Public relations w dyplomacji Stolicy Apostolskiej

Transkrypt

1 Public relations w dyplomacji Stolicy Apostolskiej

2

3 Uniwersytet Warszawski Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Tadeusz Jarosz Public relations w dyplomacji Stolicy Apostolskiej Warszawa 2013

4 Projekt okładki ZG UW Redakcja Zespół Skład i łamanie Zakłady Graficzne UW Recenzent: Dr hab. Wojciech Jakubowski, prof. UW Copyright by Tadeusz Jarosz, Warszawa 2012 Copyright by Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2012 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy. Ilość arkuszy 24 Wydawca: Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytet Warszawski ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, Warszawa tel./fax (48 22) ISBN: Druk i oprawa: Zakład Graficzny UW. Zam. 1211/2012

5 Spis treści Wykaz skrótów Wstęp ROZDZIAŁ PIERWSZY. Założenia teoretyczne: Problematyka Stolicy Apostolskiej jako przedmiot badań nauk teologicznych i humanistycznych Metodologia badań w naukach teologicznych, humanistycznych i społecznych Metoda teologiczna Metoda historyczna Metoda prawna Metoda politologiczna Kościół jako przedmiot badań w naukach teologicznych, humanistycznych i społecznych Teologiczne rozumienie Kościoła jako wspólnoty wiernych Prawno-kanoniczne i cywilne ujęcie instytucji Kościoła Politologiczna perspektywa Stolicy Apostolskiej i jej misji dyplomatycznej Eklezjologia polityczna jako kontekstualna, relacjonalna i sieciowa koncepcja Kościoła Płaszczyzna religijna: dialogalna relacja między Bogiem i człowiekiem we wspólnocie Kościoła Płaszczyzna pastoralna: kontekstualna obecność Kościoła w świecie współczesnym Perspektywa prawna: stosunek Kościoła powszechnego i partykularnego do społeczeństwa obywatelskiego i politycznego Rozdział drugi. PR w kształtowaniu procesów komunikacyjnych w ramach instytucji państwa, społeczeństwa i Kościoła Pojęcie PR Definicje PR

6 Istota PR PR a pokrewne im środki medialne Kulturowe i społeczne uwarunkowania PR Rozwój społeczeństwa obywatelskiego w kierunku społeczeństwa informacyjnego Opinia publiczna i rozwój nowych mediów masowych Umiejscowienie PR w zarządzaniu komunikacją PR w administracji państwa PR w organizacjach społecznych i kulturalnych PR w zarządzaniu komunikacją religijną Stolicy Apostolskiej Porządek strukturalno-proceduralny Kurii Rzymskiej Watykańska kultura prawna i organizacyjna Adaptacja (filozofii i strategii) PR ROZDZIAŁ TRZECI. Chińsko-watykańskie stosunki dwustronne (studium przypadku) Specyfika watykańskiej dyplomacji bilateralnej Wzajemne relacje w okresie cesarstwa, republiki i ich zerwanie w pierwszych latach reżimu komunistycznego Starania o odnowienie wzajemnych związków (Jan XXIII i Paweł VI) Intensyfikacja działalności zmierzającej do regulacji obopólnych stosunków (Jan Paweł II i Benedykt XVI) Ocena PR jako narzędzia watykańskiej dyplomacji bilateralnej Rozdział czwarty Dyplomacja wielostronna. Konferencja Ludnościowa w Kairze (studium przypadku) Specyfika watykańskiej dyplomacji multilateralnej Metapolityczny charakter oddziaływań strony kościelnej na system władzy i administracji publicznej Katolicka perspektywa zrównoważonego rozwoju demograficznego Dyplomatyczne zaangażowanie Stolicy Apostolskiej w okresie przygotowań do Konferencji Wpływ watykańskiej strategii negocjacyjnej na przebieg konferencyjnych obrad PR jako instrument watykańskiej dyplomacji multilateralnej Zakończenie Bibliografia Abstrakt w języku angielskim

7 Wykaz skrótów AAS Acta Apostolicae Sedis, Rzym. DA Sobór Watykański II, Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem, DB Sobór Watykański II, Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, DWR Sobór Watykański II, Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis CN humanae, Kongregacja Nauki Wiary, List do Biskupów Kościoła katolickiego o niektórych aspektach Kościoła pojętego jako komunia Communionis notio, CP Instrukcja duszpasterska Communio et progressio o środkach społecznego przekazu, Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, GS Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, KPK Kodeks Prawa Kanonicznego, LG Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, SC Sobór Watykański II, Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium,

