Czas w życiu człowieka

Transkrypt

1 Czas w życiu człowieka

2 NR 2767

3 Czas w życiu człowieka pod redakcją KATARZYNY POPIOŁEK, AGATY CHUDZICKIEJ-CZUPAŁY Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2010

4 Redaktor serii: Psychologia JAN M. STANIK Recenzent MARIA STRYKOWSKA Publikacja będzie dostępna po wyczerpaniu nakładu w wersji internetowej: Śląska Biblioteka Cyfrowa

5 Spis treści Wprowadzenie (Katarzyna Popiołek i Agata Chudzicka-Czupała) Część pierwsza Czas jako problem współczesności WIESŁAW SZTUMSKI Turboświat, pułapka przyspieszenia i ekologia czasu JÓZEF BAŃKA Życie człowieka jako istnienie w czasie Część druga Czas jako zmienna badawcza w naukach humanistycznych ZBIGNIEW SPENDEL Czas historyczny w psychologii. Świadomość historyczna i myślenie historyczne jako przedmiot studiów psychologicznych ZBIGNIEW SPENDEL Czas jako zmienna w badaniach psychologicznych. Metodologiczne pułapki psychologicznych badań nad czasem KATARZYNA POPIOŁEK Percepcja czasu czas codzienny i czas życia AUGUSTYN BAŃKA Typy tożsamości wczesnej dorosłości z perspektywy orientacji czasowej preferowanych stylów życia

6 6 Spis treści RYSZARD KLAMUT Poziomy czasu psychologicznego a system osobowości GRAŻYNA MENDECKA Temporalne aspekty twórczości AGATA PRZYBYSZ Czas w pedagogice Część trzecia Perspektywa czasowa / czasowy horyzont życia człowieka PIOTR PRÓCHNIAK Śmierć jako komponent perspektywy czasowej MARTA KOSIOL Sposoby uzasadniania wagi osobistej przeszłości URSZULA TOKARSKA Wzorce doświadczania czasu w narracyjnej grze autobiograficznej. <W osiemdziesiąt historii do-o-koła ŻYCIA> Część czwarta Praca i brak pracy a doświadczanie czasu PIOTR PRÓCHNIAK Orientacja temporalna jako wyznacznik radzenia sobie przez osoby wykonujące ryzykowną pracę ANTONI WONTORCZYK Dystans czasu jako regulator ryzykownych zachowań kierowców i jego motywacyjno-adaptacyjna funkcja MAŁGORZATA DOBROWOLSKA Zatrudnienie w kontekście ram czasowych kontraktu psychologicznego KATARZYNA ŚLEBARSKA Brak pracy a dobrostan człowieka czy długotrwale bezrobotni skazani są na bezradność?

7 Spis treści 7 Część piąta Temporalne aspekty różnorodnych badań psychologicznych ALEKSANDRA NIEMYJSKA O tym, co się dzieje z czasem, kiedy myślimy o sobie. Temporalne właściwości Ja oraz innych AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA, DAMIAN GRABOWSKI Odraczanie gratyfikacji w dłuższej perspektywie czasowej KRYSTYNA BALAWAJDER Orientacja retrospektywna jako mediator eskalacji konfliktu MACIEJ JANOWSKI Percepcja czasu a regulacja emocji i zdrowie w perspektywie różnic płciowych AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA Percepcja czasu a uzależnienie od Internetu ILONA DUDZIK-GARSTKA, BOŻENA MAKSELON Doświadczanie upływu czasu a jakość relacji społecznych u osób między 20. a 30. rokiem życia KATARZYNA POPIOŁEK, AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA Percepcja czasu a transgresja i aktywność ludzi starszych

8 List of contents Introduction (Katarzyna Popiołek i Agata Chudzicka-Czupała) Part one Time as a problem of contemporaneity WIESŁAW SZTUMSKI The turbo-world, acceleration trap, and the ecology of time JÓZEF BAŃKA The life of man as the existence in time Part two Time as a research variable in the humanities ZBIGNIEW SPENDEL Historical time in psychology. A historical awareness and historical thinking as a subjet of psychological studies ZBIGNIEW SPENDEL Time as a variable in psychological studies. Methodological traps of psychologies studies on time KATARZYNA POPIOŁEK Perception of time daily time and life time AUGUSTYN BAŃKA Types of identity of early adulthood from the perspective of time orientation of preferred lifestyles

