PUBLIKACJE ELEKTRONICZNE W ROZWOJU NAUKI POLSKIEJ. pod redakcją Marii Czyżewskiej

Transkrypt

1 PUBLIKACJE ELEKTRONICZNE W ROZWOJU NAUKI POLSKIEJ pod redakcją Marii Czyżewskiej Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku Białystok 2012

2 Rada Programowa Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski, Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński (przewodniczący), Grażyna Klamecka-Roszkowska, Tchon Li, Tadeusz Markowski, Edward Ozorowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko, Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki, Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki Recenzent Prof. dr hab. Jadwiga Woźniak-Kasperek Redakcja językowa Beata Kalinowska Korekta Zespół Projekt okładki Katarzyna Minta Copyright by Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok 2012 ISBN Publikacja została przygotowana w ramach projektu Organizacja i wdrożenie ogólnopolskiego elektronicznego systemu komercjalizacji recenzowanych prac naukowych przy Wyższej Szkole Ekonomicznej w Białymstoku współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, lata , Poddziałanie Projekty w zakresie rozwoju zasobów informacyjnych nauki w postaci cyfrowej. Druk i oprawa Drukarnia Cyfrowa Partner Poligrafia Białystok, ul. Zwycięstwa 10

3 Spis treści WSTĘP... 7 CZĘŚĆ I. ZAGADNIENIA OGÓLNE ANDRZEJ WASIAK ROZDZIAŁ 1 ZNACZENIE PUBLIKACJI ELEKTRONICZNYCH DLA ROZWOJU NAUKI Nauka Publikacje Podsumowanie TERESA URSZULA SZMIGIELSKA ROZDZIAŁ 2 METODY OCENY USŁUG ELEKTRONICZNYCH W BIBLIOTEKACH NAUKOWYCH WYBRANE ZESTAWIENIA ISO 11620:1998 Information and documentation Library performance indicators Sprawność, wydajność Potencjał i rozwój BIX-Bibliotheksindex ACRL PAULINA MILEWSKA ROZDZIAŁ 3 PUBLIKACJE ELEKTRONICZNE W PRACY MŁODEGO NAUKOWCA. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ ANKIETOWYCH PRZEPROWADZONYCH NA TERENIE WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO Publikacje elektroniczne w komunikacji naukowej Badania Publikacje elektroniczne w pracy młodego naukowca Wyniki badań Wnioski z badań Zakończenie... 44

4 4 Spis treści CZĘŚĆ II. ELEKTRONICZNE KSIĄŻKI I CZASOPISMA W POLSCE DAWID SUROWIEC ROZDZIAŁ 4 PROGNOZA RYNKU NAUKOWEJ KSIĄŻKI ELEKTRONICZNEJ W POLSCE W ODNIESIENIU DO TRENDÓW ŚWIATOWYCH Wstęp Metodologia przeprowadzonego badania Analiza rynku książki elektronicznej w Polsce Prognoza popytu na naukowe książki elektroniczne w latach Popyt na naukowe książki elektroniczne w ujęciu ilościowym w stosunku do kosztu przeciętnego e-booka Podsumowanie DANUTA SZEWCZYK-KŁOS, BOŻENA SMENTEK ROZDZIAŁ 5 KSIĄŻKI ELEKTRONICZNE W ZASOBACH BIBLIOTEK SZKÓŁ WYŻSZYCH ZARZĄDZANIE I PROMOCJA Ibuk.pl Ebrary STANISŁAW GRZELAK ROZDZIAŁ 6 BAZA E-PNP JAKO INNOWACYJNE ROZWIĄZANIE UPOWSZECHNIANIA ELEKTRONICZNYCH PUBLIKACJI NAUKOWYCH Idea powstania bazy publikacji elektronicznych Cele projektu Uzasadnienie celowości stworzenia bazy publikacji elektronicznych Czym jest baza e-pnp? Skąd pochodzą publikacje zawarte w bazie? Kto uzyska dostęp do bazy? Korzyści dla uczelni/instytutów wynikające z projektu Procedura pozyskiwania publikacji do platformy Sposób przystąpienia do projektu Schemat korzystania z bazy e-pnp Baza e-pnp po 2014 roku MAREK NAHOTKO ROZDZIAŁ 7 POLSKIE NAUKOWE CZASOPISMA ELEKTRONICZNE: STAN OBECNY Wprowadzenie... 81

5 Spis treści Badania Polskie czasopisma naukowe posiadające IF Polskie czasopisma naukowe z grupy B Case study czasopisma naukowe akademii wychowania fizycznego Wnioski CZĘŚĆ III. OTWARTE ZASOBY NAUKI JADWIGA SADOWSKA ROZDZIAŁ 8 WOLNY DOSTĘP DO ZASOBÓW NAUKI DEKLARACJE, DYSKUSJE, RZECZYWISTOŚĆ Organizacje wspierające OA. Deklaracje międzynarodowe Realia. Za i przeciw Otwarte repozytoria Podsumowanie LIDIA DERFERT-WOLF ROZDZIAŁ 9 WYSZUKIWANIE OTWARTYCH ZASOBÓW NAUKI Wprowadzenie Przeglądanie wykazów repozytoriów Przeglądanie katalogów czasopism OA Przeglądanie witryn wydawców czasopism OA Multiwyszukiwarki OA Specjalistyczne wyszukiwarki naukowe Wyszukiwanie otwartych zasobów edukacyjnych i kolekcji bibliotek cyfrowych Zakończenie HALINA BRZEZIŃSKA-STEC ROZDZIAŁ 10 PODLASKA BIBLIOTEKA CYFROWA Z PERSPEKTYWY DOŚWIADCZEŃ Organizacja Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej Pracownia digitalizacji zasobów PBC Kolekcje Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej Zasoby Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej Zakończenie BIBLIOGRAFIA SPIS TABEL INFORMACJA O AUTORACH

6

7 WSTĘP Nie sposób wyobrazić sobie rozwoju nauki bez komunikacji naukowej. Jedną z jej form są publikacje, poprzez które wyniki badań naukowych są podawane do publicznej wiadomości. Publikacja pozwala [ ] innym badaczom poznać sposób myślenia, wnioskowania i prowadzenia badań przez publikującego autora. Pozwala na poznanie i rozpowszechnienie wyników przeprowadzonych badań, a więc przekazuje światowemu środowisku naukowemu, a także innym odbiorcom wiedzę zarówno o dokonanym postępie w tworzeniu określonej dziedziny wiedzy, jak również o istnieniu autora pracy i ośrodka, w którym prowadzone są badania 1. Technika cyfrowa ma ogromny wpływ na wszystkie obszary ludzkiej aktywności, w tym także oczywiście naukowej. Zmienił się też (i zmienia cały czas) model komunikacji naukowej, w którym coraz większą rolę odgrywają publikacje elektroniczne. Jak zauważają autorzy niniejszej publikacji, znalazły one już swoje miejsce w rozwoju nauki i nietrudno przewidzieć, że ich rola w upowszechnianiu wiedzy na skalę światową będzie rosła 2. Fakt ten nie może pozostać bez wpływu na obraz i funkcjonowanie instytucji naukowych w Polsce, w tym także na wydawnictwa i biblioteki naukowe. Stąd też pomysł na niniejszą publikację. Zamieszczone w niej artykuły są owocem badań, przemyśleń, doświadczeń osobistych i studiów literaturowych przedstawicieli nauki i praktyki osób związanych zawodowo z publikacjami elektronicznymi 3. Publikacja składa się z trzech części. W pierwszej z nich zaprezentowano ogólne zagadnienia związane z problematyką publikacji, w tym także elektronicznych, ich znaczeniem w nauce i dla rozwoju nauki, przedstawiono metody oceny jakości usług elektronicznych udostępnianych przez biblioteki naukowe oraz zaprezentowano interesujący raport z badań, których celem była diagnoza stanu wykorzystywania publikacji elektronicznych przez młodych naukowców. Część druga zawiera artykuły prezentujące naukowe platformy książek elektronicznych, z których korzystają czytelnicy bibliotek naukowych w Polsce, jak ibuk.pl, ebrary czy epnp.pl oraz polskie naukowe czasopisma elektroniczne. 1 Zob. artykuł A. Wasiaka w niniejszej publikacji. 2 Zob. m.in. artykuł P. Milewskiej w niniejszej publikacji. 3 Problematyce tej była też poświęcona Ogólnopolska Konferencja Bibliotek i Wydawnictw uczelnianych pt. Publikacje elektroniczne w rozwoju nauki polskiej zorganizowana przez Wyższą Szkołę Ekonomiczną w Białymstoku w dniach maja 2010 roku, w ramach promocji bazy naukowych publikacji elektronicznych epnp.pl. Patronat nad konferencją objęli: Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego prof. Barbara Kudrycka, Sekcja Bibliotek Naukowych przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich oraz Forum Akademickie. Uczestniczyło w niej 116 osób z różnych uczelni z całej Polski, przedstawicieli władz rektorskich, nauki, wydawnictw i bibliotek uczelnianych. W trakcie trwania konferencji wygłoszono 14 referatów, które stały się inspiracją do wydania niniejszej publikacji.

8 8 Wstęp Kolejna część, trzecia, jest poświęcona problematyce otwartych zasobów nauki, m.in. idei Open Access, otwartym repozytoriom naukowym, otwartym czasopismom oraz sposobom poszukiwania materiałów typu Open Access. Zawiera też artykuł prezentujący Podlaską Bibliotekę Cyfrową, która jest przykładem realizacji idei otwartych zasobów nauki w skali regionalnej. Niniejsza monografia, choć z pewnością nie wyczerpuje całości problematyki, może być inspiracją do badań nad wykorzystaniem publikacji elektronicznych w nauce, zachętą do tworzenia różnego typu naukowych repozytoriów instytucjonalnych czy dziedzinowych, a także do wykorzystywania zasobów elektronicznych w pracy naukowej. Maria Czyżewska

9 CZĘŚĆ I ZAGADNIENIA OGÓLNE

10

11 Andrzej Wasiak ROZDZIAŁ 1 ZNACZENIE PUBLIKACJI ELEKTRONICZNYCH DLA ROZWOJU NAUKI Publikacja jest powszechnie przyjętą formą podania wyników badań naukowych do publicznej wiadomości. Pozwala ona innym badaczom poznać sposób myślenia, wnioskowania i prowadzenia badań przez publikującego autora. Pozwala na poznanie i rozpowszechnienie wyników przeprowadzonych badań, a więc przekazuje światowemu środowisku naukowemu, a także innym odbiorcom wiedzę zarówno o dokonanym postępie w tworzeniu określonej dziedziny wiedzy, jak również o istnieniu autora pracy i ośrodka, w którym prowadzone są badania. Stwierdzenie Publish or Perish publikuj lub zniknij prawdopodobnie po raz pierwszy użyte przez L. Wilsona 1, a cytowane w pracach E. Garfielda 2 bardzo dobitnie wskazuje na znaczenie publikacji dla kariery badacza tworzącego naukę. Znaczenie tego stwierdzenia nie ogranicza się do samej osoby badacza, także wyniki jego badań, jeśli nie zostaną opublikowane, nie będą mogły wejść do dorobku nauki i nie wniosą udziału do jej rozwoju. Tradycyjnie miejscem przeznaczonym do publikowania wyników badań naukowych jest czasopismo, z reguły ograniczające swe zainteresowania do stosunkowo wąskiej dziedziny wiedzy. W zależności od lokalizacji redakcji czasopisma, języka, w którym jest ono wydawane, czasopismo ma zasięg krajowy bądź międzynarodowy. Wiele z tych ostatnich uzyskuje bardzo wysoką rangę i ambicją badaczy jest możliwość opublikowania artykułu w takim czasopiśmie. Ranga czasopisma uzależniona jest nie tylko od języka i pozycji wydawcy, ale przede wszystkim od naukowego poziomu drukowanych tam prac, a o ten poziom dba wydawnictwo i sztab recenzentów opiniujących każdą zgłoszoną do druku pracę. Drugą formą publikacji wyników badań naukowych jest książka. W naukach przyrodniczych i technicznych książka jest zazwyczaj formą podsumowania wielu publikacji wcześniej pojawiających się w czasopismach. W naukach humanistycz- 1 L. Wilson, A Study in the Sociology of a Profession, Oxford University Press, New York E. Garfield, Commentary, The Scientist 1996, Vol. 10, nr 16, s. 11.

