contemporaneity defined by the plane crossing the history cone at its vertex is even more enigmatic than the past, even though we do not directly experience the latter, as we do the present since it is witnessed but only locally and to limited degree. Thus by co-creating contemporaneity we are also constantly late, behind it, and our opinions about it and short-term taxonomies are flimsy or even ridiculous. History seems to have greater influence on contemporaneity than the other way round and all the educated and ignorant rationalizations reveal themselves in the present: it is what it is, God s will, the march of history, macdonaldization, globalization, postindustrialization and the other post-s. Moreover, as recently 60 etnografia nowa the new ethnography

3 a historia wreszcie dogoniła współczesność. Rzeczy odsyłane do lamusa natychmiast stają się zabytkami, wznoszone dzisiaj budowle nieomal jednocześnie dostają się pod nadzór konserwatorów. Historyk jest lepszym komentatorem współczesności, niż krytycy, którzy starają się czynić to na bieżąco. Nawet przyszłość, wraz ze wszystkimi społecznymi i politycznymi utopiami, modą i futurystycznym stylem zdaje się być wyprzedzana przez historię. I w końcu, jak to wielokrotnie powtórzono, historia dobiegła swego kresu. Reagując rozbawieniem, wręcz sympatią, a jednocześnie protestując przeciwko tym wszystkim zwodniczym uproszczeniom, wobec takich denuncjacji powinniśmy liczyć się z koniecznością rozbudowy modelu Porębskiego o dodatkową objętość, wolumen informacji również zawarty w formie stożka, umieszczony na tej samej osi czasu, tyle że symetrycznie w stosunku do przeszłości. Wolumen, który wyobrażałby rozszerzającą się w przyszłość przestrzeń kulturowych projekcji. Oba stożki przeszłość i przyszłość zderzone wierzchołkami, przenikałyby się tworząc na płaszczyźnie przecięcia efekt współczesności, zmienny, elastyczny, nieustannie synchronizowany, jak proponował Porębski. Updatowany lub upgradowany jak powiedzielibyśmy dziś, sięgając do szerokiego obiegu pojęć spopularyzowanych. Pre- i post-projekcja Nie będę spierał się o proporcje i geometrię. Stosunek objętości pre- do post- projekcji jest zapewne inny dla każdej epoki i wypreparowanego z niej momentu współczesności. Odmienny, na przykład, dla dekady triumfów Herberta Georga Wellsa, czy lat sześćdziesiątych XX wieku, zupełnie inny dla postapokaliptycznej projekcji naszych mizernych czasów. Bez względu jednak na to, czy przyszłość zaludniają dzielni eksploratorzy kosmosu czy włóczące się hordy apatycznych zombi, popkultura jest miarodajnym zwierciadłem dla współczesności, a w każdym razie stanowi dostateczną próbę kontrolną dla bardziej wyrafinowanych rozpoznań badawczych. Wątpię też w metafizykę, w samo istnienie momentu współczesności, a już zdecydowanie nie wierzę, by przyjmował on postać płaszczyzny, przekroju tak czy inaczej wyobrażonej synchronii. Wolę metafory odnoszące się do czasu, procesualności. Wreszcie, choć nie chciałbym, muszę liczyć się z ewentualnością, że model taki wcale nie będzie uniwersalny. Stworzyłem go i z powodzeniem przetestowałem na materiale z zakresu ideologii i utopii miasta ogrodu (Czyżewski 2001, 2009), całkiem dobrze stosuje się do różnego rodzaju millenaryzmów o europejskim rodowodzie, lecz im dalej od nich, tym zapewne z jego stosowaniem będzie coraz gorzej. Teoria efektu preformacji, bo posługuję się takim określeniem (Czyżewski 2006, 2012), jest po prostu pewną hipotezą badawczą, która podlega falsyfikacji w miarę jak pole refleksji poszerza się o sąsiednie obszary empirii. Po kilku takich próbach z zakresu antropologii przedmiotu, miasta i obrazu, które podjąłem w ciągu ostatnich lat, kolejna tu przedstawiona w bardzo ogólnym zarysie jako przyszły projekt, obejmuje historię piętnastoletniej transformacji przestrzeni pracy, tej przestrzeni, którą w dzisiejszym świecie mniejszych i większych korporacji tworzą dla 70% zatrudnionych biura. To zadziwiające, że miejsca i wypełniające je akcesoria, urządzenia i narzędzia pracy, cała ta gospodarka podstawowa współczesności, którą para się znakomita większość aktywnych zawodowo obywateli tego świata spędzająca w biurach coraz większą część doby, zamieniąca w biura także swoje mieszkania, samochody, kawiarnie, a nawet ulice że ta ogromna przestrzeń aktywności społecznej i przepastny inwentarz współczesnej kultury materialnej budzi tylko marginalne zainteresowanie antropologów kultury, a jeśli już, to głównie w zakresie funkcjonowania i zarządzania organizacjami korporacyjnymi, marketingiem, promocją, reklamą. Więcej mają tu do powiedzenia socjolodzy, którzy od kilkunastu co najmniej lat odkrywają przydatność badań jakościowych, prowadzonych zgodnie z klasyczną metodologią etnograficznych badań terenowych, czy nawet współczesną metodologią etnograficznej autobiografii. Jest Barbara Kirshenblatt-Gimblett and several other authors she recalled reminded in the New Ethnography (Kirshenblatt 2011), time itself has accelerated and history has finally caught up with the contemporaneity. Things that go out of date immediately become museum objects, structures built nowadays have a curator appointed to watch over them almost on completion. A historian is better at commenting on the present than the critics who try to do it on the go. Even the future, including all the social and political utopias, trends and futuristic style, seems to be lagging behind history. Eventually, as it has been said many times, history has ended. With amusement and even friendliness, but also protesting against all these misleading simplifications, when facing such revelations we should expand Porębski s model by an additional element, also a cone-shaped information volume, placed on the same time axis, but symmetrically to the past. A volume expressing the space of cultural projections expanding into the future. Both cones the past and the future with their vertices joined would interpenetrate creating on the crossing point the effect of contemporaneity, changing, flexible, continuously synchronized, as Porębski proposed updated, or upgraded as we would say today reaching for the wide range of popular terms. Pre- and post- projection I am not going to argue proportions or geometry. The volume ratio of pre- to post- projection probably differs for each historical period and the contemporaneity moment excised from it. For example it is different for H.G. Wells s decade of triumphs or the 1960s, and again varies in the case of post-apocalyptic projects of our miserable times. However, whether the future is inhabited by aliens, brave space explorers or wandering hordes of apathetic zombies, pop culture is a reliable mirror for the present, or a control sample good enough for more refined studies. Moreover, I do not rely on the metaphysical, the existence of the contemporary moment, and definitely I do not believe that it can take the form of a plane or a cross section a depiction of synchronicity. I prefer metaphors referring to time and processuality. Finally, even though I do not want to, I have to consider a possibility that such a model will not be universal. I created it and successfully tested on the material involving garden city ideology and utopia (Czyżewski 2001, 2009). It applies quite well to various millenarianisms with European origins. However, the farther away we move, the more difficult it would be to apply. The preformation effect theory (Czyżewski 2006, 2012) is simply a research hypothesis that gets disproved the more the reflection area grows with neighbouring areas of the empirical. After several such attempts I have conducted in the recent years, involving anthropology of objects, city and image, now I have turned towards another project, whose outlines are presented herein, which focuses on 15 years of work space transformation, the space which in today s world of small and large corporations offices create for 70% of the employed. It is astounding that the places and accompanying accessories, equipment and tools, this whole basic economy of our times, used by the majority of professionally active people around 62 etnografia nowa the new ethnography