9 List of contents 9 RYSZARD KLAMUT Psychological time levels and personality system GRAŻYNA MENDECKA Temporal aspects of production AGATA PRZYBYSZ Time in pedagogy Part three Temporal perspective / temporal horizon in the human life PIOTR PRÓCHNIAK Death as a component of time perspective MARTA KOSIOL Ways of proving the importance of personal past URSZULA TOKARSKA Models of experiencing time in a narrative autobiographical game: <In eighty stories around life> Part four Work and lack of work and the experience of time PIOTR PRÓCHNIAK A temporal orientation as a determinant of coping by people having a risky job ANTONI WONTORCZYK The distance of time as a regulator of risky behaviours of drivers and its motivational-adaptative function MAŁGORZATA DOBROWOLSKA Employment in the context of time frames of the psychological contract. 245 KATARZYNA ŚLEBARSKA Unemployment and man s good condition are permanently unemployed doomed to helplessness?

10 10 List of contents Part five Temporal features of various psychological research ALEKSANDRA NIEMYJSKA On what happens with time when we think about ourselves. Temporal properties of Self and the others AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA, DAMIAN GRABOWSKI Postponing gratification in a longer time perspective KRYSTYNA BALAWAJDER A retrospective orientation as a mediator of conflict escalation MACIEJ JANOWSKI Perception of time and regulation of emotions and health in the perspective of gender differences AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA Perception of time and addiction to the Internet ILONA DUDZIK-GARSTKA, BOŻENA MAKSELON Experiencing the passage of time and the quality of social relations among people between 20 and 30 years of age KATARZYNA POPIOŁEK, AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA Perception of time vs transgression and activeness of elderly people

11 Wprowadzenie Istota czasu będącego podstawowym atrybutem rzeczywistości i ludzkiego poznania jest niezwykle skomplikowanym problemem dla teoretyków, zwłaszcza gdy rozważane są zmienne zaangażowane w temporalną organizację zachowania i doświadczania czasu. Czas to zmienna trudna do jednoznacznego zdefiniowania i opisania. O czasie można mówić jako o zjawisku fizycznym, biologicznym, społecznym oraz psychologicznym. Badania czasu psychologicznego koncentrowały się dotąd głównie na takich wymiarach i zmiennych związanych z jego doświadczaniem, jak: perspektywa czasowa (przeszłość, teraźniejszość, przyszłość), orientacja na przyszłość, presja czasu, strukturalizowanie i planowanie czasu, świadomość czasu, teliczność i wykorzystanie czasu, upływ (przemijanie) czasu, czas w relacjach interpersonalnych. Człowiek żyje w dynamicznym, zmiennym świecie i zdolny jest do dostosowania swojego zachowania do układu zdarzeń w czasie, tworzy też poznawcze reprezentacje rzeczywistości, które stanowią podstawę świadomego doświadczania czasu. Czas jest kategorią obecną na każdym etapie życia człowieka, od jego narodzin aż do śmierci. Problematyka czasu jako czynnika determinującego funkcjonowanie człowieka nabiera jednak szczególnego znaczenia w sytuacji starzenia się świata (według szacunków w 2050 roku co piąty mieszkaniec ziemi będzie miał 60 i więcej lat). Właśnie z uwagi na gwałtowne starzenie się społeczeństw cywilizacji zachodniej odkrycie i opisanie zmiennych wpływających na zaradność człowieka w podeszłym wieku może mieć doniosłe znaczenie. Czas zarówno obiektywny, tzn. fizyczny, zegarowy, zewnętrzny, jak i subiektywny, czyli psychologiczny ma złożoną naturę, dlatego badacze koncentrują się na wybranych jego komponentach. Percepcja czasu jest jed-