12 12 Andrzej Wasiak nych bywa, że książka jest pierwszą i podstawową formą przedstawienia wyników rozważań. Publikacje stanowią nie tylko domenę działalności naukowej. W pracy technicznej, inżynierskiej doprowadzającej do rozwiązań o znaczeniu praktycznym często formą ogłoszenia wyników jest patent stanowiący formę ochrony własności wynalazku. Zazwyczaj informację o dokonanym wynalazku publikuje się również w czasopismach naukowych i technicznych, ale dopiero po uzyskaniu patentu, a przynajmniej zarejestrowaniu wynalazku w urzędzie patentowym. Publikacje, zarówno książkowe, jak i w czasopismach, są również formą wymiany myśli także i w innych dziedzinach, ale te wykraczają poza ramy tego artykułu NAUKA Omawiając publikację wyników badań naukowych, nie sposób nie zatrzymać się nad samym pojęciem nauki. Pojęcie to jest dość różnorodnie rozumiane w różnych kręgach kulturowych i w różnych językach. Nie wchodząc w filozoficzne aspekty definicji nauki można określić, że mamy tutaj do czynienia ze sferą działalności intelektualnej polegającej na poznaniu rzeczywistości i zrozumieniu relacji pomiędzy różnymi jej obiektami. Dość oczywistym wnioskiem jest więc, że początkowym etapem badań naukowych w danej dziedzinie jest stwierdzenie istnienia obszaru niewiedzy i identyfikacja zakresu tego obszaru. Nie ma bowiem sensu poznawanie w drodze prowadzenia badań rzeczywistości, która jest już znana. Własny brak wiedzy badacza nie jest tu wystarczającym uzasadnieniem. Identyfikacja obszaru niewiedzy może nastąpić jedynie poprzez poznanie i zrozumienie tego, co już jest znane innym, a więc poprzez dokonanie studiów opublikowanych w literaturze wyników badań dokonanych przez poprzedników. Wymaga to dotarcia, jeśli nie bezpośredniego, to przynajmniej pośredniego, do wszystkich opublikowanych w danej dziedzinie wyników badań. To wymaganie określa wagę dostępności światowych zasobów literatury naukowej. Nauka i wiedza nie znają granic geograficznych, ani językowych badacz nie może stwierdzić: wprawdzie Niemcy, Amerykanie bądź Japończycy dobrze to wiedzą, ale ponieważ nie mam dostępu, bądź nie znam języka to odkryję te wyniki na nowo. Podejmowanie badań nad zagadnieniem już znanym może mieć uzasadnienie w przypadku zastrzeżeń co do słuszności istniejących wyników bądź zamiaru ich rozbudowania, rozszerzenia wymagającego starannego nawiązania do prac poprzedników w innych wypadkach jest marnowaniem wysiłków i nie wnosi nic do rozwoju dziedziny. W sytuacji istnienia obszaru niewiedzy postęp w poznawaniu jego elementów można próbować zilustrować w sposób pokazany na rysunku 1.1.

13 Znaczenie publikacji elektronicznych dla rozwoju nauki 13 Źródło: A. Wasiak, Metodologia nauk przyrodniczych i technicznych [publikacja w przygotowaniu]. RYSUNEK 1.1.SCHEMAT ILUSTRUJĄCY POWSTAWANIE I ROZWÓJ ODRĘBNYCH KONCEPCJI NAUKOWYCH W RAMACH TEJ SAMEJ DYSCYPLINY Poszczególne kręgi wskazują na powstawanie myśli, propozycji rozwiązań w różnych miejscach obszaru niewiedzy i w różnym czasie, a następnie ich rozszerzanie się w miarę budowania wiedzy i rozumienia problemu. Dopiero po pewnym czasie te kręgi zaczynają się nakładać i ewentualnie, na skutek synergii różnych myśli tworzyć dalsze, sumaryczne koncepcje. Obraz ten jest oczywiście uproszczony, ale pewien aspekt wydaje się być realistyczny. Stopień pokrycia przestrzeni wzrasta wraz ze wzrostem liczby powstałych kręgów i ze wzrostem ich średnic, co jest realizowane w miarę upływu czasu. Modelem tego rozwoju może być rozkład Poissona 3. Rozwój stopnia pokrycia obszaru przez rozwijające się kręgi wyraża się więc jako: n e f( n; ) n! Gdzie λ jest wartością oczekiwaną zmiennej n. 3 Np. H.J. Bartsch, Mathematische formeln, Fachbuchverlag, Leipzig 1991, s. 521.

14 14 Andrzej Wasiak Gęstość prawdopodobieństwa w tym rozkładzie wyrażona jest przez asymetryczną funkcję z maksimum, zaś dystrybuanta jest krzywą o kształcie sigmoidalnym. Przebiegi o takim charakterze można zobaczyć obserwując dla wybranej dziedziny nauki przyrost liczby publikacji w funkcji czasu, a także przyrost liczby cytowań podstawowych publikacji w danej dziedzinie. Jest to szczególnie wyraźne w przypadku nowych dziedzin nauki. Przykładowo, wykres przyrostu liczby publikacji dla obszaru nanotechnologii pokazano na wykresie 1.1. Źródło: J. Youtie, P. Shapira, A.L. Porter, Nanotechnology publications and citations by leading countries and blocs, Journal of Nanoparticle Research 2008, Vol. 10, nr 6, s WYKRES 1.1. KUMULACYJNY WYKRES LICZBY CYTOWAŃ PRAC Z DZIEDZINY NANOTECHNOLOGII W FUNKCJI CZASU DLA KILKU KRAJÓW Widać więc, że rzeczywiste przebiegi rozwoju dyscypliny naukowej są zgodne przynajmniej jakościowo z opisanym schematem. Realizacja takiego przebiegu także wymaga wymiany informacji, a więc publikowania wyników oraz śledzenia publikacji powstających w innych ośrodkach i wspólnie uczestniczących w tworzeniu zasobów wiedzy danej dziedziny. Postęp tworzenia wiedzy zależy więc również od dostępności publikacji naukowych i czasu, jaki upływa od wytworzenia wiedzy do ukazania się publikacji. Stopniowe wypełnianie obszaru niewiedzy wspomagane jest przez synergię wynikającą ze współdziałania wielu badaczy i wielu ośrodków wzajemnie dowiadują-

15 Znaczenie publikacji elektronicznych dla rozwoju nauki 15 cych się o swej działalności poprzez publikacje naukowe, udział w konferencjach i sympozjach oraz kontakty osobiste. Oczywiście, im częściej dochodzi do takich kontaktów, im szybciej pojawia się publikacja po osiągnięciu określonego wyniku badawczego, tym szybsze i skuteczniejsze jest jej oddziaływanie. Opóźnienie publikacji może nawet wyeliminować badacza z listy twórców koncepcji czy osiągnięcia, gdyż w przypadku w przybliżeniu równoczesnego osiągnięcia wyniku, autorowi wcześniejszej publikacji będzie przyznane pierwszeństwo 4. W tradycyjnym podejściu rozwój wiedzy, polegający na zrozumieniu relacji pomiędzy faktami czy zjawiskami, nie wymagał od badacza wysiłku przewidywania, jakie może być praktyczne zastosowanie wiedzy. Często i obecnie w naukach podstawowych, szczególnie w początkowym stadium rozwoju danej koncepcji, trudne jest określenie perspektyw zastosowania. Wywołuje to wrażenie, że społeczeństwo za pośrednictwem organizacji państwowych bądź biznesowych finansuje działania badawcze, które mogą nie przynosić żadnej wymiernej korzyści. Z pewnością część wysiłków badawczych, ta w której przyjęto błędną hipotezę czy błędny kierunek poszukiwań, może być za taką uznana choć przy prawidłowym podejściu stanowi podstawę do odrzucenia koncepcji i faktycznie skierowuje na właściwy tok rozumowania (poruszanie się w obszarze niewiedzy usprawiedliwia podejmowanie również błędnych kroków). Ta część natomiast, która przynosi sukces, jest odpowiedzialna za postęp i korzyści przynoszone społeczeństwom w okresach późniejszego rozwoju. Obecnie jednak, szczególnie w sferach politycznych, kształtuje się inny obraz rozwoju nauki i jej związków z praktyką. Mówi się więc o zmianie paradygmatu nauki. Opisany powyżej model rozwoju nauki odpowiada schematowi określonemu symbolem Mode 1 5. Nowy paradygmat, opisany jako Mode 2, wymaga by: wiedza powstawała w kontekście zastosowania, by była transdyscyplinarna, heterogeniczna i tworzona w zróżnicowanych formach organizacyjnych, by jej tworzeniu towarzyszyła zwiększona odpowiedzialność społeczna oraz by podlegała ocenie jakości 6. W późniejszej publikacji 7 podkreślono, iż wytworzona wiedza przestaje być dobrem publicznym, a staje się własnością intelektualną jest dobrem wytwarzanym i sprzedawanym podobnie jak dobra materialne. Takie podejście zmusza do rewizji tradycji tworzenia nauki i rewizji sposobu publikacji uzyskanych wyników, a także oceny i wynagradzania twórców. W dotychczasowym systemie, gdy nacisk położony jest na publikację wytworzonej wiedzy, wynagrodzenie twórcy jest w małym stopniu uzależnione od społecznej czy technologicznej przydatności powstałej wiedzy. Po- 4 Słynny taki przypadek wydarzył się w 1858 roku i dotyczył publikacji teorii ewolucji Darwina, zob. np. L. Koppy, Alfred Wallace and Charles Darwin [dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: Wallace-and-CharlesDarwin-a [odczyt: ]. 5 M. Gibbons [et al.], The new production of knowledge: the dynamics of science and research in contemporary societies, Sage, London M. Gibbons, New Imperatives for Science Policy In Central and Eastern Europe, [w:] Kukliński A. (red.), Production of knowledge and the dignity of science, University of Warsaw, Warsaw H. Nowotny, P. Scott, M. Gibbons, Introduction Mode 2 Revisited: The New Production of Knowledge, Minerva 2003, Vol. 41,nr 3, s

16 16 Andrzej Wasiak stulowana (Mode 2) zmiana paradygmatu tworzenia nauki pociąga za sobą również zmianę podejścia do publikacji wyników. W dotychczasowym podejściu, szczególnie w naukach przyrodniczych i technicznych, od treści publikacji oczekiwało się pełnego opisu uzyskanego rozwiązania, umożliwiającego każdemu zainteresowanemu powtórzenie przeprowadzonego eksperymentu i poznanie szczegółów wykonanych badań od momentu publikacji stanowiących dobro publiczne. W nowym podejściu, jeśli wytworzona wiedza ma być udostępniana na zasadach komercyjnych, publikacja będzie miała charakter marketingowy raczej informujący o istnieniu rozwiązania problemu niż udostępniający samo rozwiązanie. Umożliwi to twórcom wiedzy i ich pracodawcom czerpanie korzyści z wykonanej pracy badawczej. Można sądzić, że w ten sposób wytworzona wiedza aplikacyjna będzie wyceniana w oparciu o potencjalne zyski wynikające z perspektyw jej wdrożenia. Z drugiej strony powstaje obawa, że wiedza podstawowa, znacznie wyprzedzająca aktualne potrzeby aplikacyjne, może być niżej ceniona i ze szkodą dla postępu może trudniej znajdować nabywców. Być może, że finansowanie jej pozostanie domeną mecenatu państwowego bądź dalekowzrocznej polityki najbardziej potężnych organizacji biznesowych. Natomiast pewna część wiedzy podstawowej będzie wytwarzana na podstawie zamówienia przychodzącego od twórców wiedzy aplikacyjnej napotykających w swej pracy problemy, rozwiązania których nie mogą znaleźć w systemie istniejącej wiedzy. Badania podejmowane w wyniku takiego zamówienia byłyby finansowane w ramach kosztów przedsięwzięcia aplikacyjnego, z którego pochodzi problem naukowy wymagający rozwiązania. W obydwu modelach kreowania wiedzy nie ulega wątpliwości, nawet przy różnym podejściu do treści publikacji, że przekaz informacji dotyczący zaistniałej wiedzy czy powstania rozwiązania problemu nurtującego ma istotne znaczenie dla rozprzestrzenienia wiedzy i dla stymulacji dalszego rozwoju. Brak takiego strumienia wymiany informacji mógłby spowodować ograniczenie rozwoju dyscypliny badawczej bądź rozwoju koncepcji technologicznej, a także świadomości o istnieniu konkretnych wyników, jedynie do wąskiej grupy osób bezpośrednio zaangażowanych w tworzenie tej dyscypliny. Ewentualny brak tego strumienia informacji byłby czynnikiem hamującym rozwój w obu modelach rozwoju wiedzy, choć można sądzić, że z punktu widzenia poszczególnych grup badaczy i organizacji badawczych brak ten byłby szczególnie dotkliwy w przypadku modelu Mode 2. Rozpowszechnienie bowiem informacji o uzyskanych już wynikach, a w związku z tym i o kompetencjach danej grupy czy organizacji jest istotnym czynnikiem warunkującym sprzedaż wyników, co w tym modelu decyduje o istnieniu organizacji i perspektywach jej rozwoju.