4 to wszak wyłącznie tylko wiedza stosowana tworzona na użytek i sprzedawana kulturom korporacyjnym. Z drugiej strony zauważmy, jakże odmiennie przedstawiają się badania nad kulturą czasu wolnego, subkulturami i niszami nowych mediów, nowej komunikacji, nowych nomadycznych społeczności, które w polu zainteresowań nauk społecznych zajmują bardzo dużo miejsca i rozwijają się dynamicznie. Chronestezja: dwie perspektywy poznawcze 2 Jeśli chodzi o chronologię badanego procesu, należy przyjąć, że lata były czasem przełomu w Polsce, a i poza nią postrzegane są jako rewolucyjny rozdział historii przeobrażeń cywilizacyjnych. By zastosować tu, opisany wcześniej, interaktywny model współczesności, musimy wprowadzić do słownika analizy rozróżnienie pomiędzy perspektywą poznawczą konsumenta i projektanta. Pierwsza jest z gruntu zachowawcza, druga progresywna, co oczywiście nie wyczerpuje całej skali różnic i gradacji pomiędzy nimi. Wykorzystując efekt preformacji (lub chronestezji, jak określa ten stan psychologia poznawcza) i stopniowo przesuwając moment współczesności na osi czasu, możemy opisać wskazane różnice za pomocą rozbieżności pomiędzy kodami wizualnymi i wyposażeniem materialnym, które są z natury konserwatywne, a progresywnym dyskursem deklaracji programowych przede wszystkim tekstów słownych. Oczywiście, zdajemy sobie sprawę z umowności oznaczników pojęciowych stosujących się do idei progresu i wiemy, że chodzi tu raczej o swego rodzaju zjawisko powidoku, które może być rozumiane jako efekt skłonności do posługiwania się anchronicznymi modelami przedmiotów rzeczywistych w procesie tłumaczenia zawartości języka idei na język obrazów. Preformacja tak pojmowana będzie poznawczą skłonnością i jednocześnie pragmatyczną zdolnością redukowania materialnego uposażenia współczesności do wybranych, przypadkowo/nieprzypadkowo, anachronizmów. Te bowiem, z tak zarysowanego punktu widzenia, bardziej będą preformatami progresywnej wizji, niż derywatami wspólnotowych zasobów dziedzictwa, sprawczej tyranii przedmiotów, obustronnej więzi rzeczy i ich użytkowników, jak deklarują skłonni do anarchii the world who spend in offices the bigger part of their days, who change their living places, cars, cafes or even streets into their offices, that this giant space of social activity and vast inventory of modern material culture is only marginally interesting for anthropologists of culture, and even if so, then only as far as corporate functioning and management, marketing, promotion and advertising are concerned. Sociologists have more to say, since for at least a dozen years 2 Endel Tulving, autor teorii pamięci epizodycznej (Tulving 1972), stworzył pojęcie chronestezji w 2002 r. (Tulving 2002). Opisał nim nie tylko indywidualną dyspozycję do odbywania mentalnych podróży w czasie, która wyróżnia gatunek ludzki spośród wszystkich istot żywych, lecz także relację współzależności między umiejętnością przywoływania osobistej przeszłości i zdolnością generowania wyobrażeń na temat przyszłości. WedługTulvinga stanowią one dwa nierozłączne aspekty tej samej aktywności intelektualnej. Jego teoria, zakładająca istnienie stanu świadomości, który zwany jest od tamtej pory chronestezją, uzyskała w ciągu ostatniej dekady potwierdzenie w wynikach licznych eksperymentów podejmowanych przez nauki neurokognitywne, także w zakresie mapowania aktywności kory mózgowej za pomocą rezonansu magnetycznego. Teoria preformacji, rozwijana na gruncie antropologii kulturowej od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, zbieżna jest w zasadniczych tezach z teorią pamięci epizodycznej i prowadzi do podobnych wniosków na temat genezy ludzkiej kultury. Pomimo ogromnej różnicy dzielącej nauki psychologiczne i społeczne, zbieżność ta dotyczy również metodologii oraz stylu interpretacyjnego, co czyni użycie pojęcia chronestezji uzasadnionym również w wypadku tego tekstu. 2 In 2002 Endel Tulving, the author of the episodic memory theory (Tulving 1972), created the notion of chronostasis (Tulving 2002). He discussed not only the unique for humans ability of undertaking individual mental time travel, but also the relations between the ability of calling upon personal past and the ability of generating images about the past. Tulving believed that both are inseparable aspects of the same intellectual activity. The theory assumed the existence of a state of consciousness since then called chronostasis, which in the following ten years was confirmed during numerous neuro-cognitivie experiments, including brain activity magnetic resonance mapping. The preformation theory, developed on the basis of cultural anthropology since the 1990s, coincides in fundamental notions with the theory of episodic memory and leads to similar conclusions about the origins of human culture. Despite huge differences between social and psychological sciences this convergence also concerns methodology and interpretation, thus the notion of chronostasis applies only to the issues this text discusses. they have been discovering the usefulness of qualitative studies, conducted according to the classic methodology of ethnographical field research or even modern methodology of ethnographical autobiography. After all, it is only applied knowledge created for utilization and sold to corporate cultures. On the other hand, we should take note how different is the position of studies focusing on free time culture, subcultures and niches of the new media, new communication, new nomadic societies, which take a lot of space in contemporary social sciences and are rapidly developing. Chronostasis: Two cognitive perspectives2 As far as the chronology of the process is concerned, we should assume that was a period of tremendous changes in Poland, and even beyond the country s borders it is seen as a revolutionary chapter in the history of civilization transformations. In order to use the interactive model of the present, first the analysis dictionary must be expanded with the explanation of the difference between the cognitive perspectives of a consumer and a designer. The former is conservative, the latter progressive, which naturally does not exploit the whole range of differences and gradations between them. Using the preformation effect (or chronostasis effect, as cognitive psychology calls it) and gradually moving the moment of contemporaneity along the time axis, we are able to describe the differences with discrepancies between visual codes and material equipment, whose nature is conservative, and the progressive discourse of programme declarations primarily verbal texts. Naturally we do realize that terminology markers are just a convention and apply to the idea of progress, and we also understand that it is more about a peculiar after-image, an effect resulting from using anachronistic models of real objects in the process of translating the language of ideas into the language of images. In this approach preformation is a cognitive tendency and simultaneously pragmatic ability to reduce contemporaneity s material attributes to randomly/purposefully selected anachronisms. From this perspective they will be preformates of progressive vision rather than derivatives of common heritage deposits, causative tyranny of objects, bilateral relations between objects and their users, as anarchy-prone consumers and as susceptible sociologists studying them declare (this consumer perspective now also appears in the discipline showing under the cultural studies sign) (Krajewski 2013). 64 etnografia nowa the new ethnography

5 konsumenci i ulegający tej samej skłonności, badający ich socjologowie (tę konsumencką perspektywę przejmuje dzisiaj nauka uprawiana pod znakiem cultural studies) (Krajewski 2013). zdjęcie konsumenci i... I tak, podczas gdy w tekstach analitycznych, publikowanych w Europie około roku 1990, rewolucja informatyczna stała się faktem dokonanym (tak jak wszystkie towarzyszące jej konsekwencje organizacyjne, społeczne, intelektualne, znakomicie w nich zdiagnozowane) (Duffy 1990), to towarzyszące im przekazy wizualne z upływem lat coraz bardziej rażą ewidentnym anachronizmem. Spójrzmy na rysunek polskiego artysty, Pawła Jaszczuka, ilustratora specjalnego wydania włoskiego magazynu Habitat Ufficio z 1992 roku. Grafika świetna pod względem warsztatowym, wciąż utrzymana w charakterystycznej manierze włoskiego postmodernizmu, przedstawia sekretarkę, której długie palce z ogromnym impetem uderzają w klawisze maszyny do pisania. Tymczasem tekst, ilustrowany w ten sposób, wyrzuca do lamusa historii zarówno maszyny do pisania, jak i wszelkie inne urządzenia mechaniczne, pozostawiając miejsce jedynie dla informatyki biurowej (Beringher 1992). To tylko jeden z typowych przykładów konserwatyzmu przekazów wizualnych, równie emblematyczny jak przypadek dyskietki, której ikonka używana na oznaczenie funkcji zapamiętywania wciąż stosowana jest w oprogramowanich edytorskich, mimo iż samo urządzenie wyszło z użycia już ponad 15 lat temu. Rewolucja