12 12 Wprowadzenie nym z ważniejszych czynników determinujących ludzką aktywność, toteż właśnie na zagadnieniu czasu i sposobach jego doświadczania przez człowieka pragniemy skupić uwagę Czytelnika. Celem tej publikacji jest prezentacja refleksji nad rolą czasu w życiu człowieka oraz wyników badań poświęconych problematyce czasu prowadzonych w polskiej humanistyce. Opracowania składające się na niniejszy zbiór odnoszą się do różnorodnych aspektów czasu i ujmują kategorię czasu wielorako, począwszy od zagadnień bardzo ogólnych do szczegółowych zjawisk, które są zależne od tej zmiennej lub których czas jest ważnym składnikiem. Ich autorzy koncentrują swą uwagę na kilku tematach. * * * Otwierające tom artykuły tworzące część zatytułowaną Czas jako problem współczesności stanowią filozoficzną refleksję nad czasem jako kategorią ludzkiego poznania oraz nad istnieniem człowieka w czasie, nad rolą czasu w życiu współczesnych ludzi, nad kondycją człowieka współczesnego żyjącego w ciągłym pośpiechu, zmuszanego przez następujące wciąż zmiany do nieustającej adaptacji do nowego, co staje się obecnie zadaniem coraz to bardziej przekraczającym możliwości jednostki. Autorzy podkreślają zmiany, jakie zaszły w podejściu ludzi do czasu, oraz zagrożenia, które się z tym wiążą. Wiesław Sztumski, którego artykuł Turboświat, pułapka przyspieszenia i ekologia czasu otwiera w tym tomie namysł nad czasem, porusza kwestię niezwykle istotnych dla współczesnego człowieka zagrożeń związanych z przyspieszaniem tempa życia i rozwoju cywilizacji oraz postuluje jego spowalnianie: Odśpieszanie jest najważniejszym wyzwaniem naszych czasów, ponieważ im szybciej żyjemy, tym bardziej wyczerpują się nasze możliwości przystosowawcze (somatyczne, psychiczne i intelektualne) do tak szybko zmieniającego się środowiska. Zahamować postępu nie sposób, ale można przynajmniej podjąć próbę rozsądnego kontrolowania tempa rozwoju, np. zgodnie z ideą rozwoju zrównoważonego. Do tego potrzebne jest przywrócenie czasowi naturalnemu należytej wartości i uświadomienie sobie jego roli w życiu ludzi oraz jego znaczenia dla możliwości przeżycia następnych pokoleń podkreśla autor. Proponuje, aby wyzwolić się spod presji czasu zegarowego i znowu zacząć się kierować maksymą: wszystko w swoim czasie, zamiast modnego teraz kanonu: wszystko w jednym, z góry narzuconym czasie i w jednej chwili. W tej zasadzie, na której bazuje ekologia czasu, autor dostrzega szansę na wydostanie się z pułapki przyspieszenia, w którą wpędził nas niezwykły postęp wiedzy i techniki w XX wieku. Artykuł Wiesława Sztumskiego skłania do refleksji nad cechami współczesnego