17 Znaczenie publikacji elektronicznych dla rozwoju nauki PUBLIKACJE Klasyczna forma publikacji to druk w czasopiśmie specjalistycznym, najlepiej z tzw. listy filadelfijskiej 8 listy czasopism znajdujących się w rejestrze Instytutu Informacji Naukowej (Institute for Scientific Information) założonego przez Eugene Garfielda 9, a obecnie wchodzącego w skład firmy Thomson Reuters. Na liście tej znajduje się w chwili obecnej czasopism, które uwzględniane są w analizach i umieszczane w bazach danych prowadzonych przez Thomson Reuters. Są to niewątpliwie najbardziej prestiżowe czasopisma ze wszystkich krajów świata. Znaczenie ich polega głównie na tym, że informacje o opublikowanych w nich pracach są umieszczane w wydawnictwach referatowych, obecnie publikowanych elektronicznie w formie baz danych. Jednym z największych tego typu wydawnictw jest Chemical Abstracts, który od roku 1907 do 1 stycznia 2010 był wydawany w formie drukowanej, a od roku 1998 był dostępny równolegle w formie elektronicznej, początkowo w formie płyt CD, a później online 10. Chemical Abstracts obecnie dostępny w wersji elektronicznej pokrywającej pełny okres jego istnienia zawiera ponad 60 milionów substancji chemicznych i ponad 30 milionów artykułów naukowych dotyczących chemii i dziedzin pokrewnych. Tak wielka liczba publikacji uniemożliwia indywidualnemu badaczowi zapoznanie się bądź nawet tylko przejrzenie całego dorobku określonej dziedziny. Skuteczna praca naukowa, wykonywana na konkurencyjnym poziomie wymaga znajomości opublikowanych osiągnięć przynajmniej w wąskiej dziedzinie odpowiadającej prowadzonym pracom badawczym. Wyszukanie publikacji dotyczących tej wybranej dziedziny w pełnym zasobie światowej literatury, zarówno tej referowanej, jak i tej pomijanej przez ISI, przekracza możliwości nie tylko pojedynczego badacza, ale także możliwości instytucji naukowych. Odnalezienie dokumentu opublikowanego w lokalnym czasopiśmie drukowanym w wersji papierowej, w dodatku w egzotycznym języku jest niezmiernie trudne, a otrzymanie tekstu, nawet przy dzisiejszej technice kopiowania i dużej szybkości działania poczty, jest długotrwałe i kosztowne. Powstanie globalnej sieci komputerowej, a także rozwój innych technologii informatycznych w naturalny sposób przyczyniło się do radykalnej zmiany podejścia do sposobu dystrybucji informacji naukowotechnicznej, a także informacji ekonomicznej czy biznesowej. Wydaje się, że najwcześniej z technologii baz danych skorzystały instytucje profesjonalnie zajmujące się dostarczaniem informacji naukowo-technicznej, wśród których ISI niewątpliwie było instytucją przodującą. Powstało więc szereg serwisów informacyjnych bazujących na bazach danych umożliwiających elektroniczne wyszukiwanie informacji poprzez wprowadzenie do komputera odpowiedniego zestawu słów kluczowych. Powstanie tych serwisów znacznie zwiększyło szybkość wyszukiwania potrzebnych in- 8 Wykaz tych czasopism znajduje się m.in. na: ISI Master Journal List, thompsonreuters.com/mjl; stronie www Biblioteki Głównej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, 9 Więcej zob

18 18 Andrzej Wasiak formacji, a więc przyspieszyło możliwość pozyskania wiedzy o istnieniu określonego rozwiązania. Tabela 1.1 przedstawia porównanie klasycznych źródeł poszukiwania informacji o istnieniu publikacji ze źródłami elektronicznymi. TABELA 1.1. PORÓWNANIE GŁÓWNYCH CECH RÓŻNYCH METOD WYSZUKIWANIA INFORMACJI NAUKOWO-TECHNICZNEJ INFORMACJA O ISTNIENIU Szybkość Powiązanie z dostępnością oryginału ŹRÓDŁA KLASYCZNE Katalogi biblioteczne Czasopisma referatowe Odnośnik w innej publikacji ŹRÓDŁA ELEKTRONICZNE Bazy danych na płytach CD mała zależy od dostępności płyty znikome słabe Bazy online duża silne Źródło: Opracowanie własne. Widać tu, że użycie źródeł elektronicznych, a szczególnie źródeł dostępnych online, nie tylko przyspiesza odkrycie istnienia publikacji dotyczącej badanego problemu, ale również często umożliwia bezpośrednie pozyskanie dokumentu źródłowego. Ogromną rolę zaczynają tutaj odgrywać bazy pełnotekstowe oraz czasopisma i książki wydawane w formie elektronicznej. Łatwo zauważyć, że obecnie każdy dokument drukowany jest przygotowywany za pomocą komputera i programu procesora tekstów, więc każdy jest dostępny w wersji elektronicznej jeszcze przed jego publikacją. Dla wydawnictwa opublikowanie wersji elektronicznej nie stanowi więc ani dodatkowej trudności, ani znacznych kosztów. Zazwyczaj wydawnictwa produkujące i dostarczające na rynek czasopisma czy książki w tradycyjnej wersji papierowej wstrzymują się jednak z udostępnieniem wersji elektronicznej przed upływem pewnego czasu karencji. Czynią tak ze względu na obawę przed powstrzymaniem sprzedaży pozycji tradycyjnej przez osiągalną po niższej cenie pozycję elektroniczną. Zarówno proces wydawniczy, jak i dystrybucja publikacji wykazują znaczne różnice w obu przypadkach, tj. publikacji klasycznej i elektronicznej. Różnice te dotyczą zarówno prac przygotowawczych, jak i przede wszystkim dystrybucji gotowej publikacji. Procesy przygotowania, korekty manuskryptu są praktycznie takie same, jednak w przypadku publikacji elektronicznej istniejąca w pamięci komputera zredagowana wersja książki czy czasopisma jest już gotowa do dystrybucji elektronicznej, zaś w przypadku publikacji klasycznej stanowi dopiero początek procesu drukarskiego. Wymaga bowiem przygotowania odpowiednich dla planowanej techniki druku klisz drukarskich oraz przygotowania papieru i przeprowadzenia operacji druku i dalszych czynności introligatorskich. Oczywiście zwięk-

19 Znaczenie publikacji elektronicznych dla rozwoju nauki 19 sza to koszty publikacji. Dalsza procedura to dystrybucja wydrukowanego produktu o znacznej masie i objętości, dostarczenie do odbiorców hurtowych i detalicznych. Pociąga to za sobą koszty i znaczny okres czasu, zanim publikacja dotrze do rąk odbiorcy. Publikacja elektroniczna jest, jak widać, tańsza w produkcji i może być dostarczona odbiorcy w bardzo krótkim czasie. Można tutaj wskazać jeszcze jeden czynnik różniący publikację elektroniczną i klasyczną, drukowaną. Jesteśmy przyzwyczajeni do tego, że istnieją biblioteki, w których możemy przeczytać, a nawet wypożyczyć potrzebną publikację wydaną w formie drukowanej, zazwyczaj przy tym nie zastanawiamy się nad tym, kto finansuje nam ten dostęp. Przyjmujemy to jako sytuację naturalną. W przypadku zakupu publikacji elektronicznej często otrzymujemy ją zabezpieczoną hasłem. Oczywiście, jeśli nabywca chce taką pozycję komuś wypożyczyć, może przekazać ją łącznie z hasłem. Można jednak wyobrazić sobie dalej idące restrykcje, podobne do tych, jakie spotykamy przy nabywaniu licencji oprogramowania komputerowego mianowicie ograniczenie użytkowania do określonego numeru, np. płyty głównej komputera. W przypadku komputera podłączonego do sieci, co dziś jest standardem, możliwość stwierdzenia uchybień jest natychmiastowa i z każdej odległości. Tak więc biznesowe podejście do treści naukowych może pociągać za sobą coraz dalej idące restrykcje w zakresie nieodpłatnego dostępu do wiedzy i informacji naukowej. Realizuje to więc także ideę, że wiedza nie jest już traktowana jako własność publiczna, lecz jest dobrem komercyjnym. PROCES WYDAWNICZY Publikacje klasyczne zazwyczaj długotrwały zużywający znaczne ilości środków materialnych Publikacje elektroniczne mniej czasochłonny zdematerializowany Źródło: Opracowanie własne. RYSUNEK 1.2. PORÓWNANIE GŁÓWNYCH CECH PROCESÓW WYDAWNICZYCH W PRZYPADKU PUBLIKACJI KLASYCZNEJ I ELEKTRONICZNEJ Rozważając zagadnienie dostępności publikacji, wskazano wyżej na dwa główne aspekty: pierwszym jest możliwość uzyskania informacji o istnieniu rozwiązania w badanej dziedzinie, drugim możliwość zdobycia oryginalnego dokumentu. W wielu przypadkach, szczególnie dotyczących wyników naukowych uzyskanych

20 20 Andrzej Wasiak dawno i poddanych wielokrotnemu osądowi, wystarcza trzecia droga, mianowicie uzyskanie wiarygodnego opracowania przeglądowego, bądź książkowego. Wszystkie te drogi są obecnie dostępne przy wykorzystaniu technologii informatycznych, a więc publikacji elektronicznej. Biblioteki oraz dostawcy informacji naukowo-technicznej starają się nie tylko na bieżąco katalogować publikacje drukowane i wydane w drodze elektronicznej, ale również uzupełniać katalogi elektroniczne publikacji wydanych wcześniej i dostępnych jedynie w wersji drukowanej. Jednym z najbardziej zaawansowanych w tej dziedzinie jest wydawnictwo Chemical Abstracts, które zdołało przetworzyć do formy cyfrowej całą swą produkcję, poczynając od chwili powstania, tj. od roku Polskie biblioteki uczestniczą w programie digitalizacji zasobów finansowanym przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego 11. Informacje o krajowych zasobach cyfrowych oraz przebiegu digitalizacji zasobów można także znaleźć na kilku portalach 12. Biblioteka Narodowa uczestniczy również w europejskim projekcie międzynarodowym The European Library, używającym skrótu TEL 13. W chwili obecnej TEL udostępnia online katalog umożliwiający wyszukiwanie w zasobach bibliotek całej Europy. S T N Chemical Abstracts Service Columbus USA FIZ Karlsruhe JAICI, JST Tokio Źródło: Opracowanie własne. RYSUNEK 1.3. SCHEMAT STRUKTURY ZARZĄDZANIA W STN-INTERNATIONAL 11 Zob. program Zasoby cyfrowe Digitalizacja materiałów bibliotecznych, Jak już wcześniej zaznaczono, elektroniczne źródła informacji są obecnie najbardziej skutecznym źródłem wiedzy, zarówno technicznej, jak też technologicznej, ekonomicznej i biznesowej. Jednym z największych dostawców informacji naukowo /zasoby-cyfrowe/digitalizacja-materialow-bibliotecznych.php?