informatyczna była rezultatem imponującej pracy mentalnej pokolenia rewolty końca lat sześćdziesiątych. To, czego rzeczywiście dokonała ta generacja w Dolinie Krzemowej, a w legendzie i masowym obiegu informacji uosabiała przyjaźń Steva Jobsa, założyciela Apple P. Jaszczyk, Sekretarka 1992, Habitat Ufficio/ Archiwum DiB. P. Jaszczyk, Secretary, 1992, Habitat Ufficio/ DiB archive. consumers and... Thus, while the analytical texts published in Europe around 1990 treated information revolution as a fact (with all its accompanying organisational, social, intellectual consequences) (Duffy 1990), the corresponding visual messages clear anachronisms with passing time are more and more glaring. Let us look at Paweł Jaszczuk s picture, technically supreme graphics still adhering to unique Italian postmodernism s style an illustration for a special edition of the Italian Habitat Ufficio magazine in In the picture we can see a female secretary, whose long fingers with great force hit the keys of a typewriter. However, the text actually does away with typewriters and all other mechanical tools, sending them to history s closet and instead leaving only office IT solutions (Beringher 1992). It is only one of many typical examples of how conservative visual messages are, as emblematic as the diskette case, whose icon is still used for marking the save option in word processing software, although no-one has been using floppy disks for 15 years. Information revolution was a result of impressive mental work done by the generation of the late 1960s revolution. What this generation really achieved in the Silicon Valley and what in legends and mass circulation was personified by the friendship between Steve Jobs, the founder of Apple, and David Kelley of IDEO, in literature is illustrated by the works of Thomas Pynchon. Moreover it presents asynchronisation of visual and verbal discourses typical for the preformation effect. On its textual layer Pynchon s novella The crying of lot 49 (1966) is a prophetic description of information processes that rule today s networked world (Pynchon 2009). However, the novella s visuals are dominated with images of a huge hall filled with rows of desks with drawing boards, occupied by an army of white-clad 66 etnografia nowa the new ethnography

6 i Davida Kelley a, twórcy IDEO, w dziedzinie literatury trwale ilustruje dorobek literacki Thomasa Pynchona. Odzwierciedla zarazem typową dla efektu preformacji asynchronizację dyskursów wizualnego i słownego. I tak, w warstwie tekstowej powieść Pynchona 49 idzie pod młotek z 1966 roku jest profetycznym opisem procesów informatycznych, które dzisiaj rządzą światem zorganizowanym w sieć (Pynchon 2009). Tymczasem w warstwie przekazu wizualnego w powieści nadal dominuje obraz wielkiej hali wypełnionej rzędami biurek z setkami desek kreślarskich, za którymi siedzi armia inżynierów w białych kitlach. Dzisiaj w pełni to wystarczy, by uświadomić czytelnikowi, że akcja rozgrywa się w czasach, kiedy jeszcze nie istniały komputery osobiste w przełomowych dla dziejów technologii latach sześćdziesiątych. A więc tuż przed tym, co ze zdziwieniem stwierdzamy po latach, jak Lewis Mumford (w latach 1967, 1970), jeden z najwybitniejszych intelektualistów XX wieku, podsumował dziełem Mit maszyny (Mumford 2012, 2014) epokę odchodzącą bezpowrotnie z tymi wszystkimi maszynami do pisania, maszynami liczącymi i podobnymi urządzeniami a przecież nie do końca był tego świadomy w czasach, gdy amerykańskie biura wypełniały się regularnymi kubikami identycznych boksów. Od momentu ich wynalezienia w 1960 roku przez Hermanna Millera uchodziły one za efekt spektakularnego postępu w projektowaniu przestrzeni pracy, lecz standardem wciąż najbardziej rozpowszechnionym Biuro kreślarskie, Stany Zjednoczone lata 70., Archiwum DiB. Design office, USA, the 1970s, DiB archive. 2. Urządzenia mechaniczne w biurze, Stany Zjednoczone lata 60., Archiwum DiB. Office Mechanical Devices, USA, the 1960s, DiB archive. 3. Przestrzeń pracy zaaranżowana w formie kubików, Stany Zjednoczone lata 70., Archiwum DiB. Work space arranged into cubicles, USA, the 1970s, DiB archive. 4. S. C. Johnson & Son, biurowiec wraz z wyposażeniem zaprojektowany przez F. L. Wrighta, Racine Wisconsin, Stany Zjednoczone. Steelcase/Archiwum DiB. S. C. Johnson & Son, office building with equipement, designed by F. L. Wright, Racine Wisconsin, USA, Steelcase/DiB archive. engineers. Today it is enough to convince readers that the story is taking place in the times when personal computers did not exist during the 1960s, the turning point in the history of technology. Just before, as we now notice with surprise, Lewis Mumford (in 1967, 1970), one of the most eminent 20 th century intellectualists, with his The Myth of the Machine summed up the waning age of typewriters, calculating machines and similar hardware in the time when American offices were filling up with regular, identical cubicles. Created in 1960 by Hermann Miller, they have been seen as a result of spectacular progress in work place design. However, open halls with hundreds of rows of desks were still the most widespread standard 3. This in the times when the visionary Herbert Marshal McLuhan s Guthenberg s Galaxy was published (1962) and the decade began and ended with Alvin Toffler s prophetic works były otwarte hale z setkami biurek ustawionymi w długie rzędy 3. W czasach, kiedy ukazała się wizjonerska Galaktyka Gutenberga Herberta Marshala McLuhana (1962), zaś początek i koniec kolejnej dekady wyznaczyły profetyczne dzieła Alvina Tofflera, Szok przyszłości (1970) i Trzecia fala (1980). Progresywny dyskurs słowny zawsze funkcjonował w bardzo konserwatywnym otoczeniu wizualnym....i projektanci Z tego samego rejestru współczesności pochodzi następny zestaw obrazów, ilustrujących tym razem perspektywę progresywną projektancką i producencką znacznie różniącą się od tej, poza którą na ogół nie sięga wyobraźnia konsumentów. By ująć rzecz w uporządkowaną sekwencję kadrów, musimy przenieść się w pierwszą połowę lat dziewięćdziesiątych, kiedy w decydującą fazę weszły prace nad zaawansowanym, by nie rzec futurystycznym, systemem urządzeń biurowych amerykańskiej firmy Haworth 4. Był to projekt studyjny. Jego twórcy kojarzyli nowy styl pracy umysłowej, pracy kreatywnej, z innymi obszarami ludzkiej aktywności: zabawą, obrzędem i odpoczynkiem, pojmowanymi do tej pory wyłącznie jako przerwa w wysiłku, także intelektualnym. Eksperymentalne meble i wzory sprzętów stworzone dla kategorii pracowników o nieznanych wcześniej kompetencjach, nawet dzisiaj szokują swoim wyglądem. Są w naiwny sposób anachroniczne, a jednocześnie budzą podziw dla profetycznych zdolności swoich autorów. Przypominają rowery, zabawne riksze, parawany z gabinetów lekarskich lub domowe urządzenia elektryczne poruszające się na kółkach i płozach i, co charakterystyczne, a na co już zwróciłem uwagę w poprzednio publikowanej pracy (Czyżewski 2013), z reguły sytuują się na trzech punktach podparcia, a nie na czterech, jak przeciętny stół czy krzesło. W tym wypadku projektanci, nie do końca tego świadomi, eksplorowali archaiczny język form wizualnych o silnych konotacjach sakralnych, którego jako Future Shock (1970) and The Third Wave (1980). Progressive verbal discourse has always functioned in very conservative visual surroundings.... and designers The next set of images comes from the same contemporaneity register. They illustrate the progressive perspective of designers and producers, vastly different from what consumers usually expect. To present the subject in an orderly sequence of frames, we must transport ourselves to the early 1990s, when Haworth s (an American company) work on advanced futuristic even system of office equipment went into decisive stages 4. It was a concept design. Its authors linked a new style of mental work, creative work with other activities: having fun, rituals and relaxation, until then understood only as a break from work, 3 Zgodnie z zasadą, której trzymało się nawet słynne biuro firmy Johnson and Wax, zaprojektowane jeszcze w 1937 r. przez Franka Lloyda Wrighta. 4 Materiał źródłowy, któremu proweniencja nie została przypisana odrębnie, pochodzi z prywatnego Archiwum DiB, zawierającego dokumentację badań przeprowadzonych w latach All according to the rule to which even the famous Johnson and Wax office adhered, designed in 1937 by Frank Lloyd Wright. 4 The source material, unless noted otherwise, comes from a private DiB Archive with documentation on the studies conducted in etnografia nowa the new ethnography