8

9 Wstęp Przestrzeń komunikacji społecznej stanowi naturalne środowisko uobecniania się Kościoła. Do jego istoty w wymiarze wewnętrznym należy inicjowanie, podtrzymywanie i umacnianie stosunków o podwójnym charakterze: tworzących relacje między Bogiem i człowiekiem oraz pomiędzy członkami wspólnoty. Samoorganizujący się Kościół posiada komunijny, to jest relacyjny, integracyjny i transparentny charakter. Obejmuje on swym zasięgiem wszystkie jego instytucje, formalne i nieformalne grupy oraz pojedynczych członków. Do istoty Kościoła należy również jego komunikacja zewnętrzna. Zachowuje ona cechy komunikacji wewnątrzkościelnej, ale zawiera także cechy zewnątrzkościelne, wykraczające daleko poza upowszechnianie religijnego orędzia zbawczego. Jest ona otwarta na szeroko pojęty dialog z rozmaitymi podmiotami życia publicznego bliższego i dalszego otoczenia Kościoła. Adresatami komunikacji kościelnej są społeczności o charakterze religijnym, kulturowym, politycznym, społeczno-zawodowym. Jej celem jest budowanie wzajemnych relacji zapewniających Kościołowi swobodę realizacji jego religijnej misji w określonym środowisku. Z drugiej strony, umożliwiających tworzenie płaszczyzn obopólnego współdziałania w wypełnianiu zadań przynależących do kompetencji każdego ze wzajemnie komunikujących się podmiotów życia publicznego i społecznego. Jako multilateralny uczestnik komunikacyjnych interakcji Kościół może przyczyniać się do rozwiązywania doraźnych konfliktów i problemów, budowania trwałego porozumienia oraz dostarczać impulsów pobudzających systematyczny rozwój poszczególnych regionów ogólnoświatowej społeczności. Odnosi się to między innymi do takich kwestii, jak: umacnianie pokoju, niwelowanie nierówności rozwoju gospodarczego, upowszechnianie praw człowieka, rozwiązywanie problemów demograficznych, ekologicznych, bioetycznych i innych. Jednym z narzędzi wewnętrznej i zewnętrznej komunikacji kościelnej jest dyplomacja Stolicy Apostolskiej, obiegowo nazywana również watykańską. Posiada ona bogatą tradycję i doświadczenie w inicjowaniu i podtrzymywaniu wszechstronnych kontaktów na płaszczyźnie stosunków międzynarodowych. Obejmują one asymetryczne relacje: z episkopatami krajów lub prowincji kościelnych, a także z państwami, organizacjami międzynarodowymi, jak rów- 9

10 nież stronami rozmaitych konfliktów (narodowych, etnicznych, społecznych), w sytuacji, gdy Stolica Apostolska pełni wobec nich funkcję arbitrażu. Dynamizm procesów komunikowania stawia przed dyplomacją Stolicy Apostolskiej zadanie dostosowywania się do zmiennych warunków zewnętrznych. Elastyczność ta służy doskonaleniu sposobów wzajemnego porozumiewania się, przede wszystkim: poszerzaniu zakresu dialogiczności, opartej na zaufaniu prawdomówności, otwartości na stanowisko rozmówcy, w końcu informacyjnej przejrzystości na forum publicznym. Od początków swojego istnienia dyplomacja apostolska harmonijnie łączy tradycyjne, konfesyjnie oryginalne sposoby działania z nowoczesnymi metodami stosowanymi przez służby dyplomatyczne państw i innych organizacji, wpływających na dynamikę i rozwój stosunków międzynarodowych. Coraz większe znaczenie w funkcjonowaniu służb współczesnej dyplomacji posiadają socjotechniczne i psychotechniczne metody komunikacyjne. Są to między innymi: marketing narodów, dyplomacja medialna i kulturalna, jak również public relations (PR). Te ostatnie jako instrument ogólnospołecznego i instytucjonalnego dialogu oraz mediacji posiadają ciągle odkrywany potencjał. Obejmuje on możliwości tworzenia komunikacyjnych kanałów na wielu poziomach publicznej sieci wzajemnych odniesień, zarówno w relacjach o charakterze gospodarczym, społecznym, politycznym, jak również kulturalnym i religijnym. Wszystkie te płaszczyzny znajdują się w obszarze bezpośredniego lub pośredniego zainteresowania dyplomacji Stolicy Apostolskiej. Otwarta zatem zostaje perspektywa wyznaczająca możliwości coraz bardziej efektywnego stosowania PR w działalności służb dyplomatycznych omawianej instytucji. Oznacza to konieczność dostosowania zarówno organizacyjnego porządku organów dyplomacji Stolicy Apostolskiej oraz teorii i praktyki PR. Problematykę tę artykułują następujące pytania: czy kościelne PR są odpowiednim sposobem przedstawiania paradygmatów, podstawowych opcji, aproksymatywnej perspektywy na wspólne wartości i cele Stolicy Apostolskiej? Jeśli tak, to czy religijne, duchowe i moralne elementy jej misji pastoralnej i dyplomatycznej można upowszechniać za pośrednictwem naznaczonej regułami wolnorynkowej konkurencji oraz zasadami pragmatyzmu i użyteczności filozofii i strategii działania PR? Czy w związku z tym, inicjowane procesy PR nie osłabią naturalnej i bezinteresownej komunikatywności pierwiastka duchowego i religijnego, który w dziejach stanowił oryginalną i niezastąpioną wartość dodaną aktywności dyplomatycznych służb watykańskich? Temat rozprawy brzmi: Public relations w dyplomacji Stolicy Apostolskiej 1. Jej zadaniem jest uprawomocnienie możliwości stosowania PR w dyplo- 1 Anglojęzyczny termin public relations jest zasadniczo nieprzetłumaczalny na język polski. Świadomi tego językoznawcy i specjaliści z zakresu nauk społecznych próbują oddać przybliżone znaczenie jego bogatej treści. Dokonuje się to między innymi za pomocą takich zwrotów: wizerunek organizacji (image), kształtowanie reputacji, propagowanie renomy, promocja reputacji. Jednakże, wszystkie te próby są niezadowalające. Dzieje się tak głównie z tego powodu, że przez ich nadmierne skupienie na podmiocie-inicjatorze 10