21 Znaczenie publikacji elektronicznych dla rozwoju nauki 21 technicznej jest konsorcjum posługujące się nazwą STN-International. W skład konsorcjum, jak pokazano na rysunku1.3, wchodzą Chemical Abstracts Service i Fachinformationszentrum Karlsruhe. Ściśle współpracują z nimi: Japan Association for International Chemical Information oraz Japan Science and Technology Agency. Konsorcjum posiada wielu przedstawicieli w różnych krajach Europy, a także innych obszarach świata. Z STN współpracuje wielu producentów baz danych, w wyniku czego w chwili obecnej w sieci dostępnych jest ponad 200 tematycznych baz danych dotyczących różnych dziedzin nauki, techniki i biznesu. Zakres tematyczny obejmuje: nauki biologiczne, biotechnologię, farmakologię, chemię, fizykę, energetykę, zagadnienia inżynieryjne, naukę o materiałach, medycynę oraz toksykologię, rolnictwo i ochronę plonów, a także ochronę środowiska. Dostępne są zarówno dane bibliograficzne, dane numeryczne, jak i pełne teksty dokumentów publikowanych w różnych źródłach. Zawarte tu są także bazy danych numerycznych podających różnorodne właściwości materiałów, substancji, charakterystyk termodynamicznych, itp. Z punktu widzenia innowacji technicznych i technologicznych szczególnie ważną pozycją jest Derwent Patent Index zapewniający dostęp do ogromnej liczby patentów. Bazy patentowe oraz szereg innych baz, takich jak COMPENDEX, INSPEC, CAS i wiele innych, mogą być przeszukiwane łącznie, co umożliwia wykrycie korelacji danych zawartych w różnych bazach. Dostęp do baz odbywa się za pomocą kilku typów narzędzi oprogramowania ułatwiającego połączenie i formułowanie kwerendy. Należą do nich: STN Express program instalowany na komputerze użytkownika i umożliwiający przeszukiwanie baz oraz opracowywanie wyników; STN on the Web okno internetowe dające możliwość korzystania z około 180 baz i wprowadzania kwerendy przy wykorzystaniu instrukcji i funkcji języka MESSENGER, służącego do formułowania zaawansowanych kwerend i oferującego wiele narzędzi pomocniczych; STN Easy formularz internetowy dający dostęp do ograniczonej liczby baz (około 80) pozwalający na wpisywanie słów kluczowych kwerendy do poszczególnych rubryk formularza. Dodatkowo STN oferuje programy pomocnicze, takie jak STN AnaVist umożliwiający analizę grupy wyników wyszukiwania pod kątem pojawiających się w niej prawidłowości lub STN Viewer ułatwiający przeglądanie i analizę patentów wybranych w drodze zastosowania odpowiedniej kwerendy. Podobnym zestawem usług i własnymi narzędziami dysponuje ISI WEB of Knowledge zestaw baz produkowany przez wspominany już wcześniej Institute for Scientific Information, będący częścią firmy Thomson Reuters Corporation. Wśród baz udostępnianych przez tę instytucję do najważniejszych należą Science Citation Index Expanded oraz Social Science Citation Index. Bazy te dostarczają informacji o liczbie cytowań badanego dokumentu pojawiających się w dokumentach innych autorów. Stwarza to możliwość oceny popularności danej publikacji oraz śledzenia

22 22 Andrzej Wasiak przepływu idei zawartych w poszczególnych publikacjach. Na tej podstawie bada się sieci powiązań pomiędzy ośrodkami tworzenia koncepcji naukowych. Stanowi to jedną z istotnych metod analizy bibliometrycznej. Bazy danych umożliwiają również ocenę szybkości przyrostu liczby publikacji w funkcji czasu, a więc informują o stopniu rozwoju danej dziedziny nauki bądź nawet stosunkowo wąskiej koncepcji naukowej. Analizy bibliometryczne prowadzą do określenia indeksów wydajności zarówno poszczególnych uczonych, jak i organizacji naukowych 14.Wśród dostawców informacji nie sposób pominąć bazy Science@Direct oraz powiązanej z nią wyszukiwarki naukowej Scirus ( prowadzonej przez wydawnictwo Elsevier. Wyszukiwarka ta obsługuje zarówno dokumenty zgromadzone we własnej bazie danych, jak i indeksuje oraz udostępnia łącza do informacji zawartych w witrynach internetowych. Należy również wspomnieć Cambridge Scientific Abstracts (CSA), stanowiące bogatą bazę streszczeń dokumentów naukowych z wielu dziedzin nauki obejmujących nauki humanistyczne, przyrodnicze, społeczne i techniczne. W niektórych bazach dostępna jest opcja ProQuest Deep Indexing istotnie zwiększająca potencjał wyszukiwań. Niezwykle pomocną w wyszukiwaniu w zasobach internetu, co ma szczególne znaczenie przy wyszukiwaniu instytucji, ofert, a także informacji naukowych, jest wyszukiwarka Google Scholar ukierunkowana na wspomniany wyżej zakres poszukiwań. Ciekawą ofertę przedstawia również Google Books, który pozwala na tematyczne wyszukiwanie książek i częściowo udostępnia treść ich wersji elektronicznej. Pokazane wyżej narzędzia nie stanowią wyczerpującego przeglądu możliwości, szczególnie wobec stałego rozwoju i tych wspomnianych, i innych, nowych źródeł informacji, a także możliwości rozwoju semantycznej sieci informacyjnej, stwarzającej perspektywy nowego narzędzia dla poszukiwania informacji. Ważnym zadaniem odbiorcy informacji naukowo-technicznej jest jej transformacja w wiedzę, dokonywanie analiz, a następnie syntez danych pochodzących z różnych źródeł, wyciąganie wniosków odnośnie trendów, dokonywanie prognoz, a także ewaluacja pozyskiwanych danych. Znaczna część dokumentów umieszczanych w profesjonalnych bazach danych, w czasopismach elektronicznych (online), bibliotekach cyfrowych podlega recenzji przez dobranych przez wydawcę recenzentów. Zmniejsza to ryzyko zamieszczenia błędnej bądź nieuczciwej opinii, ale nie eliminuje go całkowicie. Natomiast w przypadku witryn internetowych, właściciel witryny może zamieścić dowolne treści i nikt poza odbiorcą nie dokonuje ich weryfikacji. Odbiorca traktujący stronę internetową jako źródło informacji musi być przygotowany na to, iż spoczywa na nim odpowiedzialność za sens wybranej treści. Zamieszczane na stronach internetowych treści mogą być nośnikiem rzetelnej informacji naukowej, ale często są spolaryzowane ze względu na marketingowy interes autora, który pod pozorem przekazywania naukowej bądź technicznej treści faktycznie dokonuje promocji własnego wyrobu. 14 S. Alonso [et al.], h-index: A Review Focused in its Variants, Computation and Standardization for Different Scientific Fields, Elsevier 2009, April.

23 Znaczenie publikacji elektronicznych dla rozwoju nauki PODSUMOWANIE Liczba elektronicznych publikacji naukowych w ciągu kilku ostatnich lat urosła do znacznych rozmiarów. Powiększył się także zakres tematyczny zarówno czasopism, jak też książek wydawanych i udostępnianych albo wyłącznie elektronicznie, albo równolegle z publikacją drukowaną. Czasopisma elektroniczne praktycznie pokrywają wszystkie obszary nauk, zarówno technicznych, przyrodniczych, jak i humanistycznych. Mimo tradycyjnego przywiązania do publikacji papierowej, środowisko naukowe coraz bardziej docenia zalety dokumentów elektronicznych. Cechą, na którą zwykle zwraca się uwagę, jest znacznie łatwiejszy dostęp do publikacji elektronicznej, zarówno ze względu na niematerialną formę umożliwiającą teletransmisję z wykorzystaniem sieci komputerowej, jak i szybkość związaną z tą formą dystrybucji. Również cena dokumentu dostępnego na drodze elektronicznej jest z reguły niższa od ceny analogicznego dokumentu drukowanego. Te cechy niewątpliwie wpływają na szybkość i powszechność transferu wiedzy pomiędzy ośrodkami badawczymi, a także pomiędzy tymi ośrodkami a odbiorcami wiedzy zarówno w sensie ogólnospołecznym, jak i biznesowym. Może to prowadzić do szybszego wdrażania i stymulowania postępu. Elektroniczna forma dystrybucji publikacji może również zapewnić wyższy stopień restrykcyjności w zakresie uprawnień do zapoznania się z określoną publikacją, a więc zapewnić wyższy poziom ochrony praw własności intelektualnej co jest korzystne dla twórców oraz właścicieli praw i zgodnie ze współczesnymi trendami wspomaga ideę wiedzy jako dobra podlegającego prawom komercji. Ten czynnik może jednak utrudnić powszechność dystrybucji wiedzy i stworzyć problem cenzusu majątkowego decydującego o dostępie do wiedzy, zarówno w odniesieniu do pojedynczego odbiorcy, jak i całych społeczeństw, a więc przyczyniać się do wzrostu intelektualnego rozwarstwienia społeczeństw. Niezwykle korzystną cechą publikacji elektronicznych jest możliwość zastosowania metod technologii informatycznej do analizy zawartości publikacji. Dotyczy to zarówno indeksowania słów kluczowych i możliwości wyszukiwania prac dotyczących badanego zagadnienia, jak i bardziej zaawansowanych metod analizy. Zastosowanie metod eksploracji tekstu (textmining), analizy cytowań i innych narzędzi informatycznych zadecydowało o powstaniu bibliometrii, naukometrii nowych dziedzin zajmujących się powiązaniami pomiędzy koncepcjami naukowymi, określających wpływ danego uczonego, zespołu uczonych, organizacji akademickiej bądź biznesowej na powstanie i rozwój dziedzin nauki oraz ich zastosowań w praktyce technicznej i technologicznej. Rozwój tych dziedzin jest nie do przecenienia i prawdopodobnie umożliwi lepsze planowanie rozwoju nauki.

24

25 Teresa Urszula Szmigielska ROZDZIAŁ 2 METODY OCENY USŁUG ELEKTRONICZNYCH W BIBLIOTEKACH NAUKOWYCH WYBRANE ZESTAWIENIA Zadaniem biblioteki nie jest nadążanie za potrzebami czytelnika, lecz ich wyprzedzanie. Biblioteki naukowe odnajdują silny impuls do rozwoju, stając się centrami informacji. Bez przemian biblioteki akademickie mogą ulec alternatywnym, konkurencyjnym dostawcom informacji, muszą więc stale badać jakość i rodzaj oferowanych usług. Do wielostronnej oceny niezbędne są wybrane narzędzia pomiaru oparte o statystykę biblioteczną, ale również badanie satysfakcji użytkownika biblioteki. Informacja przygotowana i udostępniona przy użyciu metod technologicznie zaawansowanych odpowiada na potrzeby aktywnego odbiorcy. Zadaniem bibliotekarza jest, aby korzystający z usług biblioteki uczestniczyli w szkoleniach bibliotecznych i innych formach doskonalenia wiedzy o dostępie do informacji. Znajomość różnorodnej oferty biblioteki poprawia kontakty między użytkownikami i biblioteką, dając perspektywy kształcenia permanentnego. Użytkownicy korzystają z repozytoriów, katalogów online, e-czasopism, e-książek, e-norm. Pomocne bywają również wykazy wyselekcjonowanych adresów do zasobów internetowych przygotowanych przez bibliotekę. Dla biblioteki zarządzanie zasobami elektronicznymi jest wyzwaniem, zarówno w sferze finansowej, organizacyjnej, jak i personalnej. Udostępnianie informacji wymaga właściwego narzędzia, odpowiednio przygotowanych pracowników. Rozszerzający się katalog usług bibliotecznych znajduje odzwierciedlenie w badaniach przydatności i jakości nowych usług. Obserwuje się poszerzanie programów mających za zadanie ocenę bibliotek o nowe wskaźniki funkcjonalności usług elektronicznych. Wypróbowane i dostatecznie dobrze opisane wskaźniki znajdują następnie miejsce w normach. W artykule przedstawiono metody oceny usług elektronicznych zaczerpnięte z trzech reprezentatywnych źródeł:

26 26 Teresa Urszula Szmigielska 1. ISO Dokumentacja i informacja. Wskaźniki funkcjonalności bibliotek. Jest to międzynarodowa norma, której drugie, anglojęzyczne wydanie z 2008 roku zawiera wskaźniki dobrze opisane oraz sprawdzone w praktyce. Omawiane wydanie zostało uzupełnione o wskaźniki usług elektronicznych, nieobecne we wcześniejszej angielskiej i polskiej edycji. 2. BIX-Bibliotheksindex niemiecki program oceny jakości pracy bibliotek publicznych i akademickich. 3. Amerykański standard ACRL, przydatny jest dla komisji akredytacyjnych do oceny wyników pracy bibliotek akademickich. Autorzy standardu zachęcają do używania go również jako narzędzia do benchmarkingu ISO 11620:1998 INFORMATION AND DOCUMENTATION LIBRARY PERFORMANCE INDICATORS Norma ISO 11620:1998, wydana w języku angielskim przez Komitet Techniczny ISO TC 46 Informacja i dokumentacja, zawierała 29 wskaźników. Komitet Techniczny ISO zdecydował się na wydanie w 2003 roku dwóch dodatków do normy w celu ich ostatecznego testowania i weryfikacji, ponieważ brakowało w niej wskaźników usług elektronicznych oraz dotyczących jakości obsługi czytelnika: Dodatek ISO 11620:1998/Amd 1:2003 zawiera 5 wskaźników przydatnych do oceny jakości obsługi czytelników. Raport Techniczny ISO TR :2003(E) zawiera 15 wskaźników dotyczących usług elektronicznych. Uzupełnienia omawia artykuł Ewy Głowackiej i Lidii Derfert-Wolf 1. Norma PN-ISO 11620:2006 Informacja i dokumentacja. Wskaźniki funkcjonalności bibliotek akademickich została opublikowana w 2006 roku w języku polskim. To wydanie zawierało 34 wskaźniki; do 29 wskaźników pochodzących z wydania angielskiego z 1998 roku dodano 5 wskaźników przydatnych do oceny jakości obsługi czytelników pochodzących z Raportu Technicznego ISO TR :2003(E). Drugie wydanie normy ISO 11620:2008 w języku angielskim dostępne jest jedynie na ekranie komputera w Polskim Komitecie Normalizacyjnym. ISO 11620:2008 odnosi się do wszystkich rodzajów bibliotek we wszystkich krajach, jednak nie wszystkie wskaźniki mają zastosowanie do każdej biblioteki. Autorzy normy proponują bibliotekom wybór wskaźników odpowiedni do potrzeb konkretnego programu badań. Dziesięć wskaźników pochodzi z Raportu Technicznego ISO TR :2003(E). Omawiana norma zawiera 44 wskaźniki podzielone na cztery grupy: 1. Zbiory, dostęp, infrastruktura; 2. Wykorzystanie; 3. Sprawność, wydajność; 4. Potencjał i rozwój. 1 E. Głowacka, L. Derfert-Wolf, Wskaźniki funkcjonalności elektronicznych usług bibliotecznych według Raportu Technicznego ISO/TR 20983, Przegląd Biblioteczny 2006, nr 4, s