7 szermierze idei postępu wstydzili się, jednocześnie naśladując. Wcześniejszym tego przykładem było słynne trójnożne krzesło Ant Arne Jacobsena z 1952 roku. I tym razem, jak wielokrotnie w dziejach modernizmu, dyskurs wizualny nie nadążał za słowem proroczym. W odróżnieniu jednak od wcześniej analizowanej perspektywy, w tym wypadku oswojona funkcja przedmiotu nie przystawała do jego irytującej formy, wywołując wrażenie konfuzji i skazując projekt na językową anihilację. Próżno w nim szukać autoracjonalizujących komentarzy, zaś nieliczne elementy dyskursu słownego są w istocie epifenomenami, które pogłębiają jedynie charakterystyczny dla efektu preformacji stan milczenia źródeł. Proces wizualnych przekształceń i aktualizacji przebiegał jak zwykle w utajeniu, pod nieobecność rzetelnych rozpoznań i interpretacji. Te przyszły z opóźnieniem, dopiero na początku następnego stulecia. Funky biznes Jonas Ridderstråle, sklasyfikowany wśród guru europejskiej ekonomii na wysokim piątym miejscu, w 2001 roku wprowadził do słownika tej dyscypliny pojęcie funky business. Kilka lat wcześniej mogłoby być eksplikacją nie tylko słowną, lecz także muzyczną projektu Hawortha Irrigator, projekt studyjny: Haworth, przed 1995, Haworth/Archiwum DiB. Irrigator, case study: Haworth, przed 1995, Haworth/ Archiwum DiB. 2. Working Lunch, projekt studyjny firm Steelcase i Alcatel, przed 2000, Steelcase/Archiwum DiB. Working Lunch, concept design, Steelcase and Alcatel, pre 2000, Steelcase/DiB. 3,4. Kantyna w siedzibie firmy Steelcase w Grand Rapids, Stany Zjednoczone, Steelcase/Archiwum DiB. Steelcase company canteen in Grand Rapids, USA, Steelcase/DiB. also intellectual work. Experimental furniture and designs created for a category of employees with previously unknown competences shock us even today. Although they are anachronically naive, we cannot not feel admiration for their authors prophetic skills. They resemble bicycles, funny rickshaws, doctor s surgery screens or home electrical appliances moving around on wheels and runners. Moreover, as I have pointed out in another text (Czyżewski 2013), they usually have a 3-point support, not four like an average chair or table. Unaware designers explored the archaic language of visual forms with strong religious connotations and being the avant garde of progress they were ashamed of it, while still copying certain ideas. Arne Jacobsen s famous three legged Ant chair (1952) is another, earlier example here. Once again, as it has often occurred in the history of modernism, visual discourse lagged behind the prophetic word. However, unlike the previously analysed perspective, here the object s tamed function did not suit its irritating form, creating the feeling of confusion and Trzeba tu bowiem zauważyć, że prowadząc wykłady Jonas Ridderstråle jednocześnie rapował, występując w charakterystycznym nakryciu głowy. Przekonałem się o tym naocznie w rok po wydaniu książki o takim właśnie tytule ( Funky bussines ) (Ridderstråle 2001), słuchając młodego jeszcze akademika w audytorium uniwersytetu w Malmö. Określenie funky nawiązywało do nurtu muzyki pop lat siedemdziesiątych, który rozwinął się w Stanach Zjednoczonych i poprzedził hip-hop oraz jedną z późniejszych odmian jazzu współczesnego. Tak czy inaczej, na początku obecnego stulecia był to zdecydowanie anachroniczny słownik form muzycznych, scenicznych i wizualnych, z którego Ridderstråle korzystał, szukając odpowiedniego rodzaju ekspresji dla zobrazowania płynności zjawisk ekonomicznych o żywiołowym, miejskim charakterze. Do nich bowiem odnosił się zainicjowany przez niego nurt refleksji nad współczesną gospodarką. Mieściły się w nim zarówno wcześniejsze postulaty spłaszczenia struktur korporacyjnych, podziału większych organizmów na mniejsze, autonomizacji funkcji zarządczych (co w latach dziewięćdziesiątych było układem odniesienia dla projektów Haworth a), jak i nowsze idee obejmujące nowoplemienną rzeczywistość, w której zdolności mediacyjne miejskich i korporacyjnych aktywistów miały płynnie przenikać się z anarchistycznym porządkiem społecznym z zasady nadzoru w jego poglądach przetrwała jedynie przywódcza charyzma. A wszystko dzięki przejęciu na własność przez pracowników wiedzy, jak poczęto nazywać tę nową klasę robotniczą najważniejszego i najcenniejszego środka produkcji intelektu. Zachwując dystans do ortodoksyjnego marksizmu, Ridderstråle aktualizował w ten sposób postulaty Nowej Lewicy lat sześćdziesiątych i znacznie starsze idee europejskich ruchów anarchistycznych, od sentencing the design to linguistic annihilation. There are no self rationalizing commentaries and rare elements of linguistic discourse in fact are an epiphenomenon that reinforces the silence of sources, typical for the preformation effect. The process of visual transformations and updates as always took place in secrecy, in absence of reliable studies and interpretations, which came later as the new century began. Funky business Jonas Ridderstråle, ranking on the high fifth place among the gurus of European economy, in 2001 introduced the term funky business. A few years earlier it could have been not only verbal but also musical explication of the Haworth group s project, since we should remember that Jonas Ridderstråle while conducting his lectures would also rap, while wearing a peculiar hat. I could witness it with my own eyes a year after Funky business was published (Ridderstråle 2001), when I listened to him in the Malmö University lecture theatre. Funky referred to a pop music trend that appeared in the 1970s in the USA and preceded hip-hop and one of the later sub-genres of modern jazz. In any case in the early 2000s it was clearly an anachronistic dictionary of musical, stage and visual forms. Ridderstråle used it while searching for an appropriate form of expression to illustrate how fluid and lively the urban economic phenomena are, phenomena that were the focus of the current of reflection on modern economy he initiated. The trend accounted for earlier ideas of flattening corporate structures, dividing larger organisms into smaller ones, management autonomy (which in the 1990s set a point of reference for Haworth s projects), but also newer ideas like new tribal reality where corporate activist s mediation skills were supposed to merge with anarchistic social order; from the rule of governance only the idea of charismatic leader has survived. All this thanks to the 70 etnografia nowa the new ethnography

8 Kropotkina i Bakunina poczynając. Pośród wielu mniej i bardziej oryginalnych myśli jako zdecydowane novum warto tu odnotować pomysł lokalizacji korporacyjnych aktywności w barze. Ridderstråle twierdził bowiem, że... szybsza praca nie oznacza wyłącznie intensyfikacji wysiłku. [...] Kreatywność wymaga bowiem pewnej zwłoki w działaniu. Wymaga zasobów i czasu. Czasu, by usiąść i pomyśleć. Czasu spędzonego w samotności, czasu by rozejrzeć się dookoła i poeksperymentować, by porozmawiać z innymi. W Japonii ludzie niekiedy mówią o nomunikacji, nie komunikacji. Nommu to japońskie określenie picia i przynajmniej tym razem nie chodzi o coca-colę. Czas spędzany wspólnie w barze po godzinach pracy miewa decydujące znaczenie w rozwijaniu nowych pomysłów. W Dolinie Krzemowej znakomita część prowadzenia interesów, życia społecznego, wzajemnego poznawania się i budowania relacji odbywa się właśnie w barach (Ridderstråle 2001: 124). Metafora baru I rzeczywiście, poczynając od pierwszych lat nowego stulecia ten schemat aktywności stopniowo utrwalał się w korporacyjnej kulturze pracy, aż wreszcie na przełomie pierwszej i drugiej dekady architekturę komercyjną zdecydowanie zdominowała metafora baru, kafeterii czy nawet fastfoodu. Najważniejszym impulsem, który uruchomił ten proces, był projekt studyjny Working Lunch, podjęty wspólnie przez dwie wielkie międzynarodowe korporacje: Steelcase i Alcatel przed 2000 rokiem. Projekt eksplorował różnorodne formy komunikacji wirtualnej i barowej zarazem, i prowadził do wówczas nie tak oczywistej konkluzji, że nawet najsubtelniejsze rozwiązania techniczne nigdy nie zastąpią prawdziwej komunikacji, która jest spotkaniem dwojga ludzi. W wirtualnym świecie nie było miejsca na uścisk dłoni czy mowę ciała. Nie istniały też inne komunikaty (poza emotikonami), które wyrażały stany emocjonalne i ukazywały chęć podtrzymania kontaktu, mimo iż nie służyły bezpośrednio przekazywaniu informacji. Dotyczyło to dużych fragmentów komunikacji werbalnej, które wydawać mogły się zbędne, a nawet spowalniające przekaz, jak słynne zdanie jak Pan widzi