13 Wprowadzenie 13 turboświata, charakteryzującego się wzrastającym wciąż tempem życia, niepewnością i nieprzewidywalnością. W świecie tym panuje bowiem burzliwość, chaos i bałagan, a czas przekształcił się w towar, którego cena stale rośnie. Autor stawia pytanie o sposób bytowania współczesnego człowieka: Czy aby na pewno najlepiej wykorzystać czas znaczy jak najwięcej zdobyć, mieć i przeżyć w jak najkrótszym czasie? Artykuł Józefa Bańki Życie człowieka jako istnienie w czasie stanowi głęboki namysł nad sposobem bytowania człowieka i poznawania przez niego świata w odniesieniu do kategorii czasu. Refleksje autora poświęcone są głównie recentywizmowi (łac. recens teraźniejszy), nowemu kierunkowi filozofii, który koncentruje swoje zainteresowania na teraźniejszości. Według recentywizmu świat rodzi się każdorazowo na nowo (a recentiori) wraz z doświadczeniem. Takie podejście wyklucza więc możliwość, iż jakiekolwiek [...] zdarzenie, dzieło lub uczucie jest dane i powtarzalne, możliwe i przewidywalne, gdyż wszystko pojawia się jako pierworaźne i świeżo kreowane. Nie można więc niczego rozpatrywać pod kątem, że było, lub przewidywać, że będzie można jedynie poznawać po raz pierwszy. Józef Bańka podkreśla, że podmiot poznający (inscenizator) działa w akcie inscenizacji epistemologicznej podobnie jak projektor filmowy, to znaczy wyświetla (aktualizuje) i przez to powoduje zaistnienie tylko jednej z przesuwających się kolejno klatek filmu daje życie jednemu filmowemu»teraz«. [...] Bez wątpienia chodzi tu o uchwycenie pewnej istotnej strony problemu: w myśl recentywizmu nie tylko świat jest konstelacją recensów [czyli istnieniem pozbawionym trwania, dziejącym się realnie w punkcie teraz przyp. red.], ale także jest nim w jakiś sposób nasza wiedza o świecie. Autorzy artykułów należących do drugiej części zatytułowanej Czas jako zmienna badawcza w naukach humanistycznych traktują czas jako zmienną badawczą; zajmują się sposobami jej ujmowania, analizują także miejsce tej zmiennej w różnych modelach teoretycznych. Część artykułów zawiera propozycję określonego układu wymiarów zmiennej czas. Wyznaczają one także miejsce czasu, orientacji czasowej czy percepcji czasu w modelach teoretycznych oraz opisują jego kategorie. Artykuł Zbigniewa Spendla Czas historyczny w psychologii. Świadomość historyczna i myślenie historyczne jako przedmiot studiów psychologicznych traktuje o świadomości historycznej oraz o myśleniu historycznym ujmowanym w perspektywie psychologicznej. Autor referuje koncepcje teoretyczne oraz niektóre wyniki badań poświęcone psychologicznym aspektom myślenia historycznego. W artykule Czas jako zmienna w badaniach psychologicznych. Metodologiczne pułapki psychologicznych badań nad czasem Zbigniew Spendel podkreśla, że czasowość doświadczenia jest swoistą osobliwością metodolo-

14 14 Wprowadzenie giczną. Autor zadaje pytanie o czas jako zmienną w badaniach psychologicznych. Pisze o metodologicznych pułapkach badań psychologicznych, w których jedną ze zmiennych jest czas. Stwierdza, że czas może być ujmowany jako zoperacjonalizowany wskaźnik / predyktor czas czegoś tam (np. czasowe parametry zachowania, czas reakcji, czas uczenia się, czas zapominania, czas prezentacji bodźca ). Wówczas czas traktowany jest jako samodzielna zmienna bądź następuje reifikowanie czasu do postaci rzekomego czynnika sprawczego. Według autora innym podejściem do czasu jest czas psychologiczny poczucie odstępu czasu między dwoma zdarzeniami w relacji do czasu mierzonego obiektywnie lub subiektywne doświadczenie czasu, niezależne od zewnętrznych wskaźników astronomicznych oraz zegara. Artykuł dotyczy metodologicznych ustaleń przebiegu poznania naukowego, kwestii metodologicznych aspektów tych badań psychologicznych, w których pojawia się kategoria czasu, oraz niektórych deformacji poznania naukowego w psychologii. Artykuł Katarzyny Popiołek Percepcja czasu czas codzienny i czas życia zawiera prezentację teoretycznego modelu kategorii ujmowania przez człowieka czasu w jego dwu wymiarach: czasu życia i czasu codziennego. W ramach percepcji czasu życia uwzględniono doświadczanie upływu czasu oraz orientację czasową sposoby percepcji perspektyw temporalnych, a więc przeszłości, teraźniejszości, przyszłości. Model percepcji czasu obejmuje następujące wymiary czasu codziennego: tempo, kontrola czasu, struktura i organizacja czasu, planowanie czasu, stopień urozmaicenia czasu. Stan każdego z wyróżnionych pięciu wymiarów czasu codziennego rozpatrywany jest w pięciu płaszczyznach: akceptacji, chęci zmiany, skuteczności, sprawczości oraz adekwatności społecznej. Istotne wprowadzone tu novum stanowi uwzględnienie w proponowanym modelu płaszczyzny interpretacyjnej. Człowiek spostrzegając rzeczywistość, automatycznie poddaje ją ocenie, ma do niej określony stosunek. Augustyn Bańka w artykule Typy tożsamości wczesnej dorosłości z perspektywy orientacji czasowej preferowanych stylów życia przedstawia Skalę Orientacji Czasowych Preferowanych Stylów Życia (SOCPSŻ), która odwołuje się do koncepcji wielowymiarowych orientacji czasowej. Skala ta dostarcza miar wielowymiarowych ram czasowych kształtujących profil temporalny jednostki w okresie wczesnej dorosłości. Autor definiuje orientację czasową jako ogół świadomych i nieświadomych procesów stałego przepływu indywidualnego i społecznego doświadczenia w ramach poznawczych kategorii temporalnych lub ram czasowych, umożliwiających jednostce porządkowanie, odnajdywanie i nadawanie znaczeń wydarzeniom życiowym. Orientacja czasowa człowieka jest jego indywidualną dyspozycją, która wpływa na ustanawianie i selekcjonowanie celów, siłę motywacji osiągnięć, podejmowanie ryzyka, poszukiwanie doznań, proaktywność czy