27 Metody oceny usług elektronicznych w bibliotekach naukowych 27 Zbiory, dostęp, infrastruktura 2 Dostępność żądanych tytułów Wskaźnik pozwala zbadać, w jakim stopniu tytuły będące własnością biblioteki lub na które posiada licencję i są poszukiwane przez użytkowników, są rzeczywiście dostępne, gdy są przez nich żądane. Obok dokumentów papierowych, ocenie podlegają czasopisma elektroniczne, e-booki lub inne skatalogowane dokumenty i źródła. Stopień powodzenia w wyszukiwaniu rzeczowym w katalogu Porównuje się katalogi tradycyjne lub online. Procent sesji odrzuconych (ograniczenie dostępności danych) Badaniu podlega procent sesji odrzuconych w bibliotekach posiadających licencjonowane bazy danych. Liczba publicznie dostępnych komputerów w przeliczeniu na osobę Ocenia się dostępność komputerów w przeliczeniu na osób z obsługiwanej populacji. Pod uwagę bierze się biblioteki, które mogą określić obsługiwaną grupę użytkowników. Liczba godzin dostępności komputera w przeliczeniu na osobę obsługiwanej społeczności (w roku) Nie bierze się pod uwagę komputerów wykorzystywanych wyłącznie przez pracowników. Wykorzystanie Liczba ściągniętych jednostek dokumentów w przeliczeniu na osobę Liczba ściągniętych jednostek dokumentów ze źródeł elektronicznych podzielona przez liczbę osób w obsługiwanej populacji, np. w czasie roku. Nie bierze się pod uwagę wykorzystania źródeł elektronicznych przez pracowników i w czasie szkoleń. Odwiedziny w bibliotece w przeliczeniu na osobę Skuteczność w pozyskiwaniu użytkowników do usług proponowanych przez bibliotekę. Dotyczy wizyt fizycznych i wirtualnych. Procent zapytań informacyjnych przesłanych drogą elektroniczną Ocena wykorzystania źródeł elektronicznych przy obsłudze poszukiwań użytkowników. Wskaźnik wykorzystania stanowiska komputerowego Wykorzystanie komputerów dostępnych w bibliotece, polega na obliczeniu procentu komputerów wykorzystywanych w określonym czasie. Procent populacji docelowej objętej usługami 2 Wskaźniki tłumaczenie własne autorki.

28 28 Teresa Urszula Szmigielska Ocenia w jakim stopniu biblioteka dociera do populacji docelowej. Bierze się pod uwagę wszystkie rodzaje usług, w tym zdalne. Satysfakcja użytkownika z usług bibliotecznych Ocena satysfakcji użytkowników ze wszystkich rodzajów usług biblioteki, w tym elektronicznych SPRAWNOŚĆ, WYDAJNOŚĆ Koszt sesji w bazie danych Całkowite koszty bazy danych podzielone przez liczbę sesji w określonym czasie. Koszt ściągniętego dokumentu Całkowity koszt każdego źródła elektronicznego (zwykle w czasie roku) podzielony przez liczbę ściągniętych w tym czasie dokumentów. Wydajność pracowników w przygotowaniu dokumentów drukowanych i elektronicznych Wydajność pracownika w zakresie przetwarzania periodyków W tym liczba nabytych periodyków, także elektronicznych, gromadzonych i skatalogowanych przez pracownika w wyznaczonym czasie POTENCJAŁ I ROZWÓJ Wydatki na zbiory elektroniczne jako procent wydatków na gromadzenie informacji Ocenia, jaki procent wydatków biblioteka przeznacza na zbiory elektroniczne. Procent personelu biorącego udział w planowaniu, tworzeniu i obsłudze usług elektronicznych Ocenia, w jakim stopniu personel biblioteki zajęty jest obsługą usług elektronicznych BIX-BIBLIOTHEKSINDEX Niemieckie badanie BIX-Bibliotheksindex 3 ma charakter ciągły, rozpoczęło się w 1999 roku oceną jakości pracy bibliotek publicznych. W 2004 roku utworzono program dla badania bibliotek akademickich. W 2006 testowano nowe wskaźniki i w 2007 roku weszły one do stałego zestawu; dotyczyły usług udzielanych drogą elektroniczną. Ogółem BIX wykorzystuje 19 wskaźników. 3 BIX-Bibliotheksindex [dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [odczyt: ].

29 Metody oceny usług elektronicznych w bibliotekach naukowych 29 Tak jak w omawianej powyżej normie ISO 11620:2008, wskaźniki funkcjonalności podzielone są na cztery grupy: 1. Zasoby, infrastruktura; 2. Wykorzystanie; 3. Sprawność; 4. Rozwój. Podział na cztery grupy umożliwia wykorzystanie wyników badań do zarządzania biblioteką za pomocą Zrównoważonej Karty Wyników. To norma ISO upodobniła się w tym względzie do badania BIX 4. Zasoby, infrastruktura Czy infrastruktura biblioteczna jest użyteczna? Wydatki na literaturę i informację na użytkowników PGU5: a) koszty zakupu, wraz z licencją, kosztami oprawy i opłat za dostęp warunkowy (pay-per-view ppv); b) wszystkie wydatki w czasie roku sprawozdawczego. Procent kosztów zaopatrzenia informatycznego kolekcji elektronicznych: a) koszty zakupu mediów elektronicznych (wraz z licencją i kosztem przeglądania, liczone na jeden monitor); b) całkowite koszty zakupu, wraz z licencją i kosztem przeglądania baz, bez kosztów utrzymania budynku. Wykorzystanie Jak realizowana jest usługa biblioteczna? Wizyty biblioteczne na aktywnie wypożyczającego (wskaźnik zbliżony do ISO 11620:2008): a) osobiste wizyty; b) wirtualne wizyty przez stronę www. Sprawność Jakie są koszty oferowanej usługi? Wydajność pracownika (na podstawie próby: tworzenie baz danych): a) liczba zakupionych/zarejestrowanych nośników (wszystkich typów); b) liczba pracowników FTE włączonych w procesy zakupu/rejestracji nośników. Rozwój Czy biblioteka ma potencjał wystarczający do rozwoju? Udział personelu w usługach elektronicznych (wskaźnik zbliżony do ISO 11620:2008): a) liczba pracowników biorących udział w projektowaniu serwisów elektronicznych w przeliczeniu na pełne etaty (pracownicy FTE biorący udział w plano- 4 W poprzednich wydaniach normy ISO podział uwzględniał dziesięć (wyd. angielskie z 1998 roku) lub jedenaście grup (wyd. polskie z 2006 roku). 5 Studenci i pracownicy uczelni.

30 30 Teresa Urszula Szmigielska waniu, obsłudze, tworzeniu i opracowywaniu technicznym serwisów elektronicznych, szkolący się w używaniu elektronicznych serwisów informatycznych i współpracujący przez internet nie są brani pod uwagę) ACRL 6 Zbiorowy wysiłek organizacji bibliotekarskich szkół wyższych w Stanach Zjednoczonych doprowadził do uznania standardu ACRL jako podstawy do oceny jakości pracy bibliotek uczelnianych wszystkich typów. Grupy nacisku desygnowane przez organizacje bibliotekarzy zrzeszonych w ALA przyczyniły się do przyjęcia omawianego standardu i stosowania go przez komisje akredytacyjne do oceny bibliotek szkół wyższych. Ostatnia wersja została opublikowana w 2004 roku. Amerykańskie badanie ocenia usługi elektroniczne w następujący sposób 7 : Ocena zasobów Jakie kryteria stosuje się przy podejmowaniu decyzji zakupu, zachowania oraz korzystania z drukowanych, elektronicznych lub medialnych zasobów? Czy druki, media i zasoby elektroniczne odzwierciedlają akademickie potrzeby programowe i badawcze? Czy biblioteka ma dostateczną liczbę licencji do zasobów elektronicznych, aby zaspokoić potrzeby użytkowników? Dostęp do zasobów Czy biblioteka zapewnia dostateczną liczbę stanowisk dostępu do materiałów elektronicznych? Personel Czy biblioteka zatrudnia personel zdolny do przekazywania i udostępniania informacji o wszystkich formach zbiorów, w tym elektronicznych? Pomieszczenia i wyposażenie Czy pomieszczenia mają okablowanie elektryczne i informatyczne zaspokajające potrzeby związane z dostępem elektronicznym (internet, zdalne bazy danych)? Komunikacja i współpraca Czy biblioteka jest w stanie uzyskać wsparcie techniczne dla IT w postaci ekspertyzy wewnętrznej, aby użytkownicy mieli dostęp do zasobów elektronicznych? 6 Association of College and Research Libraries. 7 ACRL Standards [dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: /standards/standardslibraries.cfm [odczyt: ].

31 Metody oceny usług elektronicznych w bibliotekach naukowych 31 Czy pojemność/moc sieci uczelnianej pod względem przepustowości danych jest wystarczająca, aby zapewnić racjonalną szybkość udostępniania odpowiedzi użytkownikom na miejscu i na odległość? Budżet Czy budżet biblioteki odzwierciedla jej odpowiedzialność za nabywanie, przetwarzanie, obsługę, udostępnianie zasobów elektronicznych? Powyżej podano trzy przykładowe zestawienia, za pomocą których można badać jakość usług elektronicznych w bibliotece akademickiej. Norma ISO oraz badanie BIX posługują się wskaźnikami funkcjonalności oraz wykorzystują wyniki pomiarów do zarządzania biblioteką przy pomocy Zrównoważonej Karty Wyników, jednak norma ISO 11620:2008 proponuje znacznie bogatszy, bo siedemnastopunktowy zestaw wskaźników. Badanie BIX ogranicza omawiany zestaw do pięciu wskaźników, dwa z nich są zbliżone do stosowanych w omawianej normie. Standard oceny ACRL zadaje pytania o jakość poszczególnych funkcji biblioteki akademickiej, wymagając od oceniającego wykorzystania wskaźników funkcjonalności do odpowiedzi na postawione kwestie. W amerykańskim badaniu chodzi również o udowodnienie, czy warunki stworzone bibliotece uczelnianej pozwalają jej na wypełnianie statutowych zobowiązań.