wygłaszane wobec osoby, która z całą pewnością nie jest niewidoma (Czyżewski, Czyżewska 2004). Potwierdzając potrzebę bezpośredniego kontaktu w miejscu realnym, a nawet budując wokół niego przestrzeń dla nowych rytuałów, kilka lat później na podstawie tych doświadczeń projektanci Steelcase a stworzyli prawdziwą kantynę w głównej kwaterze firmy w Grand Rapids. Równolegle powstawały projekty innowacyjnych przestrzeni pracy dla firm z sektora nowych technologii (w dużej mierze dzięki metodologii projektowania nowych form biznesowych stworzonej przez kalifornijską firmę IDEO na podstawie opanowanych wcześniej kompetencji w zakresie projektowania wnętrz i przedmiotów użytkowych). Biura koncernu Google w Londynie, San Francisco czy Tel Aviwie stały się ważnym elementem ikonosfery współczesnej pop kultury. Pytanie, czy ich charakter, nie wymagający tu szerszego komentarza, wynika z głębszej wiedzy o kulturze tych organizacji, czy po prostu jest dobrze sprzedającym się wizerunkiem medialnym, jest bezprzedmiotowe w przypadku firmy o płaskiej strukturze zarządzania, zatrudniającej wyłącznie osoby młode o łatwo przewidywalnym profilu preferencji. Potrzeby dużych korporacji, mimo postępującej decentralizacji zarządzania, są w tej mierze znacznie bardziej złożone, tak jak złożona jest ich struktura wiekowa. Mimo to nawet ogromne obiekty i struktury organizacyjne wielkich korporacji zaczynają przypominać wnętrza biur Skypa czy Facebooka Siedziba korporacji Google w Tel Awiwie. Proj. Camenzind Evolution, współpraca: Setter Architects i Yaron Tal, fot. I. Sikolski. Google Headquarters in Tel Aviv. Designed by Camenzind Evolution with Setter Architects and Yaron Tal, photo I. Sikolski. 2. Crossing, system mebli biurowych firmy Haworth, 1995, Haworth/Archiwum DiB. Crossing, office furniture system by Haworth, 1995, Haworth/DiB. 3. Freedom Wheels, meble biurowe zaprojektowane przez P. Toivolę, Martela/Archiwum DiB. Freedom Wheels, office furniture designed by P. Toivola, Martela/ DiB. knowledge workers as the new working class was called the most important and most valuable production means intellect. While keeping orthodox Marxism at bay, Ridderstråle thus updated the New Left s postulates of the 1960s and even much older ideas of European anarchist movements, starting with Kropotkin and Bakunin. Among numerous more or less original thoughts, one stands out as something completely new the idea of locating corporate activities in a bar. Ridderstråle states that working faster is of course not a question of trying harder just try doing the wrong things twice as fast it is a matter of working smarter. (...) To be creative we need slack. We need resources and time. We need time to sit down and reflect. We need time alone. We need time to play around. We need time to experiment. We need time to have casual conversations with others. In Japan, people sometimes refer to nommunication, rather than communication. Nommu is Japanese for drinking and for once we are not talking about Coke. The time spent together in a bar after office hours can be critical to the development of new ideas. A lot of venturing, mingling, socializing and relationship-building in Silicon Valley is done in bars (Ridderstråle 2001: 124). The Bar Metaphor Indeed, since the beginning of the 21 st century this activity pattern has been gradually becoming a part of corporate work culture and eventually, at the turn of the decades, the commercial architecture was dominated with the metaphor of a bar, cafe or even a fast food joint. The most important impulse that started the whole process was the Working Lunch concept, a joint undertaking of two huge, international corporations: Steelcase and Alcaltel. Conducted still in the 20 th century, the project explored various forms of virtual and bar communications and led to a not so obvious then conclusion that even the subtlest technologies will never replace real communication, which occurs when two human beings meet. The virtual world couldn t accommodate a handshake or body language. Moreover, except for emoticons it was impossible to express emotions and show the willingness to keep in touch with messages that were not used 72 etnografia nowa the new ethnography

9 Preformaty masowej komunikacji Myliłby się ktoś, kto sądziłby, że studyjny projekt Haworth a doprowadzi w latach dziewięćdziesiątych do skonstruowania obiektu o cechach wizualnych narzucających się jako oczywiste każdemu, kto uważnie obserwował te wszystkie riksze, rowery, siodła sprężynujące i inne urządzenia zplacu zabaw, a kilka lat później wsłuchiwał się w teksty rapującego akademika ze Szwecji. Plonem tych eksperymentów był bowiem przedmiot stosunkowo spokojny w formie, choć przełamujący obowiązujące standardy, korzystający przy tym z zasobu form anachronicznych, ale zupełnie innej proweniencji, niż moglibyśmy się spodziewać. Stojące pewnie na czterech nogach meble Crossing z roku 1995 imitowały lub powtarzały dosłownie materiały, technologie i formy właściwe dla wzornictwa masowego spod znaku streamline lat trzydziestych i czterdziestych, między innymi imitując cechy formalne bukolitu (po wojnie w latach pięćdziesiątych materiał ten został zastąpiony przez bardziej zaawansowane tworzywa syntetyczne, wprowadzone do masowej produkcji dzięki technologiom zdobytym przez Amerykanów na nazistowskim przemyśle chemicznym). Powracając w nowej odsłonie w masowym wzornictwie przełomu stuleci, linia opływowa stała się dominującym elementem w nieustającej grze anachronizmów i profetyzmów (Czyżewski 2011). Markowała wzbierającą falę racjonalizmu, tendencji neoliberalnych i modernistycznych w życiu społecznym, intelektualnym i gospodarce, które osiągnęły punkt kulminacyjny w roku 2007, a więc w przededniu kryzysu światowego systemu finansowego Forward, projekt Sir Norman Foster & Partners, Steelcase/Archiwum DiB. Forward, designed by Sir Norman Foster & Partners, Steelcase/DiB. 2. Join, projekt: E. Bouroullec, R. Bouroullec, Vitra/Archiwum DiB. Join, designed by E. Bouroullec, R. Bouroullec, Vitra/DiB. 3. Parcs, projekt: Pearson Lloyd, Bene/Archiwum DiB. Parcs, designed by Pearson Lloyd, Bene/DiB. to pass information directly. This concerned large fragments of verbal communication that are seemingly redundant or even slow down communication, like the famous as you can see said to a person who certainly is not blind. (Czyżewska, Czyżewski 2004) Confirming the need for direct contact in a real place and even building space for new rituals around it, Steelcase s designers several years later created a real canteen in the company s headquarters in Grand Rapids. Simultaneously, for new technology companies other innovative projects of work space were being created, thanks to the methodology of new business form design created by a Californian company IDEO, which had first mastered Równolegle, drugim wizualnym markerem tego samego procesu był modernizm w radykalnej wersji minimalistycznej. Właściwości wskazane powyżej nie dotyczą systemu Crossing jako szczególnego, odznaczającego się nimi obiektu. Wart jest on wyróżnienia jedynie ze względu na serię poprzedzających go aktów indywidualnych decyzji projektowych, które tworzyły idiolekt wprawdzie powiązany z językiem form uniwersalnych, lecz słabo i z punktu widzenia reguł masowej komunikacji właściwie nieczytelny. Jeśli zaś ważny, to tylko jako precedens, potencjalnie istotny dla kulturowych transformacji, bo umożliwiający ich podprogową rejestrację z poziomu konsumenta, nam natomiast dający możliwość odczytania post factum przebiegu procesu preformacji, który w ten sposób ujawnia całą swoją żywiołową, nieprzewidywalną naturę. Twórcy designu korporacyjnego produkowanego w warunkach fabrycznej powtarzalności raczej nie nawiązywali do projektów Haworth a świadomie. Posługiwali się po prostu pewnymi metaforami przestrzennymi i wizualnymi właściwymi dla nurtu projektowania organicznego spod znaku streemline. Meble Freedom Wheels fińskiej Marteli były wzorowane na meblach szkolnych, forsowały dynamiczny styl pracy. System Resolve Hermana Millera tworzył w planie pomieszczenia strukturę plastra miodu, podobnie A3 produkt innego amerykańskiego giganta Knoll International w ornamencie planu przypominał kolonię jednokomórkowych organizmów. Opracowany wspólnie przez Sir Normana Fostera i firmę Steelcase system Forward interior design and applied arts. Google company s offices in London, San Francisco or Tel Aviv have become important elements of modern pop culture s iconosphere. The question whether their nature (which is not necessary to discuss here) is