15 Wprowadzenie 15 samoskuteczność. Autor omawia ogólną koncepcję współzależności kontekstu, stylu życia i struktury Ja, która, jak podkreśla, ma w dużej mierze charakter spekulatywny i teoretyczny. Jej empirycznej weryfikacji służy prezentowane w artykule narzędzie, analizujące typy tożsamości w relacji do orientacji czasowych preferowanych stylów życia. Artykuł Ryszarda Klamuta Poziomy czasu psychologicznego a system osobowości postuluje uwzględnienie wymiaru temporalnego w systemie osobowości i ukazuje jego komponenty. Autor podkreśla, że czas psychologiczny przedstawiany jest najczęściej jako składający się z różnych poziomów doświadczania i tworzenia jego subiektywnej interpretacji oraz nie poddaje się łatwemu skategoryzowaniu. Stworzenie modelu osobowościowego z uwzględnieniem wymiaru temporalnego może stanowić podstawę do bardziej całościowego opisu aktywności człowieka oraz generowania nowych, interesujących perspektyw i hipotez badawczych. Grażyna Mendecka w artykule Temporalne aspekty twórczości pisząc o twórcach, podkreśla: Każde dzieło czy odkrycie człowieka dokonuje się w określonym czasie i to ujmowanym w trzech płaszczyznach: historycznej, biograficznej i rzeczywistej. Każda z nich decyduje o kształcie dokonań i każda w tych dokonaniach jest odzwierciedlona. Autorka dokonuje przeglądu temporalnych aspektów twórczości z uwzględnieniem następujących zagadnień: historyczny, biograficzny i realny czas powstawania twórczego dzieła, czas powstania dzieła a jego ocena przez współczesnych, stosunek do czasu przeszłego, przyszłego i teraźniejszości a proces tworzenia, rozwój twórczej aktywności w biegu ludzkiego życia, presja czasu a praca twórcy nad dziełem, temporalne aspekty dzieła: czas jako tworzywo, kreowanie czasu w dziele. Przeglądu kategorii związanych z czasem w pedagogice dokonała Agata Przybysz w artykule Czas w pedagogice. Autorka wskazuje, że w pedagogice brakuje badań, które łączą podejście ilościowe i jakościowe do problematyki czasu. Pedagogika zdaje się nie zauważać, że czas możemy rozumieć nie tylko jako zjawisko fizyczne (wtedy mówimy o czasie ilościowym, obiektywnym), ale również jako subiektywne odczucie, doświadczenie czasu (w innych dyscyplinach określane jako czas psychologiczny, czas społeczny). Czas jako kategoria empiryczna pojawia się w naukach pedagogicznych jedynie w badaniach budżetu czasu i czasu wolnego ucznia, bywa aspektem ukrytego programu wychowania lub służy jako kategoria opisu nauczyciela. W artykułach tworzących trzecią część tomu Perspektywa czasowa / czasowy horyzont życia człowieka ujmuje się czas jako istotny czynnik autorefleksji człowieka, który wpływa na jego zachowanie się. Mowa w nich o założeniach człowieka na temat długości własnego życia, świadomości