32

33 PAULINA MILEWSKA ROZDZIAŁ 3 PUBLIKACJE ELEKTRONICZNE W PRACY MŁODEGO NAUKOWCA. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ ANKIETOWYCH PRZEPROWADZONYCH NA TERENIE WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO. Nowe technologie cyfrowe wpływają w znacznym stopniu na świat nauki. Dając możliwości publikowania prac w formie elektronicznej, niosą poważne zmiany w komunikacji naukowej. W niniejszym artykule przedstawione zostaną wyniki badań dotyczących wykorzystywania publikacji elektronicznych w pracy naukowej. Badania przeprowadzone w województwie łódzkim na grupie doktorantów obrazują, w jaki sposób elektroniczne źródła wiedzy traktowane są przez młodych naukowców PUBLIKACJE ELEKTRONICZNE W KOMUNIKACJI NAUKOWEJ Transformacja jest stałym elementem ludzkiej egzystencji. Ciągłe zmiany towarzyszą cywilizacjom od zarania dziejów i tylko wydają się niewidoczne. Łatwo zauważalne są natomiast te z nich, które zachodzą szybko i gwałtownie. Powodowane są najczęściej wstrząsami politycznymi (np. obalenie muru berlińskiego) bądź rozwojem technologii (np. wynalezienie druku). W dzisiejszych czasach mamy do czynienia z obydwoma przypadkami. Codziennie spływają informacje z całego świata dotyczące zmieniającej się sytuacji politycznej wielu państw. Jednak to właśnie rozwój technologii otwiera przed ludzkością zupełnie nową epokę, w której informacja staje się najcenniejszą wartością, a szybko rozwijająca się technologia odgrywa tak znaczącą rolę w procesie życia społeczeństw, jak nigdy dotąd. Wynalazkiem zmieniającym diametralnie sposób funkcjonowania człowieka stał się internet. Rewolucja w sferze technik komunikacyjnych, postępująca globalizacja, ekspansja mediów elektronicznych, tworzenie się społeczeństw informacyjnych, zacieśnianie się wię-

34 34 Paulina Milewska zów współzależności to wszystko za sprawą internetu nabiera niezwykłego tempa i prowadzi do zmian w funkcjonowaniu zarówno społeczeństw, jak i jednostki 1. Zaawansowane technologie komputerowe i cyfrowe odgrywają wielką rolę i powodują daleko idące zmiany także w obszarze działań nauki. Przyczyniły się one do rozwoju publikowania elektronicznego i powstania dokumentów elektronicznych, w tym również tych o charakterze naukowym. Warto podkreślić fakt, że większość informacji publikowana jest w formie cyfrowej aż 93% 2. Tendencje te nie omijają środowiska akademickiego, dla którego tworzenie, wydawanie i upowszechnianie prac naukowych to jedno z podstawowych zadań. Jak pisał w latach sześćdziesiątych XX wieku W.O. Hagstrom: Z punktu widzenia społeczności naukowej najważniejszym kanałem komunikacji są publikowane artykuły i książki oraz referaty wygłaszane na zebraniach stowarzyszeń naukowych. Ci, którzy nie komunikują się z innymi za pomocą tych kanałów, nie mogą być uważani za naukowców 3. Już w następnej dekadzie zaczęły pojawiać się opinie, że model komunikacji naukowej musi ulec zmianie. Sposobów na jego ulepszenie upatrywano w zastosowaniu urządzeń kopiujących i komputerów. Te przepowiednie sprawdziły się w zupełności: nowe technologie informacyjne spowodowały całkowite i nieodwracalne zmiany w sposobach tworzenia, strukturyzowania, przechowywania, przekazywania (przesyłania), dystrybucji i odbioru informacji, jednocześnie powodując podobne transformacje w narzędziach i zasadach obowiązujących w komunikacji naukowej 4. Od czasu, kiedy wydano pierwsze czasopismo elektroniczne (było to pismo pod tytułem Mental Workland i ukazało się w 1978 roku) 5, zmieniło się bardzo wiele. Dziś publikacje elektroniczne stanowią bardzo ważny element komunikacji, są efektem końcowym transformacji, jaka zaszła w sposobach publikowania, są produktami, które zmieniają znacząco praktykę wydawniczą 6. Potwierdza to N.O. Pors pisząc, że: Obecnie produkowane elektroniczne formy informacji ( ) mogą być zwyczajnie postrzegane jako kontynuacja w nowej formie wydawnictw drukowanych. Jest jednak możliwość radykalnych zmian w ramach tego procesu. Szczególnie w obszarze komunikacji naukowej 7. 1 T. Miczka, Globalizacja Internet Kultura Tożsamość, [w:] Sokołowski M. (red.), Oblicza Internetu, Algraf, Elbląg 2004, s K. Lee, N. Guttenberg, V. Mccrary, Standarization aspects of ebook content formats, Computer Standards & Interfaces 2002, Vol. 24, No. 3, s W.O. Hagstrom, The scientific community, Basic Books, New York 1965, s M. Nahotko, Naukowe czasopisma elektroniczne, Wydawnictwo SBP, Warszawa 2007, s W.M. Kolasa, Czasopisma elektroniczne (e-czasopisma), 2004 [dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [dostęp ]. 6 M. Nahotko, Naukowe, op. cit., s N.O. Pors, Zapewnienie jakości, pomiaru wyników i biblioteka cyfrowa, [w:] Kocójowa M. (red.), Użytkownicy informacji elektronicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 49.

35 Publikacje elektroniczne w pracy młodego naukowca. Analiza wyników badań 35 Warto podkreślić, że zdecydowana większość przedmiotów wykładanych na uczelniach opiera się na dokumentach piśmienniczych i ustnych dyskusjach. W humanistyce i naukach społecznych studenci pracują w świecie zdominowanym przez teksty. ( ) W naukach ścisłych i przyrodniczych wykorzystuje się także zajęcia terenowe i ćwiczenia laboratoryjne, ale także w tym przypadku studenci nadal czytają i piszą. Model ten przetrwa również w środowisku cyfrowym 8. Należy natomiast pamiętać, że nie można omawiać problematyki publikacji elektronicznych w oderwaniu od źródeł tradycyjnych, ponieważ to właśnie papierowa książka i czasopismo były inspiracją do stworzenia wersji cyfrowej. Dlatego takie cechy, jak wygląd prezentowanych treści, struktura logiczna czy sposoby użytkowania tekstów, są nadal zbliżone w obu wariantach ich istnienia 9. Nowe sposoby publikowania prac naukowych niosą ze sobą pewne zagrożenia, ale korzyści z nich płynące wydają się być bardzo cenne. Publikowanie w sieci jest jednak jeszcze tańsze, jeszcze bardziej elastyczne i umożliwia sposoby czytania (interakcje z tekstem) daleko wykraczające poza to, co mógł zaoferować druk na papierze 10. Wykorzystanie takich możliwości jak stosowanie hipertekstu czy dodawanie treści audiowizualnych do tekstu nadaje publikacji nowy charakter i sprawia, że staje się ona interaktywna. Obserwowany obecnie wzrost zainteresowania publikacjami elektronicznymi przejawia się np. w budowaniu krajowej strategii dostępu do źródeł zasobów cyfrowych. Przykładem takiego działania może być decyzja ministra nauki i szkolnictwa wyższego prof. dr hab. Barbary Kudryckiej o zwiększeniu nakładów finansowych przeznaczonych na ten cel i wykupienie licencji krajowej do wybranych baz danych. Nie można zaprzeczyć, że publikacje elektroniczne znalazły już swoje miejsce w rozwoju nauki. Nietrudno przewidzieć, że ich rola w upowszechnianiu wiedzy na skalę światową będzie rosła. Należy zatem procesy związane z tworzeniem, rozpowszechnianiem i wykorzystywaniem tekstów w formie cyfrowej bacznie obserwować. Dlatego autorka niniejszego artykułu zdecydowała się podjąć trud zbadania, w jaki sposób tego typu źródła wykorzystywane są w pracy naukowej przez doktorantów z łódzkiego środowiska akademickiego. 8 T. Hoivik, Wide enough for libraries? The library function in a web-based world = Czy wystarczy miejsca dla bibliotek? Funkcje biblioteki w sieciowym świecie, [w:] M. Kocójowa (red.), Profesjonalna informacja w Internecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005, s K. Lee, N. Guttenberg, V. Mccrary, Standarization aspects, op. cit., s T. Hoivik, Wide enough for libraries?...,op. cit., s. 14.

36 36 Paulina Milewska 3.2. BADANIA PUBLIKACJE ELEKTRONICZNE W PRACY MŁODEGO NAUKOWCA W dalszej części artykułu przedstawione zostaną wyniki badań ankietowych przeprowadzonych na grupie doktorantów z województwa łódzkiego. Miały one charakter badań eksploracyjnych, a ich wyniki mogą posłużyć jako przyczynek do kontynuowania tematu. Celem badań było ustalenie, czy i w jakim zakresie młodzi badacze korzystają z publikacji elektronicznych w swojej pracy naukowej, do jakiego typu materiałów sięgają najczęściej oraz jaki mają do nich stosunek. Grupę respondentów wyłoniono drogą losową. Wyniki zebrane zostały za pośrednictwem kwestionariusza online udostępnionego na portalu ankietka.pl w dniach Prośba o wypełnienie formularza została rozesłana drogą ową. Posiłkując się danymi kontaktowymi ze stron internetowych łódzkich uczelni, wysłano zaproszenie do udziału w badaniu do 218 osób. Tylko 11 wiadomości wróciło do nadawcy. O wypełnienie ankiety proszono wszystkie osoby, które są w trakcie pisania rozprawy doktorskiej, niezależnie od stopnia zaawansowania ich pracy i wybranego sposobu uzyskania stopnia doktora nauk. W odpowiedzi otrzymano 85 uzupełnionych kwestionariuszy, z których 81 zakwalifikowanych zostało do badania, 4 błędnie wypełnione odrzucono. Formularz ankiety składał się z 15 pytań, wśród których znalazło się 11 jednokrotnego wyboru, 3 pytania wielokrotnego wyboru oraz 1 pytanie otwarte. Pierwszą częścią kwestionariusza była metryczka, w której respondenci wskazywali swoją płeć, rodzaj uczelni, na której się doktoryzują, oraz wybraną dziedzinę nauki WYNIKI BADAŃ Wśród badanych nieznacznie przeważają kobiety, stanowiące 51% ankietowanych. Jest to zgodne z ogólnopolską tendencją według danych GUS w 2007 roku na studiach doktoranckich 51% studentów stanowiły kobiety, w 2008 roku było ich niewiele więcej 52% 11. Zdecydowana większość respondentów to osoby kształcące się na uczelniach państwowych aż 89% badanych, pozostałe 11% to słuchacze uczelni niepaństwowych. Wynika to z nadal wiodącej roli uczelni państwowych w kształceniu wyższym na poziomie studiów III stopnia. Wśród doktorantów łódzkich uczelni najwięcej osób to adepci uprawiający nauki społeczne 32% badanych. Dalej znalazły się kolejno: nauki humanistyczne 24%, nauki inżynieryjne i techniczne 22%, nauki medyczne i nauki o zdrowiu oraz nauki 11 Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2009, GUS, Warszawa 2009, s

37 Publikacje elektroniczne w pracy młodego naukowca. Analiza wyników badań 37 przyrodnicze po 11%. Nikt nie wybrał odpowiedzi nauki rolnicze, co tłumaczyć można faktem braku uczelni o wskazanym charakterze w województwie łódzkim. W pytaniu nr 4 Czy w swojej pracy naukowej wykorzystuje Pan/Pani publikacje elektroniczne? wszyscy respondenci wybrali wariant tak. W związku z tym nikt nie udzielił odpowiedzi w kolejnym pytaniu, w którym należało wskazać powody niewykorzystywania publikacji elektronicznych w pracy naukowej. Ponadto 42% badanych z publikacji w formie elektronicznej korzysta częściej niż z tradycyjnych. Warto zauważyć, że niewiele mniej ankietowanych 37% częściej sięga jednak do źródeł tradycyjnych. Pozostali badani 21% uznali, że oba rodzaje źródeł wykorzystują z taką samą częstotliwością. Respondenci do publikacji elektronicznych sięgają najczęściej przebywając we własnym domu odpowiedź taką wybrało 56% badanych. Z dostępu do źródeł elektronicznych za pośrednictwem bibliotek korzysta 12% badanych, natomiast 30% wykorzystuje sieci instytucji naukowych. Pozostałe 2% ankietowanych wpisało własne odpowiedzi, wybierając wariant inne, jakie? wpisane tu wypowiedzi można zakwalifikować jako dodatkową kategorię w pracy. Kolejne pytanie dotyczyło najczęściej stosowanych przez respondentów narzędzi służących do wyszukiwania publikacji elektronicznych. Wśród zaproponowanych odpowiedzi największą popularnością cieszył się wariant poprzez ogólne wyszukiwarki internetowe (np. Google, Yahoo!) wybrało go 50% ankietowanych. Nieco mniej badanych 46% zaznaczyło, że poszukuje publikacji poprzez bazy danych (np. EBSCO, Springer Link), a jedynie 4% przyznało, że wykorzystuje w tym celu specjalistyczne wyszukiwarki naukowe, takie jak Scirus czy Galaxy. Z odpowiedzi, jakie uzyskano w dwóch wyżej opisanych pytaniach wynika, iż główne miejsce korzystania z publikacji elektronicznych wpływa na sposób wyszukiwania zasobów. Osoby, które wybrały odpowiedź dom (56%), najczęściej wyszukują zasoby, korzystając z wyszukiwarek internetowych (opcję taką wskazało 69% badanych z tej kategorii). TABELA 3.1. ODPOWIEDZI NA PYTANIE: CZY KORZYSTA PAN/PANI Z WYMIENIONYCH NIŻEJ BAZ DANYCH? Tak Nie Źródło: Opracowanie własne. EBSCO 53% 47% Springer Link 46% 54% Elsevier Science Direct 37% 63% Web of Knowledge 12% 88% Respondenci, którzy wskazali biblioteki lub instytucje naukowe jako miejsca, w których najczęściej poszukują zasobów elektronicznych, stanowią 42% badanych.