11 macji Stolicy Apostolskiej, ukazanie znaczenia i roli tej formy komunikacji publicznej w działalności jej służb, a zatem w końcu uwyraźnienie istoty i specyfiki PR kształtowanych w domenie religii. Hipoteza badawcza pracy sprowadza się do następującej kwestii: czy proces przystosowania PR do dyplomatycznej działalności Stolicy Apostolskiej nie sprzeniewierzając się jej istocie i specyfice może przyczynić się do wzmacnienia jej skuteczności i efektywności? Pytania problemowe sygnalizują trudności w ureligijnianiu i ukościelnianiu PR. Wskazują na istniejące obiektywne przeszkody, które wykluczają całkowite włączenie wszystkich metod, technik i instrumentów właściwych PR do działalności Stolicy Apostolskiej. Stąd zadaniem będzie dokładne określenie granic wyznaczających możliwość adaptacji obydwu rzeczywistości: kościelnej i PR. Zagadnienia te wyrażają się w postaci ogólnych pytań problematyzujących pole badań: czy istnieje uzasadniona potrzeba stosowania PR w celu artykułowania religijnej i konfesyjnej specyfiki dyplomacji Stolicy Apostolskiej? Czy narzędzia PR są odpowiednim instrumentem przedstawiania oraz upowszechniania religijnych i humanistycznych celów dyplomacji watykańskiej? Czy możliwe jest harmonijne wkomponowanie służb PR w rozbudowaną strukturę organizacyjną odpowiedzialnych za funkcjonowanie dyplomacji watykańskiej instancji Stolicy Apostolskiej? Na czym polega istota i swoistość PR instytucji religijnej? Jakie są charakterystyczne dla nich metody, narzędzia i techniki komunikacji? W końcu jakie są ograniczenia w adaptacji instrumentarium PR do działalności dyplomacji watykańskiej? W jakich płaszczyznach jest ona korzystna, a w jakich ograniczona czy wręcz szkodliwa? Zagadnienia te zostaną zanalizowane i wyjaśnione na gruncie politologii. Nauka o polityce w zakresie podejmowanej problematyki koncentruje się nie tylko na umiejscowieniu i roli Kościoła w społeczności międzynarodowej, stosunkach Kościoła i państwa, ale w centrum zainteresowania stawia również pozycję Kościoła w społeczeństwie, jego rolę i wkład w rozwój tegoż społeczeństwa, a także formy jego działań. Uwzględnienie religijnego charakteru instytucji Kościoła domaga się od politologii przyjęcia takiej perspektywy badawczej, która nie będzie jednostronnie redukować jego obrazu do podobnych doń pod pewnymi względami organizacji, na przykład stowarzyszeń, ruchów społecznych, grup nacisku czy organizacji typu non profit, ale przyczyni się do uwyraźnienia złożoności i oryginalności jego teandryczno-misteryjnej oraz prawno-organizacyjnej struktury. Zadanie to możliwe jest do wykonania jedynie wówczas, gdy uwzględnione zostaną wzajemnie dopełniające się informatywne treści i reguły formalne wydobyte z następujących dyscyplin nauki: ogólnej metodologii nauk, teologii, historii, prawa kościelnego oraz cywilnego i innych. komunikacji PR mniej widoczne stają się treści świadczące o dialogiczności i interakcyjnym charakterze procesu PR oraz podmiotowości członków publiczności. Takie zubożenie treściowe nie pozwala na zastąpienie obcego terminu rodzimym określeniem. 11

12 Już w punkcie wyjścia politologiczna perspektywa badawcza posiada interdyscyplinarny charakter. Pojęcie Kościoła, określenie jego natury i sposobu funkcjonowania jego instytucji wymyka się jednoznacznym, ostatecznym rozstrzygnięciom, dokonanym w oparciu o teoretyczne osiągnięcia i metodologiczne zaplecze jednej dyscypliny naukowej, przyporządkowanej do dziedziny nauk teologicznych, humanistycznych czy społecznych. Sytuacja dodatkowo komplikuje się wraz z włączeniem do przedmiotu badań zagadnienia PR. Ta młoda, dynamicznie rozwijająca się specjalność w naukach o polityce, dopiero wypracowuje swój status teoretyczny i perspektywy metodologiczne 2. Oznacza to dla zadań rozprawy poszukiwanie i tworzenie własnej tożsamości naukowej poprzez czerpanie inspiracji z dorobku następujących dyscyplin naukowych: ekonomii, socjologii, psychologii, etyki, nauk o komunikowaniu i innych. Wyłanianie się PR jako specjalistycznej problematyki dokonuje się zarówno poprzez nawiązywanie do marketingowych teorii organizacji i zarządzania, jak i w oparciu o pochodzące z nauk humanistycznych i społecznych teorie komunikowania społecznego. Według drugiej perspektywy fenomen PR jest analizowany jako ontologiczna relacja pomiędzy uczestnikami społecznej interakcji, to jest między inicjatorem procesu PR (nadawca) i jego instytucjonalnym lub społecznym odbiorcą (adresat). Podmioty te nie ulegają redukcji jedynie do przedmiotów handlowej transakcji, zatem nie stają się w trakcie komunikacyjnego procesu osobliwym rodzajem towarów podlegających rynkowej wymianie, lecz pozostają w interpersonalnej relacji typu ja ty. Perspektywa ta dowartościowuje podmiotowość aktorów (nadawców i adresatów) komunikacji PR. Dokonany w jej świetle wyczerpujący opis i wyjaśnienie specyfiki PR następuje poprzez analizę społecznych i kulturowych płaszczyzn wzajemnego współoddziaływania. Ponadto perspektywa ta służy integralnemu i wyczerpującemu uwyraźnianiu swoistości relacji od strony nadawcy, to jest inicjatora procesu PR. W centrum zainteresowania badawczego znajdują się określające jego charakter ideowo-aksjologiczne i organizacyjno-strukturalne komponenty. Analogicznie traktowana jest relacja od strony adresata procesu PR. Ten jako podmiot dynamicznej wymiany podlega analizie w zakresie różnorodnych form wewnętrznego zorganizowania, sposobów wyrażania opinii oraz zmienności istotnych dla PR faktorów, takich, jak: mobilność jednostek tworzących daną grupę, stopień wewnętrznego zintegrowania społeczności, trwałość przekonań (w tym religijnych i moralnych), podatność na perswazję, elastyczność, adaptacyjność, itp. Eksplikacja treści przedstawionych aspektów procesu PR zostanie dokonana poprzez wyodrębnienie trzech płaszczyzn badawczych. Pierwsza obejmie pojęcie Kościoła i doprowadzi do jego operacjonalizacji, w wyniku której 2 Cf. K. Wojcik, Public relations wśród naukowych dyscyplin i badań za granicą i w Polsce, w: Public relations. Sztuka skutecznej komunikacj w teorii i praktyce, red. H, Przybylski, Katowice 2004, s