16 16 Wprowadzenie konieczności swojej śmierci, roli przeszłości człowieka dla sposobu przeżywania teraźniejszości i rozwoju osoby, o stosunku człowieka do czasu swego życia. Kilka artykułów nawiązuje do nurtu biograficznego i autonarracyjnego badań psychologicznych. Czas został tu potraktowany jako ważny element samoświadomości, który wiąże się z innymi aspektami funkcjonowania człowieka. Artykuł Piotra Próchniaka Śmierć jako komponent perspektywy czasowej dotyczy mniej lub bardziej uświadomionych założeń człowieka odnoszących się do długości czasu własnego życia. Autor opisuje zależności pomiędzy stosunkiem osoby do śmierci a wybranymi zmiennymi jego psychologicznego funkcjonowania, takimi jak: neurotyzm, poszukiwanie doznań, sposoby radzenia sobie, poczucie skuteczności, poczucie koherencji, sens życia. Marta Kosiol prezentuje wyniki badań własnych poświęconych sposobom uzasadniania wagi osobistej przeszłości, stara się zatem odpowiedzieć na pytanie, dlaczego osoba uznaje dane doświadczenie z własnej przeszłości za ważne tu i teraz. Wyniki badań, prezentowane w artykule Sposoby uzasadniania wagi osobistej przeszłości, nawiązują do koncepcji osobowości autorskiej Kazimierza Obuchowskiego. W artykule Urszuli Tokarskiej Wzorce doświadczania czasu w narracyjnej grze autobiograficznej <W osiemdziesiąt historii do-o-koła ŻYCIA> zaprezentowane zostały założenia teoretyczne oraz rozwiązania metodologiczne autorskiej metody stanowiącej fragment szerszego projektu intencjonalnych oddziaływań narracyjnych nastawionych na pogłębianie autorefleksji i samoświadomości biograficznej współczesnego człowieka, a także aktywizowanie i wzbogacanie jego narracyjnego sposobu rozumienia świata i samego siebie. Proponowana forma oddziaływań stanowi próbę wspomagania rozwoju człowieka dorosłego i starszego poprzez nadawanie wagi własnym przeszłym doświadczeniom oraz określanie przez niego stosunku do minionego już, właśnie doświadczanego oraz wyobrażonego czasu życia (w formie tzw. tożsamości narracyjnej), a także przeżywanego w węższej perspektywie czasu codzienności. Artykuły prezentowane w czwartej części publikacji zatytułowanej Praca i brak pracy a doświadczanie czasu dotyczą specyfiki wykonywania pracy zawodowej, radzenia sobie z problemami przez osoby pracujące oraz skłonności do odraczania nagród otrzymywanych za pracę / naukę w aspekcie sposobu doświadczania przez nie czasu. Dwa artykuły poruszają problem ludzi zatrudnionych tymczasowo i pozostających bez pracy. Celem badań Piotra Próchniaka prezentowanych w artykule Orientacja temporalna jako wyznacznik radzenia sobie przez osoby wykonujące ryzykowną pracę jest analiza zależności pomiędzy orientacją temporalną