a result of a deep knowledge about these organisation s culture or just a well-selling media image is irrelevant in the case of a flat management type company, which employs only young people, whose preferences are easily predicted. Despite gradual decentralization, the needs of huge corporations are much more complex, just as their age pyramid. However, even huge buildings and organisational structures of large corporations are beginning to look like Skype s or Facebook s offices. Mass communication preformates Predictions that Haworth s concept project would result in the 1990s in an object with visual characteristics obvious for someone who carefully watched all the rickshaws, bikes, spring saddles and other playground toys and a few years later listened to a rapping Swedish economist would be wrong. These experiments resulted in an object with a calm form, though still breaking current standards, using a selection of anachronistic forms but of completely different origins that we would expect. The Crossing furniture (1995), stable on its four legs, imitated or literally repeated the materials, technologies and forms typical for streamline mass production of the 1930s and 40s, for example by imitating Bukolit s formal qualities (in the 1950s this material was replaced by more advanced synthetics, which entered mass production thanks to the technologies Americans took over from the Nazi chemistry industry). Coming back in a new version in the mass design of the turn of the century, streamline has become the dominant element in the constant play of anachronisms and prophetisms (Czyżewski 2011). It marked the rising tide of rationalism, neoliberal and modernist tendencies in economy and social and intellectual life, which peaked in 2007 just before the world finance system crisis. Modernism in a radical, minimalist version was a parallel marker of the same process. 74 etnografia nowa the new ethnography

10 nawiązywał do planu mariny portu jachtowego. Teaming, tej samej marki, tworzył przestrzeń komunikacji właściwej raczej dla relacji rodzinnych, zaś bracia Bouroullec, projektując dla Vitry system Join, przywołali wspomnienie długiego stołu z farmy swojego dziadka. Pekka Toivola, w połowie lat dziewięćdziesiątych jeden z głównych projektantów Marteli i zarazem twórca jednego z najbardziej oryginalnych i progresywnych rozwiązań systemowych powstałych wówczas w Europie, pytany o genezę swojego Tangentu, próbował wyjaśnić mi na podstawie schematycznych, odręcznych rysunków przyjętą zasadę porządkowania nieregularnych płyt roboczych w prostej siatce podziałów przestrzeni biura. Żeby to zobrazować, odwołał się do prawdziwej (być może) genezy swojego pomysłu, wskazując przez okno na parking z oznaczonymi stanowiskami do aut. Wówczas słuchałem jego wyjaśnień pełen dobrej wiary w ich szczerość i naturalność. Teraz, po latach, mam coraz większe wątpliwości co do wskazanej przez niego genezy, a coraz większy podziw dla literackiej, prozaicznej zwięzłości wywodu. Komentarze formułowane w porządku emicznym zawsze są cennym źródłem, a nawet mogą podlegać przyczynowo- -skutkowej obiektywizacji, wszakże pod warunkiem, że nie przekroczymy w poznawczych wobec nich oczekiwaniach pewnej rozsądnej granicy. Preformaty bowiem, a są nimi wymienione wyżej ideo-obrazy, służą nie tyle dociekaniom genetycznym, choć z pewnością taką też zaspokajają potrzebę, co w istocie choć to mniej oczywiste, a czasem wręcz niezauważalne stanowią wizualną przesłankę dla spodziewanej zmiany postaci rzeczywistości, spełnienia się wizji. I w tym znaczeniu, w ciągu zdarzeń wypełniających współczesność, stanowią też istotną zawartość ikonosfery (Czekalski 2006, Czyżewski 2006). Niczego przy tym nie determinują, co Porębski również mocno podkreślał w swojej koncepcji współczesności:... nie dlatego tyle się zdarzyło au jour le jour, żeby dokładnie ilustrować historię. Każde z opowiedzianych tu wydarzeń miało własne swoje racje, własną konsekwencję, własne rozwiązanie. Historia po swojemu je uwarunkowała, ale ich nie tworzyła. Tworzyli je ludzie, z których każdy stawał się aktorem wybranej przez siebie sprawy. Decyzja musiała być ściśle osobista, ryzyka nie dzieliło się z nikim (Porębski 1965: 40). Badania etnograficzne w kulturach korporacyjnych i innych Po millenijnym przesileniu obie wspomniane tendencje do stosowania linii opływowej i minimalistycznej redukcji coraz wyraźniej zaznaczały swoją obecność w standardach przestrzennych międzynarodowych korporacji i masowej produkcji. Natomiast cechy ideowe i formalne, antycypowane dekadę wcześniej w studyjnym projekcie Hawortha, dopiero teraz zaczęły ujawniać się z anarchistyczną żywiołowością, czerpiąc energię ze wzbierającej fali tendencji wspólnotowych i partycypacyjnych, wyraźnych zarówno w korporacyjnym designie jak i w podlegającej głębokiej redefinicji, projektowanej na nowo przestrzeni publicznej miast Resolve, system mebli biurowych, Herman Miller/Archiwum DiB. Resolve, office furniture system, Herman Miller/Archiwum DiB. 2. A3, system mebli biurowych, Knoll International/Archiwum DiB. A3, office furniture system, Knoll International/Archiwum. The characteristics described above do not qualify the Crossing system as a unique object featuring them. It is worth noting only due to the series of preceding acts individual design decisions which created an idiolect connected with the language of universal forms, but it was weak and from the perspective of mass communication rules practically illegible. It matters only as a precedent, potentially important for cultural transformations, since it allows their subconscious registration on the consumer level and gives us the ability to see, post-factum, the preformation process, which by this reveals its elemental, unpredictable nature. The creators of corporate, factory produced repeatable design did not intentionally refer to Haworth s work, they just used certain spatial and visual metaphors, typical for streamline organic designs. Freedom Wheels furniture, produced by the Finnish Marteli company, took after school furniture and forced dynamic workstyle. Herman Miller s Resolve system divided rooms into a honeycomb layout, similarly A3 a creation of Knoll International, another American giant whose plan resembled a colony of unicellular organisms. Sir Norman Foster and Steelcase company s plan alluded to a marina plan, their Teaming created a communication space typical rather for family relations; the Bouroullec brothers while designing the Join system for Vitra called up their memory of a long table from their grandparents farm. Pekka Toivola was in the mid-1990s one of Marteli s chief designers and the creator of one of the most original and progressive systemic solutions that appeared in Europe at that time. When I asked him about the origins of his Tangent, he tried to explain them using simple, hand-drawn pictures to illustrate the rule of ordering irregular work tiles on a simple grid of office space divisions. He also mentioned the (probably) real genesis of his idea, pointing at a parking lot outside, with parking spaces clearly marked on the ground. At that time I listened to his explanations, believing they were honest and natural. Now, years later, the more I doubt them the more I admire those explanations literary style and mundaneness. Commentaries formed in emic order are always a valuable source and can even undergo a cause-effect objectification, but only if our cognitive expectations do not cross sensible boundaries. Preformats, like the ideo-images described above, are used not for genetic analyses (although they do fulfil that need too), but rather, although it is not so obvious and sometimes even unnoticeable they constitute a visual clue before an expected shift of a reality s form, a vision coming true. And with this meaning, in a sequence of events that fill the contemporaneity, they constitute an important part of the iconosphere (Czekalski 2006, Czyżewski 2006). At the same time they do not determine anything, as Porębski emphasised while explaining his concept of contemporaneity:... all the vents that have happened au jour le jour did not do so to be 76 etnografia nowa the new ethnography