13 dyplomatyczne instytucje Stolicy Apostolskiej zostaną przedstawione jako podmioty zawierające esencjalne cechy natury Kościoła i jako reprezentant jego misji ewangelizacyjnej i pastoralnej. Analiza aspektów eklezjologiczno- -pastoralnych, a także historycznych i prawnych (kanonicznych i cywilnych), wydobędzie te elementy struktury Kościoła, które decydują o specyfice służb dyplomacji Stolicy Apostolskiej. Druga płaszczyzna uwydatni sposób adaptacji PR do prawno-organizacyjnego porządku Stolicy Apostolskiej. Analiza obejmie zespół tworzących ten porządek instytucji, czyli Kurię Rzymską. Charakterystyka zawiązywanego w jej ramach sytemu wewnętrznej i zewnętrznej komunikacji pozwoli na uwyraźnienie tych elementów filozofii i strategii PR, które już znalazły zastosowanie w jej funkcjonowaniu i działalności, zwłaszcza w wymiarze dyplomatycznym. Będzie ona pomocna również w określeniu możliwości jeszcze bardziej efektywnego przystosowania do jej potrzeb instrumentarium omawianej formy komunikacji i mediacji społecznej. Wreszcie w ramach trzeciej płaszczyzny badawczej dokonana zostanie teologiczno-filozoficzna eksplanacja normatywnych aspektów relacji inicjowanych na drodze dyplomatycznej działalności Stolicy Apostolskiej. Na tym etapie rozważań uwydatniona zostanie istota i specyfika PR adaptowanych do watykańskiej bilateralnej i multilateralnej aktywności dyplomatycznej. W ramach omawianej płaszczyzny wyjaśniona zostanie również rola dyplomatów papieskich w rozwoju Kościołów lokalnych, a także międzynarodowych. Zakreślone pole badawcze wyznacza zakres literatury przedmiotu teologii oraz nauk humanistycznych i społecznych. W obszarze teologicznej refleksji, akcentującej mistyczno-duchowy charakter Kościoła, fundamentalne źródło stanowią orzeczenia Nauczycielskiego Urzędu Kościoła (dokumenty soborowe, encykliki i inne wypowiedzi papieży, dokumenty rozmaitych instytucji Stolicy Apostolskiej). Są to między innymi: soborowy Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli Inter mirifica, Instrukcje duszpasterskie Communio et progressio oraz Aetatis novae Papieskiej Rady ds. Środków Społecznego Przekazu, orędzia papieskie na Światowe Dni Środków Społecznego Przekazu. Proces eksplikacji oraz eksplanacji teologicznej zasadniczych treści nauczania kościelnego przyjmuje postać prac badawczych poszczególnych subdyscyplin teologicznych. W obszarze tym wyróżniają się następujące nurty: eklezjologiczny, teologii pastoralnej i środków społecznego przekazu, teologii komunikacji. Teologiczny wkład w ubogacenie poruszanej problematyki posiadają opracowania interdyscyplinarne z pogranicza teologii, pedagogiki, psychologii czy nauk o mediach. Miejsce i rola Stolicy Apostolskiej, jej dyplomacji w porządku publicznym i aspekcie komunikacyjnym, jest także przedmiotem badań prawników. Perspektywa prawa kanonicznego pozwala uzupełnić mistyczno-duchowy obraz Kościoła elementami jego organizacyjnej struktury. W zakresie badań kanonistów znajduje się specyfika i charakter wielostronnych relacji Stolicy 13