17 Wprowadzenie 17 a sposobami radzenia sobie przez osoby wykonujące ryzykowną pracę (antyterroryści, pirotechnicy, detektywi). Wyniki badań wskazują, że krótka perspektywa czasowa oraz presja czasu stanowi istotny wyznacznik stosowania emocjonalnych strategii radzenia sobie. Długa perspektywa czasowa i dominacja teliczna wskazują na stosowanie problemowych strategii radzenia sobie. Traktowanie czasu jako iluzji wiąże się ze stosowaniem emocjonalnych strategii radzenia sobie oraz negatywnie ze stosowaniem problemowych strategii radzenia sobie. Wyniki badań nad funkcją motywacyjno-adaptacyjną dystansu czasu zaprezentowane przez Antoniego Wontorczyka w artykule zatytułowanym Dystans czasu jako regulator ryzykownych zachowań kierowców i jego motywacyjno-adaptacyjna funkcja dowodzą, że kierowcy prowadzący pojazd w ruchu drogowym kierują się kryterium dystansu czasu, pełniącym funkcję motywacyjną, przynoszącym satysfakcję wynikającą z osiągnięcia celu jazdy w zakładanym z góry przedziale czasowym. Małgorzata Dobrowolska w artykule Zatrudnienie w kontekście ram czasowych kontraktu psychologicznego podejmuje próbę analizy perspektywy temporalnej zatrudnienia krótkoterminowego. W badaniach zastosowano metodę badawczą zestawiającą następujące wymiary kontraktu psychologicznego: stabilność, zakres, przejrzystość, koncentrację, ramy czasowe, partykularyzm, woluntaryzm i mnogość stron. Katarzyna Ślebarska w tytule swego artykułu zadaje pytanie: Brak pracy a dobrostan człowieka czy długotrwale bezrobotni skazani są na bezradność? Autorka podkreśla, że chociaż osoby długotrwale bezrobotne charakteryzują się obniżonym poziomem samooceny czy oceny własnych szans na znalezienie pracy, chociaż wydłuża się czas pozostawania przez nie bez pracy, ich działania mające na celu znalezienie zatrudnienia nie słabną. Wyniki badań sugerują, że jednym z ważniejszych czynników oddziałujących na ludzi długotrwale bezrobotnych jest otrzymywane przez nich wsparcie społeczne. Na ostatnią, piątą część książki zatytułowaną Temporalne aspekty różnorodnych badań psychologicznych składają się doniesienia z badań poświęconych różnym aspektom aktywności ludzkiej, w której istotnym czynnikiem jest czas i poszczególne jego wymiary lub stosunek człowieka do czasu. Aleksandra Niemyjska w artykule O tym, co się dzieje z czasem, kiedy myślimy o sobie. Temporalne właściwości Ja oraz innych opisuje badanie poświęcone różnicom temporalnego organizowania informacji wynikającym z natury postrzeganych obiektów. Eksperyment przeprowadzony przez autorkę ukazuje związek między przetwarzaniem informacji o sobie lub drugim człowieku a ich temporalną organizacją. 2 Czas...