11 Od 2011 roku firma Steelcase prowadzi intensywne badania na całym świecie eksponujące czynnik kulturowy. Można o nich z całą pewnością powiedzieć, że są badaniami typu etnograficznego, chociaż ich skala odpowiada z oczywistych względów zestandaryzowanym potrzebom produkcyjnym największego potentata na rynku mebli biurowych. Tego rodzaju korporacje skazane są na glokalność w rozpoznawaniu preferencji użytkowników przestrzeni innowacyjnej, tak jak w opisie dużych struktur organizacyjnych skazani jesteśmy na posługiwanie się pewnymi typami idealnymi. Współpracująca z Royal Collage of Art londyńska firma projektowa Pearson Lloyd stworzyła taką typologię na potrzeby projektu mebli Parcs, opracowanych na zamówienie austryjackiej firmy Bene. Autorzy projektu wskazali w ogólnej kategorii pracowników wiedzy cztery charakterystyczne profile aktywności intelektualnej, symbolicznie określone jako kotwica, zbieracz, łącznik i nawigator, odpowiadające różnym charakterystykom mobilności. Koniec końców ta typologia przypomina wiele innych. Przytaczam ją ze względu na pewne empiryczne opisy aktywności przestrzennej, które wymagały od opracowujących projekt zarówno sporej erudycji etnologicznej, jak i umiejętności prowadzenia badań typu etnograficznego. Te bazujące na empirycznym doświadczeniu obrazy, o których trudno powiedzieć, że są metaforami: miejsce posiedzeń starszyzny plemiennej w Afryce Zachodniej, Schody Hiszpańskie w Rzymie, wybrzeże bazaltowe w Kornwalii to konkretne miejsca, do których przybywają ludzie powodowani głębszą potrzebą intelektualną. Miejsca wspólne, loci communes, by posłużyć się pokrewnym pojęciem zapożyczonym z klasycznej retoryki, reprezentują rozległą galerię typów przestrzeni wydzielanej z otoczenia za pomocą zróżnicowanych środków formalnych, podporządkowanych różnorodnym interakcjom i formom komunikacji (Czyżewska, Czyżewski 2014). Generalizując tu z konieczności, oba typy: przestrzeń publiczna i przestrzeń pracy nieustannie też przenikają się wymieniając swoją zawartością, a obrazy komiwojażerujące między nimi tworzą jeden z najbardziej intrygujących obszarów badań antropologii współczesności. Miejsca, przedmioty, wyobrażenia i wizerunki, słowem obrazy, które ujawniają się w poznawczym akcie obecności na wyciągnięcie ręki w niepowtarzalnym momencie współczesności, są zarazem nieme,, enigmatyczne. Tworzą przestrzeń o geometrii znacznie bardziej złożonej, niż ta najprostsza, euklidesowa, istnieją na przecięciu się stożków przeszłości i przyszłości, pod całkowitą nieobecność historii. Ta wkracza na scenę nieco później, spędzając z niej antropologów. Podsumowanie Uczestnicy konferencji We are Museums 5, którzy zjechali do Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie z całego świata, z najbardziej znanych i najzasobniejszych instytucji, obradowali w czerwcu 2014 roku nad przyszłością muzealnictwa, zgodnie zasiadając na plastikowych skrzynkach po napojach gazowanych. Przekonani o postępowym, prospołecznym i partycypacyjnym charakterze owego aktu, świadomi dokonującego się przełomu i własnego świadomego uczestnictwa we współczesności, z pewnością nie mieli pojęcia o czasowej rozciągłości tak prozaicznej czynności jak zasiadanie na czymkolwiek, w jakikolwiek sposób, w imię czegokolwiek. A czynili to ostentacyjnie, upgradując współczesność za pomocą tego właśnie przedmiotu zwyczajnej skrzynki, która, nawiasem mówiąc, wzbudziła młodzieńczy entuzjazm niektórych pracowników warszawskiego muzeum, niezmiennie i na zawsze przywiązanych do poetyki rodzimości i podręcznej mechaniki wiejskiego rzemiosła. A przecież tak naprawdę akt ten jedynie konsumował prorocze idee-obrazy (Baczko 1994: 14) zespołu precise illustrations for history. Each of them had its own reasons, consequences and solution. History conditioned them, but did not create them. People created them, each person becoming an actor of his chosen event. It had to be a private decision and the risks were shared with noone (Porębski 1965: 40). Ethnographic studies in corporate and other cultures After the millennium s turning point both trends to use streamlined forms or minimalistic reduction have become more and more common in spatial standards of international corporations and mass production. However, ideological and formal qualities that Haworth s project had anticipated 10 years earlier only now started to show up with anarchic vitality, gaining energy from the rising tide of communal and participatory tendencies, clear both in corporate design and in public space of cities, which is being redefined and redesigned. Since 2011 Steelcase company has been conducting intensive world-wide studies exposing the cultural factor. These studies are certainly ethnographic, although naturally their scale corresponds with the standardized production needs of the largest office furniture producer. Such corporations are doomed to glocalization when recognizing the preferences of the innovative space users, just as we have to use certain ideal types when describing large organizational structures. Pearson Lloyd, a London based design company that cooperates with the Royal College of Art, created such typology for the design of the Parcs furniture ordered by Bene, an Austrian company. The design s authors from the general category of knowledge workers singled out four typical intellectual activity profiles, symbolically called the anchor, the connector, the gatherer and the navigator, and representing various mobility types. However, this typology resembles any other and is recalled here only due to certain empirical descriptions of spatial activities, which required the designers to have significant ethnographic erudition and skills to conduct ethnographic-like studies. These images, based on empirical experience, cannot be called metaphoric: the low-ceilinged meeting spaces of the Dogon Tribe in Mali, Africa, the Spanish Steps in Rome, the basalt Cornish coast are all concrete places to which people with deep intellectual needs travel. Shared places, loci communes (to use a related classic rhetoric term), present a wide range of space excised from surroundings with various formal means subjected to varied interactions and communication forms (Czyżewska, Czyżewski 2014). Generalizing out of necessity, both types public space and working space continuously interpenetrate and exchange their contents and the images travelling between them create one of the most intriguing study areas for anthropology of the present. Places, objects, notions and depictions; images which reveal themselves during the cognitive act of presence within reach in a unique moment of contemporaneity and which are also silent, unreachable and enigmatic. They create space with geometry much more complex than Euclidean, they exist at the intersection of the past and future cones, in complete absence of history, which enters the picture a bit later, shooing anthropologists away. 5 We are Museums 2014 (Drubay-Solery 2014: 373). 5 Report from the We are Museums 2014 conference (Drubay-Solery 2014: 373). 78 etnografia nowa the new ethnography

12 Konferencja We are Museums 2014 w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie, Fot. A. Trafimava. The conference We are Museums 2014 at The State Ethnographic Museum in Warsaw. Photo by A. Trafimava Parcs, projekt: Pearson Lloyd. Bene/Archiwum DiB. Parcs, designed by Pearson Lloyd, Bene/DiB. 2., 3. Chairless, projekt: A. Aravena. Vitra/Archiwum DiB. Chairless, designed by A. Aravena, Vitra/DiB. Summary The participants of the We are museums 5 conference, who in June 2014 journeyed to the State Ethnographical Museum in Warsaw from all over the world, from the most prestigious and wealthy institutions, debated the future of museology while sitting on plastic bottle crates. Believing this act was progressive, pro-social and participatory, aware of the occurring breakthrough and their own, conscious participation in contemporaneity, they probably had no idea about temporal lengthiness of such a prosaic act like sitting on anything, anyhow and in any name. It was an ostentatious act which upgraded the present with the common crate, which by the way caused enthusiastic reactions among some employees of the museum, always and forever devoted to the poetics of familiarity and handy rural crafting mechanics. However, in truth that act only consummated the prophetic ideas, images Hawortha czy też podobne, tworzone na potrzeby Nokii (Diskin 1992) z pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych, a także znacznie późniejsze idee-obrazy Rowana Gibsona ( Revolutions at Work 2002) (efekt mobilności laptopa i pokrewnych urządzeń). Jonas Ridderstråle, jak już wspomniano, stworzył dla tych idei-obrazów i wykonał na scenie wykładnię akademicką w stylu funky, a choć w istocie promował niczym nieskrępowanego ducha indywidualnej inwencji, już na początku następnej dekady zapowiadany przez niego nurt optymizmu utonął w