14 Apostolskiej z zewnętrznym otoczeniem. Zagadnienia te podejmują również specjaliści z zakresu prawa cywilnego. We właściwej im optyce Stolica Święta i jej dyplomacja ukazywane są niejako od zewnętrz, czyli bez odwoływania się do nadprzyrodzonych źródeł publicznoprawnej podmiotowości Kościoła. Stosunek Stolicy Apostolskiej i jej dyplomacji wobec bliższego i dalszego otoczenia stanowi także przedmiot badań politologów, filozofów oraz socjologów. Oryginalną perspektywę badawczą proponuje literatura PR. Problematyka uczestnictwa instytucji kościelnych w sieci wielopłaszczyznowej komunikacji publicznej zdobywa w niej stałe miejsce. Z tym wszakże zastrzeżeniem, że znaczna liczba teoretyków skłania się do ujednoliconego sposobu ujmowania instytucji religijnych z innymi organizacjami o zbliżonym charakterze (na przykład społecznym, socjalnym, kulturalnym). Układ rozdziału pierwszego przedstawia się następująco: skoro Stolica Apostolska jest przedmiotem badań rozmaitych dyscyplin naukowych, z których każda stosuje właściwe sobie metody badawcze, to uwyraźnienie założeń teoretycznych poszczególnych dyscyplin otworzy pierwszą część pierwszego rozdziału. Natomiast w drugiej części pierwszego rozdziału eklezjologia polityczna odsłoni najpierw wymiar Kościoła jako społeczności tworzonej na wzór sieci wertykalnych i horyzontalnych relacji i więzi pomiędzy wszystkimi uczestnikami wspólnoty kościelnej. Następnie uwydatni prawno-organizacyjny wymiar tejże wspólnoty, akcentując jej otwartość na dialog z otoczeniem zewnętrznym, poprzez zinstytucjonalizowane i sformalizowane sposoby budowania wzajemnych powiązań w następujących obszarach: polityczno- -gospodarczym i społeczno-kulturalnym. Rozważania rozdziału drugiego zostaną poświęcone najpierw dokładnemu sprecyzowaniu pojęcia PR (2.1.), następnie ukażą ich społeczno-kulturowe uwarunkowania (2.2.). Opis PR organów administracji państwowej oraz organizacji o charakterze społeczno-kulturalnym (2.3.) zarysuje tło dla przedstawienia specyfiki procesu adaptacji PR do działalności dyplomacji watykańskiej (2.4). Z kolei w trzecim i czwartym rozdziale odzwierciedlony zostanie proces adaptacji właściwej PR filozofii i strategii działania do dyplomatycznej działalność Stolicy Apostolskiej. Analizy obejmą dwie powiązane ze sobą i dopełniające się płaszczyzny: bilateralną i multilateralną. Celem odzwierciedlenia bogactwa środków i metod PR przystosowywanych przez dyplomatów watykańskich do spełnianych przez nich zadań wykorzystana zostanie metoda studium przypadku (case study). Obejmie ona najpierw dwustronne stosunki chińsko-watykańskie (3), a następnie multilateralne zaangażowanie Stolicy Apostolskiej w proces przygotowań do Kairskiej Konferencji Ludnościowej oraz wkład delegacji watykańskiej w jej obrady (4). W świetle dokonanych w ramach obydwu wyodrębnionych płaszczyzn opisów wyjaśniona zostanie istota i specyfika PR instytucji religijnej. Podsumowaniem tych rozważań stanie się próba zdefiniowania funkcji PR rozwijanych jako składowa komunikacyjnej działalności kościelnej i religijnej. 14

15 ROZDZIAŁ PIERWSZY Założenia teoretyczne: Problematyka Stolicy Apostolskiej jako przedmiot badań nauk teologicznych i humanistycznych Kościół posiada złożoną naturę i wieloaspektowy charakter. Jego struktura organizacyjna składa się z wielu instytucji. Wśród nich centralne miejsce zajmuje Stolica Apostolska. Wszystkie inne instytucje kościelne pozostają w stosunku do niej w relacji wzajemnej zależności. Z tytułu wspomnianej kompleksowości i wieloaspektowości Kościół jest przedmiotem zainteresowania wielu dziedzin nauki i dyscyplin naukowych: nauk teologicznych i humanistycznych (1.2). Stanowi on dla wielu dyscyplin obiekt badań przy pomocy różnych metod. Kryterium ich wyboru będzie formalny przedmiot badań (obiectum formale quod); określony aspekt i określona perspektywa spojrzenia na Kościół (obiectum materiale) jako instytucję; koncentracja poznawcza na kwestii miejsca i roli Stolicy Apostolskiej w strukturze Kościoła, to jest relacji do innych podmiotów w Kościele. Natura tej relacji na poziomie komunikacji społecznej będzie wymagała stosownej metody badań. Tak jak naukowe poznanie odróżnia, ale nie oddziela aspektów przedmiotu badań, tak też wybranej metody badań nie odrywa od innych metod, jakkolwiek nie miesza ich ze sobą w jedną zbitkę właściwą dla poznania przednaukowego. Przeto docelowa metodologia badań nad problematyką Stolicy Apostolskiej w strukturze Kościoła na płaszczyźnie komunikacji społecznej nakazuje wpierw dokonać przeglądu różnych sposobów podejść i dochodzeń do przedmiotu badań (1.1). Eklezjologia, czyli teologiczna teoria Kościoła, określa jego naturę jako rozwijaną na drodze komunikacji religijnej konfesyjną wspólnotę. Komunikacja ta wyraża się w dwóch ściśle powiązanych ze sobą relacjach: Boga i człowieka (wertykalna) oraz wzajemnych międzyludzkich powiązań w ramach wspólnoty kościelnej (horyzontalna) ( ). Eklezjologia jako teologia Kościoła obecnego w świecie współczesnym staje się niejako eklezjologią polityczną. Problematyka Stolicy Apostolskiej jako przedmiotu komunikacji społecznej odwraca zatem naszą perspektywę poznawczą i nadaje badaniom nowy profil metodologiczny, który jest tytułem do nazwania takiej teorii Kościoła politologią kościelną, względnie eklezjologią polityczną. 15