38 38 Paulina Milewska W tej grupie najpopularniejszym sposobem wyszukiwania informacji jest przeszukiwanie baz danych z opcji takiej korzysta 67% ankietowanych z wyłonionej grupy. W kolejnym pytaniu poproszono o wskazanie baz danych, z których ankietowani korzystają (wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ w tym pytaniu dozwolone było zaznaczenie dowolnej liczby odpowiedzi). Do wyboru zaproponowano cztery bazy, do których dostęp krajowy dla wszystkich placówek naukowych zapewnia od tego roku Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (100% dofinansowania). Największą popularnością wśród ankietowanych cieszyły się bazy EBSCO korzystanie z nich zadeklarowało 53% badanych oraz baza Springer Link 46%.Dalej kolejno znalazły się Elsevier ScienceDirect 37% oraz Web of Knowledge 12%. Niestety, analizując odpowiedzi respondentów w tym pytaniu zauważono znaczący procent osób, które zaznaczyły, że nie korzystają z żadnej z wymienionych baz. Postąpiło tak 25% badanych. Fakt ten zaciekawił badaczkę, która przyjrzała się odpowiedziom tej grupy na inne pytania. Okazało się, że stanowią ją osoby, które z publikacji elektronicznych korzystają rzadziej niż z tradycyjnych twierdzi tak 58% z nich. Ponadto, jeśli już sięgają do publikacji elektronicznych, robią to w domu (miejsce to wybrało 81% osób z wyłonionej grupy) i poszukują zasobów głównie używając wyszukiwarek internetowych takich jak Google czy Yahoo! aż 92%. Co ciekawe, w wyłonionej grupie znaleźli się wyłącznie studenci uczelni państwowych, a wśród nich większość to mężczyźni 67%. Zwrócono uwagę na tę grupę, ponieważ wydawać by się mogło, że z drogich, bardzo zasobnych w cenne publikacje baz danych, do których dzięki MNiSW dostęp stał się obecnie o wiele łatwiejszy, chętnie skorzystają wszyscy naukowcy. Warte zbadania wydaje się w tej sytuacji, co sprawia, że osoby chcące rozpocząć karierę naukową nie wykorzystują wymienionych baz czy powoduje to brak wiedzy o ich istnieniu, brak zaufania do publikacji elektronicznych czy też nieznajomość języka obcego. W kolejnym pytaniu poproszono respondentów o wskazanie, jakiego typu publikacje elektroniczne są przez nich wykorzystywane najczęściej. Najwięcej aż 69% badanych wybrało czasopisma elektroniczne. Dalej kolejno znalazły się: inne publikacje elektroniczne odpowiedź tę wskazało 15% respondentów, książki elektroniczne 9%. Pozostali ankietowani zaznaczyli wariant trudno powiedzieć (7%). Odpowiadając na następne pytanie, doktoranci wyrażali swoją opinię na temat wiarygodności publikacji elektronicznych. Poza wyborem pomiędzy trzema wariantami odpowiedzi, każdy z badanych mógł uzasadnić swoje zdanie. Większość ankietowanych uznała, że publikacje elektroniczne są wiarygodne opcję taką wybrało 68% osób. Odpowiedź nie mam zdania zaznaczyło 30% badanych, natomiast odpowiedź nie wybrało jedynie 2%. Warto zwrócić uwagę nie tylko na to, że odpowiedź pozytywna uzyskała najwyższy odsetek wskazań, ale również na fakt bardzo niskiego procentu odpowiedzi

39 Publikacje elektroniczne w pracy młodego naukowca. Analiza wyników badań 39 negatywnych. Ponadto respondenci, którzy zdecydowali się na krótkie uzasadnienie wyboru odpowiedzi tak, starali się bardzo precyzyjnie uzasadnić swoje zdanie. Najczęściej argumentowali wybór faktem, że publikacje elektroniczne są takim samym źródłem informacji, jak te tradycyjne, i zarówno jedne, jak i drugie należy poddać weryfikacji. Podkreślano też fakt, że istnieją takie zasoby elektroniczne, których wiarygodność jest sprawdzana przed publikacją przez ich wydawców jako przykład badani podawali bazy danych, naukowe czasopisma elektroniczne, znajdujące się na liście czasopism punktowanych MNiSW. Kilka osób zwróciło także uwagę na kryterium autora i wydawcy jako decydujące podczas selekcji znalezionych materiałów. Dwa kolejne pytania dotyczyły zalet i wad korzystania z publikacji elektronicznych, jakie dostrzegają respondenci. Proszono o wybranie maksymalnie trzech wariantów z zaproponowanej listy odpowiedzi (wyniki nie sumują się do 100%). Za największą zaletę ankietowani uznali dostęp do zasobów nieosiągalnych bądź trudno dostępnych tradycyjnymi sposobami odpowiedź tę wskazało 70% badanych. Dalej kolejno znalazły się: aktualność treści i możliwość przeszukiwania wielu zasobów naraz po 67%, wiele opcji wyszukiwania 47%, różnorodność zasobów 36%, powiązania pomiędzy zasobami (hiperłącza) 25%. Z możliwości zaproponowania własnej odpowiedzi skorzystało 10% badanych. Wśród ich propozycji znalazły się głównie: wygoda, dostęp w dowolnym czasie, możliwości przetwarzania tekstów. Za największe wady korzystania z publikacji elektronicznych respondenci uznali konieczność czytania tekstu z ekranu oraz szum informacyjny, który utrudnia wyselekcjonowanie wartościowych materiałów odpowiedzi te zaznaczyło po 53% ankietowanych. Dalej kolejno znalazły się: trudność z weryfikacją wiarygodności źródła 31%, konieczność posiadania umiejętności związanych z obsługą komputera oraz umiejętności poruszania się po interfejsach baz danych 8%. Z możliwości zaproponowania własnej odpowiedzi skorzystało 10% badanych. Wśród ich propozycji znalazły się głównie: wysokie koszty dostępu do sprawdzonych źródeł, brak znajomości języka angielskiego, będącego wiodącym językiem dostępnych tekstów naukowych oraz potencjalnie możliwa zmienność treści dokumentu. Dwa ostatnie pytania dotyczyły publikowania własnych prac naukowych w formie elektronicznej. Badani w większości nie mają jeszcze doświadczeń w tej kwestii 63% z nich nigdy nie opublikowało swojego tekstu w ten sposób. Co ciekawe, natomiast aż 73% ankietowanych zamierza robić to w przyszłości, a jedynie 1% deklaruje, że nie ma w planach wydawania prac naukowych swojego autorstwa w formie elektronicznej (reszta badanych 26% wybrała opcję nie mam zdania ). W celu pełniejszej analizy uzyskanych wyników badania wykonano porównania tego, jak kształtowały się odpowiedzi poszczególnych grup doktorantów. Nie zauważono znaczących różnic w odpowiedziach kobiet i mężczyzn. Podobnie odpowiadali doktoranci z uczelni państwowych i niepaństwowych. Znacząca różnica w odpowiedziach tych dwóch kategorii ankietowanych pojawiła się jedynie w pytaniu o miejsce korzystania z publikacji elektronicznych. Taki sam procent doktorantów obu typów

40 40 Paulina Milewska uczelni najczęściej korzysta z publikacji elektronicznych w domu (56%). Co ciekawe, żaden z doktorantów kształcących się na uczelni niepaństwowej nie wybrał odpowiedzi instytucje naukowe. Ta grupa zdecydowanie częściej korzysta z bibliotek miejsce to wybrało 44% z nich. Natomiast wśród doktorantów uczelni państwowych zaledwie 9% przyznaje, że szuka zasobów elektronicznych w bibliotekach. Dalsza analiza polegała na porównaniu odpowiedzi na pytania ankiety, jakich udzielali przedstawiciele konkretnych dziedzin nauki. Tu pojawiły się bardziej wyraźne różnice. Najczęściej z publikacji elektronicznych korzystają doktoranci kształcący się w dziedzinach nauk medycznych i nauk o zdrowiu oraz nauk przyrodniczych. W przypadku przedstawicieli obu wymienionych grup aż 66% z nich stwierdziło, że korzysta z publikacji elektronicznych częściej niż z tradycyjnych. Grupa, która najrzadziej wykorzystuje publikacje elektroniczne w pracy naukowej, to doktoranci kierunków z dziedziny nauk społecznych. Miejscem najczęstszego korzystania z zasobów elektronicznych dla osób kształcących się w dziedzinie nauk przyrodniczych są instytuty naukowe, stanowiące 77% odpowiedzi we wskazanej grupie. Najrzadziej to miejsce zaznaczali doktoranci nauk humanistycznych zaledwie 5%. Z bibliotek najczęściej korzystają respondenci chcący uzyskać tytuł doktora nauk humanistycznych i nauk społecznych po 16% odpowiedzi w obu grupach. Najrzadziej do korzystania z publikacji elektronicznych w bibliotekach przyznają się przedstawiciele nauk inżynieryjnych i technicznych zaledwie 5% badanych z tej grupy wskazało taką odpowiedź. W domu z zasobów elektronicznych najchętniej korzystają doktoranci nauk humanistycznych 79% z nich wybrało wskazaną odpowiedź. Najrzadziej natomiast to miejsce wskazywali adepci nauk przyrodniczych 11%. Podczas poszukiwania literatury z wyszukiwarek internetowych najczęściej korzystają doktoranci nauk humanistycznych 77% z nich wskazuje na wyszukiwarki ogólne (np. Google, Yahoo!), a 11% na wyszukiwarki naukowe (np. Scirus, Galaxy). Z baz danych najczęściej korzystają adepci nauk medycznych i nauk o zdrowiu wszyscy (100%) z wymienionej kategorii zaznaczyli przeszukiwanie baz danych jako główny sposób na znalezienie publikacji elektronicznych do pracy naukowej. Z baz EBSCO najchętniej korzystają doktoranci nauk medycznych i nauk o zdrowiu korzystanie z ich zasobów deklaruje 89% badanych z tej kategorii. Podobnie bazy: Springer Link jest wykorzystywana przez 77% przedstawicieli tej kategorii oraz Elsevier ScienceDirect 89%. Natomiast do zasobów Web of Knowledge najchętniej sięgają osoby kształcące się w dziedzinie nauk przyrodniczych 33% z nich zaznaczyło taką odpowiedź.

41 Publikacje elektroniczne w pracy młodego naukowca. Analiza wyników badań 41 Ciekawe wyniki uzyskano porównując odpowiedzi przedstawicieli poszczególnych dziedzin nauki w pytaniu o wiarygodność publikacji elektronicznych. Pełnym zaufaniem do tego typu źródeł odznaczają się adepci nauk medycznych i nauk o zdrowiu wszyscy przedstawiciele tej kategorii uznali, że publikacje elektroniczne są wiarygodne. Uznało tak również 85% osób kształcących się w dziedzinie nauk społecznych, 63% przedstawicieli nauk humanistycznych, 56% nauk przyrodniczych i 38% nauk inżynieryjnych i technicznych. Większość badanych zakwalifikowana do tej ostatniej kategorii wybrała odpowiedź nie mam zdania 62%. Opcję taką zaznaczyło również 44% adeptów nauk przyrodniczych, 17% nauk humanistycznych i 16% nauk społecznych. Odpowiedź nie zaznaczyło wyłącznie 10% doktorantów nauk humanistycznych. 100% 100,0% 85,0% 80% 60% 40% 20% 0% Nauki medyczne i nauki o zdrowiu Nauki społeczne 63,0% 15,0% 17,0% 10,0% 0,0% 0,0% 0,0% Nauki humanistyczne 56,0% Nauki przyrodnicze Tak Nie Nie mam zdania 44,0% 38,0% 0,0% 0,0% 62,0% Nauki inżynieryjne i techniczne Źródło: Opracowanie własne. WYKRES 3.1. WIARYGODNOŚĆ PUBLIKACJI WEDŁUG DOKTORANTÓW RÓŻNYCH DZIEDZIN NAUKI W kwestii zalet przedstawiciele poszczególnych dziedzin nauki byli raczej zgodni. Aktualność treści uznali za największą zaletę doktoranci nauk inżynieryjnych i technicznych 83% osób z tej kategorii wybrało taką odpowiedź. Ponadto grupa ta docenia szczególnie możliwość przeszukiwania wielu zasobów jednocześnie (72%) oraz wiele opcji wyszukiwania (61%). Możliwość przeszukiwania wielu zasobów jednocześnie za największą zaletę uznali adepci nauk przyrodniczych uważa tak 89% z nich. Grupa ta docenia również takie plusy korzystania z publikacji elektronicznych, jak: wiele opcji wyszukiwania (77%) oraz różnorodność zasobów (55%). Na powiązania pomiędzy zasobami (hiperłącza) jako największą zaletę wskazali przedstawiciele nauk medycznych i nauk o zdrowiu 69% z nich wybrało tę ce-