powszechnych narzekaniach na tyranię przymusu kreatywności (oczywiście pozostającego na usługach wielkich korporacji). Niełatwo być prorokiem współczesności. Prorokowanie nie jest też zadaniem antropologii. Mimo to zapytajmy, czy wpisanie do inwentarza muzeum etnograficznego obiektu takiego jak chairless Vitry, którego promocja odbyła się na targach mediolańskich w 2010 roku, powinno być uznane za zbyt pochopne proroctwo? Przedmiot ten, jak wiemy, wywołał lawinę podobnych wytworów, opadów kulturowych realizowanych na poziomie samorodnego rękodzieła i jemu podobnych, wynalazczych natręctw. Wykształcił też nawyki obserwowane w trakcie konferencji We are Museums. Czy to jednak oznaczać ma automatycznie, że po latach będzie uznany za preformat współczesności? Tego po prostu nie wiemy. Może i chaireless jest profetyczny. Może i granica między historią a antropologią jest płynna. Ustalmy jedno. Antropologia nigdy nie ucieknie przed współczesnością, a historia nigdy jej nie dogoni. (Baczko 1994: 14) of Haworth s team, or similar ones created in the early 1990s for Nokia (Diskin 1992) or much later Rowan Gibsons idea-images ( Revolutions at Work 2002) (the effect of laptop s and similar equipment s mobility). Jonas Ridderstråle created for them and performed on stage a funky academic interpretation. Although he promoted a free ranging spirit of individual ingenuity, the current of optimism he envisioned with the beginning of the next decade was swamped with common complains about the tyranny of obligatory creativity, naturally caused by large corporations. It is not easy being a prophet of contemporaneity. Prophesising is also not anthropology s task. However, was entering an object like Vitra s Chairless, which was first presented during Milano expo in 2010, to an ethnographic museum s inventory, not too hasty a prophecy? As it is known, this object caused an avalanche of similar creations, cultural fallout done on the innate crafting level as well as other, similar, inventive compulsions. It also formed the habits noticeable during the conference. Does it inevitably mean that years later it will be considered a preformat of contemporaneity? We do not know. Perhaps chairless is prophetic. Perhaps the border between history and anthropology is fluid. Let us set one thing straight. Anthropology will never escape conterporaneity, history will never catch up with it. Przeł./transl. Jan Sielicki 80 etnografia nowa the new ethnography

13 DR ADAM CZYŻEWSKI antropolog kultury, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, uczeń prof. Mieczysława Porębskiego i prof. Czesława Robotyckiego, autor prac z dziedziny antropologii miasta, kultury wizualnej i antropologii przedmiotu, m.in. książek Trzewia Lewiatana: antropologiczna interpretacja idei miasta-ogrodu (2001), Honorowa Nagroda SARP (2006), Trzewia Lewiatana: miasta-ogrody i narodziny przedmieścia kulturalnego (2009), współautor zbioru Architecture and Avant-Garde in Poland Rassegna (1996). Pod jego redakcją ukazały się: Zwykłe niezwykłe: fascynujące kolekcje w zbiorach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie (2008), Pasja i pragmatyzm (2010). Wykładał antropologię miasta i kultury wizualnej na Uniwersytecie Warszawskim. Obecnie dyrektor Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie i wykładowca Wydziału Sztuki Mediów ASP w Warszawie. P h.d ADAM CZYŻEWSKI a cultural anthropologist, graduate of the Jagiellonian University, student of Professors Mieczysław Porębski and Czesław Rybotycki, author of works on urban anthropology, visual culture and anthropology of an object, including books such as Trzewia Lewiatana: antropologiczna interpretacja idei miasta-ogrodu (Viscera of the Leviathan: an Anthropological Presentation of the Concept of Garden City, 2001), Honorowa Nagroda SARP ( SARP Honorary Awards , 2006), ( Viscera of the Leviathan: Garden Cities and the Birth of Cultural Suburb, 2009), co-author of the collection Architecture and Avant-Garde in Poland Rassegna (1996), editor of The Ordinary The Extraordinary. The Ethnographic Museum s Fascinating Collections, 2008), Pasja i pragmatyzm ( Passion and Pragmatism, 2010). He has given lectures on Urban and Visual Culture Anthropology on Warsaw University. Currently the director of the State Ethnographic Museum in Warsaw and a lecturer at the Media Arts Department of Warsaw Academy of Art. Bibliografia / Bibliography: Bronisław Baczko, 1994, Wyobrażenia społeczne. Szkice o nadziei i pamięci zbiorowej, przeł./ transl. M. Kowalska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Daniele Beringher, 1992/93, The quality of the workplace, Office Ferniture, edycja specjalna/ special edition Habitat Uficcio, 1992 nr/no. 56. Stanisław Czekalski, 2006, Intertekstualność i malarstwo. Problemy badań nad związkami międzyobrazowymi, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama mickiewicza w Poznaniu. Elżbieta Czyżewska, Adam Czyżewski, Jakość polskiej przestrzeni publicznej [w/in:] Przestrzeń życia Polaków, red./ed. J. Sepioła, Warszawa: Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP. Adam Czyżewski, 2001, Trzewia Lewiatana. Antropologiczna interpretacja utopii miastaogrodu, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Adam Czyżewski, 2006, Kultura i myślenie obrazowe [w/in:] Poszukiwanie sensów. Lekcja z czytania kultury, red./eds. P. Kowalski, Z. Libera, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Adam Czyżewski, 2009, Trzewia Lewiatana. Miasta-ogrody i narodziny przedmieścia kulturalnego, Warszawa: Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. Adam Czyżewski, 2011, Neostreamline ze Studzianego Lasu, Etnografia Nowa, nr/no. 3, ss./pp Adam Czyżewski, 2012, Morfologia obrazu. Efekt preformacji w badaniach nad współczesną kulturą wizualną, Warszawa: Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie. Adam Czyżewski, 2013, Efekt motyla. O erudycji i kolekcjonowaniu krzeseł, Etnografia Nowa, nr/no. 5, ss./pp Adam Czyżewski, Elżbieta Czyżewska, 2004, Technologie w biurze przyszłości, Harvard Business Review Polska, nr/no. 6. Steve Diskin, 1992, Notatki z biura przyszłości, Just Office, nr/no. 1. Diane Drubay, Claire Solery, 2014, We are Museums 2014, przeł./transl. K.Skoczyńska,,,Etnografia Nowa, nr/no.s6, ss./pp., (tytuł oryginalny/original title: We Are Museums).. Francis Duffy, 1990, The Responsive Office. People and Change, Streatley on Thames: Polymath. Rowan Gibson, b.r.w./not dated (ok./ca. 2002), Revolutions at Work, Rosenheim: Steelcase GmbH. Barbara Kirshenblatt-Gimblett, 2011, Od etnologii do dziedzictwa. Rola muzeum, przeł./transl. K. i/and J. Sieliccy, Etnografia Nowa, nr/no. 3, ss./pp , (tytuł oryginalny/ original title: From Ethnology to Heritage. The Role of the Museum). Marek Krajewski, 2013, Są w życiu rzeczy... Szkice z socjologii przedmiotów, Warszawa: Fundacja Bęc Zmiana. Lewis Mumford, 2012, Mit maszyny, t./vol.1, przeł./transl. M. Szczubiałka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, (tytuł oryginalny/original title: The Myth of the Machine. Technics and Human Development). Lewis Mumford, 2014, Mit maszyny, t./vol. 2, przeł./transl. M. Szczubiałka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, (tytuł oryginalny/original title: The Myth of the Machine. The Pentagon of Power). Mieczysław Porębski, 1965, Granica współczesności. Ze studiów nad kształtowaniem się poglądów artystycznych XX wieku, Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk. Thomas Pynchon, 2009, 49 idzie pod młotek, przeł./transl. P. Siemion, Kraków: Wydawnictwo Literackie, (tytuł oryginalny/original title: The Crying of Lot 49). Jonas Ridderstråle, Kjell Nordström, 2001, Funky biznes. Taniec talentu z kapitałem, przeł./ transl. E. Ressel, Warszawa: WIG Press, (tytuł oryginalny/original title: Funky business. Talent Makes Capital Dance). Czesław Robotycki, 2002, Kultura polska jako rzeczywistość wyobrażona, Nowe Książki, nr/no. 10. Endel Tulving, 1972, Episodic and semantic memory, [w/in:] Organization of memory, red./eds. E. Tulving, W. Donaaldson, G.H. Bower, New York: Academic Press. Endel Tulving, 1985, Memory and consciousness, Canadian Psychologist nr/no. 26. Endel Tulving, 2002, Chronesthesia: Conscious Awareness of Subjective Time, [w/in:] Principles of Frontal Lobe Functions, New York: Oxford Univerrrsity Press. Armelle Viard, Gaël Chételat, Karine Lebreton, Béatrice Desgranges, Brigitte Landeau z zespołem, 2011, Mental time travel into the past and the future in healthy aged adults: an fmri study, Brain and Cognition, nr/no etnografia nowa the new ethnography