16 1.1. Metodologia badań w naukach teologicznych, humanistycznych i społecznych Metoda teologiczna Kościół jest społecznością wewnętrznie złożoną i bogatą. Nie podlega redukcji do jakiejkolwiek instytucji życia politycznego czy społecznego. Niewystarczające jest również traktowanie go jako czysto duchowej i niewidzialnej wspólnoty. Ze swej natury stanowi bosko-ludzką społeczność, obejmującą zarówno wymiar duchowy, jak i doczesny. W związku z tym, naturalnym polem badań pozwalającym uwzględnić jego tożsamość i specyfikę jest dziedzina nauk teologicznych 3. Wiara i Objawienie to dwa kluczowe pojęcia, które wyznaczają metodologiczne i teoriopoznawcze uwarunkowania metody teologicznej 4. Wiara jest specyficzną formą poznania. Istnieją jej dwa wzajemnie uzupełniające się komponenty. Pierwszy można określić jako konceptualny, obiektywny i dogmatyczny. Składa się on z elementów, które dzięki obiektywizującemu działaniu rozumu ludzkiego ujmują prawdy wiary w postaci logicznych sądów. Geneza drugiego tkwi w pozostałych, to jest niepojęciowych i wymykających się konceptualizacji składników wiary: poznania doświadczalno-intuitywnego oraz mistyczno-duchowego. Są one tworzywem osobistej i wspólnotowej, bezpośredniej i osobowej, oraz dialogicznej relacji Boga z człowiekiem 5. Wiara religijna jest zwrócona ku Objawieniu Boga. Z niego czerpie informatywne i normatywne treści wiary. Objawienie to stanowi dokonujące się w historii samoudzielanie się Boga poprzez słowa, czyny i wydarzenia, które swój szczyt i wypełnienie znalazły w Jezusie Chrystusie. Samoudzielanie się Boga następuje w Kościele, który poprzez działanie Ducha św. głosi objawienie prawd wiary w Jezusie Chrystusie wszystkim ludziom 6. Definicja ta przedstawia Boga jako inicjatora komunikacji z człowiekiem, która następowała i następuje w procesie rozciągniętym w historii. Proces ten był/jest kształtowany przez pośrednie i bezpośrednie interwencje Boga w życie całych społeczności lub pojedynczych ludzi. Wpisuje się on w szeroki kontekst życia religijnego 3 Cf. A. Czaja, Traktat o Kościele, w: Dogmatykat. 2, red. E. Adamiak, A. Czaja, J. Majewski, Warszawa 2006, s Cf. J. Ratzinger, Czym właściwie jest teologia? Podziękowanie za promocję do stopnia doktora honoris causa na Wydziale Teologii Uniwersytetu Nawarry w Pampelunie, tłum. W. Szymona, w: Kościół pielgrzymująca wspólnota wiary, red. S.O. Horn, V. Pfnűr, Kraków 2005, s Cf. V. Vagaggini, Teologia. Pluralizm teologiczny, Kraków 2005, s ; Cf. także J. Ratzinger, Wiara a teologia. Przemówienie wygłoszone podczas uroczystości udzielenia doktoratu honorowego z teologii na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu, tłum. W. Szymona, w: Kościół pielgrzymująca wspólnota, s. 19; Cf. również T. Węcławski, Co rozstrzyga o naukowej/metodologicznej odrębności teologii?, Nauka, nr 3/2006, s Cf. W. Beinert, Teologiczna teoria poznania, tłum. J. Fenrychowa, w: Podręcznik teologii dogmatycznej, red. W. Beinert, Kraków 1998, s

17 i kościelnego, jak również kulturalnego i społecznego, a nawet ekonomicznego i politycznego. Treść Objawienia posiada bardzo szeroki zasięg w czasie, w którym mieszczą się zarówno najodleglejsze fakty historyczne, jak również doświadczenia wierzących, współczesnych członków Kościoła. W konsekwencji tego istnieje wiele różnorodnych przekazów, umożliwiających odczytywanie treści Objawienia. Są one zróżnicowane pod względem objawialności. Obejmują przekazy natchnione, czyli te, których geneza tkwi w charyzmatycznym i bezpośrednim oddziaływaniu Boga na tworzącego je człowieka. W wyniku tej współpracy gotowe dzieło zachowuje indywidualność pisarską i autorstwo człowieka, aczkolwiek jego głównym Autorem staje się sam Bóg (Księgi Pisma św.) 7. Istnieją także przekazy nienatchnione, czyli zawdzięczające swoje istnienie charyzmatycznemu oddziaływaniu Boga na człowieka. Jednakże nie jest ono na tyle bezpośrednie, aby Bogu nadawać miano głównego ich autora. Rola ta przypada zatem człowiekowi. (liturgie, nauczanie soborów, nauczanie papieży) 8. Historyczność przekazów Objawienia sprawia, że dialog Boga z człowiekiem możliwy jest tylko we wspólnocie wierzących, w Kościele. Walter Beinert rolę tę wyprowadza z faktu istnienia w nim przekazów Objawienia, nazwanych instancjami dawania świadectwa. Są to: Pismo św., Tradycja, Nauczycielski Urząd Kościoła, które są źródłami zmysłu wiary ludzi wierzących oraz teologii. Każdy z tych elementów pozostaje niezależny, ale poprzez wzajemny dialog (prowadzony przez ludzi odczytujących jego treści) komunikuje się z pozostałymi. W ten sposób tworzone jest wewnątrzkościelne środowisko odczytywania Objawienia Boga oraz komunikowania wiary ludzi 9. Ukazane powiązania stanowią swoistą strukturę. Odzwierciedlając wzajemne relacje pomiędzy poszczególnym elementami instancji dawania świadectwa, ukazują zarazem schematyczny wzór procesu poznania teologicznego. W graficznej formie przedstawia się on następująco: Metoda teologiczna jest takim postępowaniem badawczym, które w perspektywie wspólnotowej wiary Kościoła poprzez analizę oraz syntezę treści zawartych w przekazach Objawienia (połączonych na wykresie liniami), dokonuje ciągłego odkrywania, konceptualizacji, doprecyzowania, dookreślania oraz dogmatyzowania i komunikowania treści Objawienia 10. Literatura przedmiotu, uwzględniając sposób postępowania badawczego, wyodrębnia dwie fazy metody teologicznej. Celem pierwszej jest zapoznanie się z ukrytą w przekazach Objawienia wiedzą na temat określonej prawdy objawionej. Podejmowane w jej ramach czynności mają za zadanie wydobycie 7 Cf. H. Langkammer, Słownik biblijny, Katowice 1982, s Cf. S. Napiórkowski, Jak uprawiać teologię, Wrocław 1996, s Cf. W. Beinert, Teologiczna teoria, s ; Cf. także J. Ratzinger, Eschatologia śmierć i życie wieczne, tłum. M. Węcławski, Poznań 1984, s , Cf. Ibidem, s