18 18 Wprowadzenie Artykuł Agaty Chudzickiej-Czupały i Damiana Grabowskiego Odraczanie gratyfikacji w dłuższej perspektywie czasowej, dotyczy badań, które są częścią szerszego projektu poświęconego etyce pracy Polaków. Dotyczą one skłonności ludzi do odraczania gratyfikacji, która wiąże się z orientacją na przyszłość. Istotą tej zmiennej jest planowanie korzystnego dla siebie stanu rzeczy w przyszłej, odległej perspektywie czasowej. Celem badań było znalezienie związków tak określonej zmiennej z rodzajem aktywności badanych (nauka / praca) oraz ze zmiennymi osobowościowymi i kulturowymi. Krystyna Balawajder w artykule Orientacja retrospektywna jako mediator eskalacji konfliktu podejmuje próbę określenia znaczenia orientacji temporalnej człowieka dla sposobu jego zachowania się w sytuacji konfliktowej. Autorka stara się dociec, czy orientacja retrospektywna (oczekiwanie osoby, że zostanie naprawiona wyrządzona jej krzywda i przywrócona będzie sprawiedliwość) pełni rolę zmiennej pośredniczącej między zagrożeniem, wynikającym z negatywnych oddziaływań partnera, a zachowaniami konfrontacyjnymi. Okazało się, że obecność tej orientacji wzmacnia skłonność do zachowań konfrontacyjnych, co w konsekwencji prowadzi do eskalacji konfliktu. W artykule Macieja Janowskiego Percepcja czasu a regulacja emocji i zdrowie w perspektywie różnic płciowych prezentowane są wyniki badań autora nad powiązaniami między percepcją czasu a podejmowanymi formami regulacji zdrowia i funkcjonowaniem zdrowotnym, przy uwzględnieniu płci badanych. Uzyskane wyniki pozwalają na wyodrębnienie obrazu osoby aktywnie radzącej sobie z problemami życiowymi i podejmującej wiele zadań. Taki sposób funkcjonowania związany jest z lepszym zdrowiem u mężczyzn, ale gorszą kondycją zdrowotną u kobiet. Z gorszym zdrowiem u obu płci korelują monotonia i koncentrowanie się na przeszłości. Agata Chudzicka-Czupała w artykule Percepcja czasu a uzależnienie od Internetu starała się sprawdzić, dlaczego niektórzy użytkownicy Internetu wpadają w nałóg, oraz ustalić, czy czynnikiem tłumaczącym skłonność człowieka do uzależnienia może być, poza zmiennymi psychologicznymi, jego stosunek do czasu. Orientacja temporalna, percepcja czasu, które wyznaczają organizację poczynań człowieka, zdają się wpływać także na sposób korzystania przez niego z mediów, w tym z Internetu. Prezentowane badania miały na celu sprawdzić, czy tak jest w istocie. Ilona Dudzik-Garstka i Bożena Makselon w artykule Doświadczanie upływu czasu a jakość relacji społecznych u osób między 20. a 30. rokiem życia podejmują problematykę związku między wpływem percepcji przemijającego czasu na kontakty ludzi młodych z innymi. Autorki konkludują, że chociaż badani mają poczucie, że w miarę upływu czasu zyskują nowe możliwości, i uważają, że ich dotychczasowe życie przebiega zgodnie z oczekiwaniami społecznymi, natomiast bilans życia jest pozytywny, ujawniona

19 Wprowadzenie 19 w badaniach postawa roszczeniowa młodych ludzi może utrudniać im relacje społeczne, a tym samym powodować, iż planowane zadania życiowe nie zostaną zrealizowane w odpowiednim momencie, tak jak oczekują tego ich najbliżsi. Celem badań opisanych w artykule Katarzyny Popiołek i Agaty Chudzickiej-Czupały Percepcja czasu a transgresja i aktywność ludzi starszych było dociec, czy istnieje i jaką ma postać związek między aktywnością ludzi w podeszłym wieku a stopniem transgresji. Wyniki badań pokazują, że transgresja skłonność do przekraczania dotychczasowych ram, osiągnięć, wychodzenia poza konwencje i doświadczenia warunkuje aktywność człowieka. Badania dowodzą także, że pozytywna ocena własnego funkcjonowania w czasie jest czynnikiem, który zarówno wpływa na stopień aktywności starszego człowieka, jak i z niego wynika. Osoba zadowolona z tego, w jaki sposób organizuje i spędza czas, a także ze skutków swego działania, chętniej podejmuje się nowych, nawet trudnych czynności. * * * Prezentowana książka nie stanowi pełnego, usystematyzowanego przeglądu badań poświęconych problematyce czasu w psychologii i naukach humanistycznych, ale jedynie zbiór zróżnicowanych tematycznie doniesień empirycznych, traktujących o czasie. Wyrażamy jednak nadzieję, że publikacja ta skłoni Czytelników do refleksji nad czasem jako ważnym aspektem funkcjonowania człowieka oraz będzie stanowić inspirację do podejmowania dalszych badań. Katarzyna Popiołek Agata Chudzicka-Czupała 2*

20 Redakcja: OLGA NOWAK Projekt okładki i redakcja techniczna: MAŁGORZATA PLEŚNIAR Korekta: LIDIA SZUMIGAŁA Copyright 2010 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone ISSN ISBN Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, Katowice wydawus@us.edu.pl Wydanie I. Ark. druk. 23,5. Ark. wyd. 27,0. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 40 zł Łamanie: Pracownia Składu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, Spółka Jawna ul. Brzeska 4, Włocławek