18 Źródło: W. Beinert, Teologiczna teoria poznania, Kraków 1998, s wszystkich informacji dotyczących danej prawdy oraz ich systematyczne uporządkowanie (faza pośrednicząca). Tak wydobyte wiadomości w ramach drugiej fazy są zestawiane z aktualnym stanem ogólnej wiedzy teologicznej i naukowej, celem ich weryfikacji oraz falsyfikacji. W konsekwencji dochodzi do pojęciowego ujęcia treści badanej prawdy teologicznej i ukazanie jej powiązań z dotychczas posiadaną wiedzą (faza zapośredniczona). Faza ta posiada teoretyczno-hermeneutyczny charakter 11. Metodę teologiczną określa akcentowanie w punkcie wyjścia przedmiotowego bądź podmiotowego aspektu Objawienia 12. Pierwsze podejście, jest racjonalizacją stanowiących przedmiot wiary treści Objawienia (podejście odgórne). Uwyraźnia ona na płaszczyźnie rozumu religijne (duchowe i moralne) znaczenie zawartych w przekazach Objawienia informacji. Inicjatorem tak wszczętego procesu komunikacji jest Bóg. Zadaniem człowieka pełniącego rolę jej adresata jest uważne wsłuchiwanie się w otrzymywane przekazy, umożliwiające przyjęcie i zrozumienie ich treści oraz dokonane w świetle posiadanej wiedzy 11 Cf. J. Wicks, Wprowadzenie do metody teologicznej, tłum. J. Ożóg, Kraków 1995, s. 35. Cf. także B. Lonergan, Method in theology, Toronto 2003 (wyd. siódme), s. 144; wyd. polskie: Metoda w teologii, tłum. A. Bronk, Warszawa Analiza historii teologii pozwala śledzić prawidłowości regulujące zmianami w przyjmowaniu podmiotowej bądź przedmiotowej perspektywy badawczej. Przykładem nawiązywania do pierwszej jest gnostyczno-mądrościowa teologia Biblii i Ojców Kościoła, drugiej, tomistyczna scholastyka. C. Vagaggini, Teologia, s Cf. H. Juros, T. Styczeń, Methodologische Ansätze ethischen Denkens und ihre Folgen für theologische Ethik, w: Theologosche Berichte, Bd. 4, Einsiedeln 1974, s ; Cf. także H. Juros, Teologia moralna czy etyka teologiczna? Studium z metateologii moralności. Warszawa 1980; Cf. także T. Styczeń, W sprawie etyki niezależnej, w: Idem, Wprowadzenie do etyki, Lubin 1993, s

19 i religijnego doświadczenia wyjaśnienie. Drugie, w punkcie wyjścia odzwierciedla antropologiczno-egzystencjalne aspekty życia ludzkiego, które nie pozostają obojętne dla problematyki teologicznej (podejście oddolne). Zobiektywizowana wiedza o człowieku i jego odniesieniu do Boga jest poddawana tak zwanej rewelacjonizacji, to jest dogłębnemu wyjaśnianiu w świetle i w powiązaniu z korespondującymi z nią prawdami Objawienia. Inicjatywa dialogu wychodzi tutaj od człowieka i jest skierowana ku Bogu, który odpowiadając dostosowuje się do stanu aktualnej i przyrodzonej wiedzy człowieka, a także jego kultury, wrażliwości moralnej oraz potrzeb duchowych i psychicznych 13. Podsumowując należy stwierdzić, że inicjowany przez Boga dialog (Objawienie), spotyka się z odpowiedzią ze strony człowieka (wiara). Historiozbawczy i eklezjotwórczy charakter tej relacji wyznacza teoriopoznawczą i metodologiczną perspektywę badań teologicznych. Przedmiot tychże badań stanowią obecne we wspólnocie Kościoła przekazy Objawienia. Metoda teologiczna jest takim postępowaniem badawczym, które uwyraźnia nadprzyrodzone treści Objawienia Bożego w przyrodzonej płaszczyźnie poznania rozumowego. Poszczególne jej etapy prowadzą do coraz bardziej precyzyjnego odkrywania i dookreślania poszczególnych treści Objawienia, a także ich upowszechniania w bliższym i dalszym otoczeniu Kościoła. Zogniskowana na nim refleksja teologiczna uwydatniania przede wszystkim jego mistyczno-duchową naturę. A elementy jego prawno-organizacyjnej struktury wyrażają bogactwo wewnętrznego życia tworzącej go społeczności. Przedstawienie pełniejszego obrazu tych komponentów umożliwiają nauki dziedziny humanistycznej i społecznej, zwłaszcza: historia, prawo i politologia. Będą one przedmiotem dalszych eksplikacji Metoda historyczna Nauki historyczne przyjmują dwie perspektywy Kościoła jako przedmiotu badań. Obydwie rzutują na formułowanie metody historycznej, kolejnego narzędzia uwyraźniania złożonej rzeczywistości Kościoła. Pierwszą perspektywę wyznaczają historyczne nauki teologiczne. Odzwierciedlają one sposób, w jaki usiłowano uobecnić i zrealizować istotę Kościoła w społeczno- -kulturowym środowisku określonego stadium procesu dziejowego (historia Kościoła i jej subdyscypliny, na przykład historia dogmatów czy historia teologii). Przedstawia ona Kościół jako religijną wspólnotę, powiązaną więzami o podwójnym charakterze: pomiędzy Bogiem i człowiekiem, oraz między członkami społeczności tworzącej eklezjalno-dziejową całość 14. Drugą perspektywę można określić jako ogólno-historyczną. Tworzą ją pozostałe, to jest pozateologiczne dyscypliny historyczne. Nie wykluczają one 13 Cf. S. Kamiński, Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin 1992, s Cf. G. Bedouelle, Kościół w dziejach, tłum. A. Fabiś, Poznań 1994, s

20 całkowicie elementu nadprzyrodzonego i nie redukują Kościoła do podobnych do niego, ale niereligijnych organizacji życia publicznego. W centrum swojego zainteresowania badawczego stawiają jednak te aspekty jego funkcjonowania, które wykraczają poza domenę ściśle religijną i pozostając swoiście kościelnymi, tworzą oryginalne formy organizacji społeczno-kulturowej. W ten sposób poprzez analizę dziejów społecznego i kulturowego rozwoju badanych części składowych historii Kościoła (na przykład dziejów papiestwa, historii sztuki chrześcijańskiej czy działalności charytatywnej) uwyraźniają jego rolę i wkład w następujące dziedziny: kulturalną, polityczną, gospodarczą, wychowawczą i inne (historia powszechna, historia kultury, historia wychowania) 15. Obydwa ujęcia nie wykluczają się wzajemnie. Wyniki ich badań są komplementarne względem siebie, obopólnie się uzupełniają 16. Przyjmują podmiotowe i przedmiotowe podejście do Kościoła jako przedmiotu badań. Pierwsze akcentuje znaczenie człowieka jako autora i aktywnego uczestnika dziejów, zarówno w wymiarze indywidualnym i społecznym. Drugie, uwydatnia efekty działań ludzkich, wyodrębniając poszczególne płaszczyzny aktywności człowieka (religijną, kulturotwórczą, zawodową, naukową, wychowawczą) i ukazuje ich specyfikę 17. W wymiarze chronologiczno-geograficznym zainteresowanie człowiekiem jako podmiotem dziejów oraz dorobkiem jego działalności rozciąga się od najdawniejszych czasów aż po współczesność 18. Rekonstruowanie procesu historycznego opiera na wydobywaniu, obiektywizowaniu i weryfikowaniu faktów historycznych. Służy temu krytyka źródeł. Jej zadaniem jest analiza, poznanie, weryfikacja oraz interpretacja danych źródłowych. Wykonywanie tych zadań odbywa się w oparciu o szczegółowe kryteria metodologiczne ogólnej metodologii historii, jak również szczegółowych metodologii jej nauk pomocniczych. Opierają się one zarówno na rozumowaniu indukcyjnym, jak również dedukcyjnym. Podstawowe metody źródłoznawcze, określane mianem heurystyki historycznej, to: metoda filologiczna, geograficzna, porównawcza, wnioskowanie z milczenia źródeł i inne 19. Wykryte i zweryfikowane fakty są poddawane selekcji i dalszemu uporządkowaniu. Zabiegi te poprzedzają kolejny etap badań. Jest nim ich wyjaśnianie, które polega na odnajdywaniu wzajemnych, przyczynowo-skutkowych powiązań. Efektem tych operacji jest całościowe i kompleksowe odtworzenie badanego fragmentu rzeczywistości historycznej. Następnie umieszczenie go w szerszym kontekście procesu historycznego jako współzależnego i zazę- 15 Cf. Cz. Bartnik, Problem Kościoła jako przedmiotu historii, w: Roczniki Teologiczno- -Kanonicznet, nr 22 (1975) z. 4. s G. Bedouelle wzajemny stosunek obydwu przedstawił następująco: Te dwie perspektywy: historii i teologii, nie są sprzeczne, lecz powinny być jednocześnie rozdzielone i połączone; rozdzielone jeśli chodzi o postępowanie i metodę, a połączone w rozumieniu, idem, s. 11; Cf. Cz. Bartnik, ibidem, s Cf. B. Miśkiewicz, Wprowadzenie do badań historycznych, Poznań 1993, s Cf. H. Dominiak, Wstęp do badań historycznych, Częstochowa 1998, s Cf. J. Topolski, Metodologia historii, Warszawa 1973, s