42 42 Paulina Milewska chę. Przedstawiciele tych dziedzin nauki zwrócili również uwagę na dostęp do zasobów nieosiągalnych bądź trudno dostępnych tradycyjnymi metodami oraz aktualność treści po 67%. Dostęp do zasobów nieosiągalnych bądź trudno dostępnych tradycyjnymi metodami za największą zaletę uznali doktoranci nauk humanistycznych. To najważniejsza cecha dla 80% z nich. Ważne dla tej grupy okazały się także możliwość przeszukiwania wielu zasobów jednocześnie 62% oraz aktualność treści 58%. Największe trudności z weryfikacją wiarygodności źródła mają przedstawiciele nauk humanistycznych aż 52% badanych z tej kategorii wskazało ten problem. Tej grupie również szum informacyjny przeszkadza najbardziej 68% zaznaczyło taką odpowiedź. Konieczność posiadania szczególnych umiejętności związanych z obsługą sprzętu komputerowego i baz danych jako problem podczas korzystania z publikacji elektronicznych wskazało 22% adeptów nauk medycznych i nauk o zdrowiu. Konieczność czytania tekstu z ekranu przeszkadza wszystkim w podobnym stopniu. Najwięcej własnych publikacji w formie elektronicznej dorobili się przedstawiciele nauk medycznych i nauk o zdrowiu 56% z nich ma taki debiut już za sobą. Najmniej tego typu prac mają na swoim koncie doktoranci nauk inżynieryjnych i technicznych tylko 27% z nich przyznaje się do opublikowania swojego dzieła w formie elektronicznej. Co ciekawe, wszyscy doktoranci nauk medycznych i nauk o zdrowiu zgodnie twierdzą, że będą w przyszłości publikować swoje prace w formie elektronicznej. Brak chęci publikowania własnych prac w formie elektronicznej wyrazili wyłącznie doktoranci dziedzin humanistycznych 4% z nich deklaruje, że takich publikacji w przyszłości nie zamierza publikować. Najbardziej niezdecydowani w tej kwestii są natomiast przedstawiciele nauk inżynieryjnych i technicznych, wśród których aż 44% nie ma zdania na ten temat WNIOSKI Z BADAŃ Przeprowadzone badania dają możliwość przyjrzenia się temu, w jakim stopniu i w jaki sposób młodzi badacze wykorzystują w pracy naukowej publikacje elektroniczne. Nasuwające się wnioski są następujące: 1. W swojej pracy naukowej z publikacji elektronicznych korzysta 100% ankietowanych. 2. Publikacje elektroniczne są traktowane przez badanych na równi z tradycyjnymi źródłami. 3. Najczęściej w pracy naukowej wykorzystywanym typem publikacji elektronicznych są e-czasopisma. 4. Łódzcy doktoranci wyszukują zasoby cyfrowe najczęściej przy użyciu wyszukiwarek internetowych.

43 Publikacje elektroniczne w pracy młodego naukowca. Analiza wyników badań Miejscem korzystania z publikacji elektronicznych jest przede wszystkim dom. 6. Zachodzą zależności pomiędzy miejscem korzystania ze źródeł elektronicznych a stosowanym sposobem poszukiwania publikacji elektronicznych. 7. Osoby częściej sięgające do źródeł elektronicznych częściej uznają je za wiarygodne. 8. Istnieje wśród przebadanych grupa doktorantów, która w ogóle nie wykorzystuje zasobów baz danych. 9. Respondenci dostrzegają zalety, jak i wady korzystania ze źródeł elektronicznych. 10. Większość badanych ma zamiar publikować swoje prace w formie cyfrowej w przyszłości. 11. Publikacje elektroniczne cieszą się największym zaufaniem i są w pełni wykorzystywane przez adeptów nauk medycznych i nauk o zdrowiu. 12. Najbardziej nieufni wobec tej formy publikowania są doktoranci nauk humanistycznych. Z zaprezentowanych wyników badań wyłania się obraz młodego naukowca, który wykorzystuje w swojej pracy naukowej publikacje elektroniczne. Działanie to jest dla niego naturalne, tak samo jak korzystanie z tradycyjnej książki czy czasopisma. W zależności od charakteru uprawianej dziedziny robi to natomiast w różny sposób. W nieco innym stopniu wykorzystuje różnorodne możliwości, jakie dają źródła elektroniczne. Niektóre z wyników są natomiast niepokojące i wskazują, że nie każdy z badanych posiada wystarczające kompetencje do korzystania z elektronicznych źródeł wiedzy. Świadczy o tym wysoki procent odpowiedzi nie mam zdania czy trudno powiedzieć w niektórych pytaniach. Niepokojące jest także to, że młodzi naukowcy tak rzadko korzystają z publikacji elektronicznych w bibliotekach, gdzie uzyskaliby fachową pomoc. Podczas pracy nad analizą opisanych badań pojawiły się refleksje dotyczące możliwości dalszego rozwijania poruszonej tematyki. Niezwykle ważne i warte szczególnej uwagi zagadnienie, którego nie udało się zawrzeć w niniejszym badaniu, to zbadanie wiedzy doktorantów na temat ruchu Open Access. Przede wszystkim zaś w kwestii gotowości młodych badaczy do publikowania swoich prac naukowych w tym modelu komunikacji. Ciekawym zagadnieniem wartym uwagi może być również ustalenie powodów, dla których część młodych badaczy nie korzysta z baz danych oferowanych w dostępie krajowym dzięki MNiSW. Warto byłoby ustalić, czy nie wynika to z braku wiedzy o ich istnieniu. Ponadto warto też przyjrzeć się dokładniej problemom, jakie napotykają doktoranci podczas korzystania z publikacji elektronicznych. Być może ustalenie powo-

44 44 Paulina Milewska dów występowania wskazywanych przez badanych trudności mogłoby pozytywnie wpłynąć na eliminację niektórych z nich. Zauważono także potrzebę sprawdzenia, skąd młodzi naukowcy czerpią wiedzę na temat publikacji elektronicznych, czy korzystają ze szkoleń dotyczących tworzenia, wykorzystywania, upowszechniania tego typu źródeł. W przyszłości warto byłoby też przeprowadzić podobne badania wśród bardziej doświadczonych naukowców i porównać, czy występują na tym polu rozbieżności w postępowaniu poszczególnych grup ZAKOŃCZENIE Publikacje elektroniczne niewątpliwie wpływają na zmiany, jakie zachodzą w procesach komunikacji naukowej. W niniejszym artykule poruszono problematykę wykorzystywania tego typu źródeł wiedzy w pracy naukowej przez młodych badaczy. Przedstawiono wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w województwie łódzkim na grupie 81 doktorantów kształcących się w różnych dziedzinach wiedzy. Nowe technologie cyfrowe wpływają znacząco na kształtowanie się współczesnego oblicza świata nauki. Możliwość publikowania treści w formie elektronicznej niesie ze sobą poważne zmiany w komunikacji naukowej. Tradycyjne kanały przekazywania wiedzy coraz częściej są zastępowane przez ich cyfrowe odpowiedniki. Publikowanie niewątpliwie stanowi jedno z najważniejszych zadań naukowca, a jego elektroniczne oblicze może znacząco wpłynąć na rozpowszechnianie wiedzy. Każdy naukowiec powinien mieć otwarty umysł i przyjmować te nowe metody komunikacji z rozsądkiem zauważając zarówno ich zalety, jak i wady. Warto podkreślić, że korzyści płynących z publikowania w formie elektronicznej jest o wiele więcej niż wad i mają one większe znaczenie dla rozwoju nauki. Nie można jednak nie dostrzegać pojawiających się zagrożeń. Publikacje elektroniczne są narzędziem w rękach tworzących i użytkujących je ludzi to oni decydują o ich kształcie, wartości, statusie, sposobach wykorzystywania, itp. Odpowiednie podejście naukowców, wydawców oraz dostawców treści, bibliotekarzy i pracowników informacji naukowej może zaowocować powstaniem bardziej otwartego modelu nauki, której ważną cechą będzie jej dostępność.

45 CZĘŚĆ II ELEKTRONICZNE KSIĄŻKI I CZASOPISMA W POLSCE

46

47 Dawid Surowiec ROZDZIAŁ 4 PROGNOZA RYNKU NAUKOWEJ KSIĄŻKI ELEKTRONICZNEJ W POLSCE W ODNIESIENIU DO TRENDÓW ŚWIATOWYCH 4.1. WSTĘP Książka elektroniczna, zwana również e-bookiem, e-książką, publikacją elektroniczną, jest to produkt cyfrowy mający na celu rozpowszechnienie i utrwalenie treści w formie elektronicznej, przy zastosowaniu ogólnie dostępnych nośników danych i internetu. Dostęp do zawartych w książce elektronicznych informacji możliwy jest za pośrednictwem odpowiedniego oprogramowania zainstalowanego na urządzeniu komputerowym (np. komputer osobisty, telefon komórkowy, czytnik książek elektronicznych, tablet multimedialny). Jest to coraz powszechniej stosowany system rozpowszechniania treści, który ze względu na swoją mobilność, łatwość kopiowania, niski koszt wytworzenia i możliwość multimedializacji treści, powoli acz systematycznie wypiera tradycyjną książkę papierową 1. Z tych samych względów e-book jest coraz częściej stosowany jako sposób transferu wiedzy wytwarzanej w jednostkach naukowych. Celem niniejszej pracy będzie przedstawienie podstawowych danych na temat rynku naukowej książki elektronicznej w Polsce oraz perspektyw jego rozwoju w kontekście obowiązujących trendów światowych, ze szczególnym uwzględnieniem Stanów Zjednoczonych Ameryki jako najprężniej rozwijającego się rynku książki elektronicznej na świecie. W pierwszej części niniejszego opracowania zostanie zaprezentowana metodologia przeprowadzonego badania, prezentacja wybranych technik ekonometrycznych oraz zaprezentowany model ekonometryczny służący do analizy. Część druga zawierać będzie wyniki przeprowadzonej analizy oraz prognozę rozwoju rynku książki 1 Udział książki elektronicznej w strukturze rynku książki ogółem w USA wzrósł z poziomu 0,03 proc. w roku 2002 do 0,27 proc. w roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z 2007 S1 Report, Association of American Publishers.

48 48 Dawid Surowiec elektronicznej w Polsce. W ostatniej części, na podstawie przeprowadzonej wcześniej analizy, zostanie przedstawiona prognoza popytu na naukowe książki elektroniczne w Polsce na lata W zakończeniu znajdzie się podsumowanie zaprezentowanych danych oraz perspektywy dalszego rozwoju rynku e-booków. Analiza została przeprowadzona na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, U.S. Census Bureau (Biuro Spisowe Stanów Zjednoczonych), Association of American Publishers (Amerykańskie Stowarzyszenie Wydawców) oraz Biblioteki Narodowej i Biblioteki Analiz sp. z o.o METODOLOGIA PRZEPROWADZONEGO BADANIA Rynek e-booków w Polsce jest w początkowej fazie rozwoju. Na całym świecie rynek ten dopiero się wykształca, jednak w najbardziej zaawansowanej formie występuje w USA. Dlatego do oszacowania potencjalnego popytu na e-booki posłuży korelacja występująca pomiędzy stosunkiem internetowych wydatków konsumpcyjnych (tabela 4.1) do wydatków konsumpcyjnych ogółem (tabela 4.2) a stosunkiem wartości sprzedanych e-booków (tabela 4.3) do wartości rynku książek drukowanych w USA (tabela 4.4). Obliczenia wykonane zostaną na podstawie danych U.S. Census Bureau (Biuro Spisowe Stanów Zjednoczonych), Association of American Publishers (Amerykańskie Stowarzyszenie Wydawców), Głównego Urzędu Statystycznego, Biblioteki Narodowej i Biblioteki Analiz sp. z o.o. TABELA 4.1. WARTOŚĆ DETALICZNEJ SPRZEDAŻY INTERNETOWEJ W USA [W MLN USD] Rok Wartość detalicznej sprzedaży internetowej w USA Źródło: Quarterly Retail e-commerce Sales 1st Quarter 2008 [document elektroniczny], U.S. Census Bureau. Przyjęta metoda oceny potencjału popytu na e-booki zakłada, że popyt na książki w formie elektronicznej jest funkcją ogólnej skłonności do dokonywania zakupów przez internet. Obliczona zależność pomiędzy obiema zmiennymi dla USA wykaże, jak bardzo ogólna skłonność do konsumpcji via internet wpływa na zwiększenie skłonności do zakupu książek w formie elektronicznej w stosunku do wartości zakupionych książek drukowanych.

49 Prognoza rynku naukowej książki elektronicznej w Polsce 49 TABELA 4.2. WARTOŚĆ CAŁKOWITA SPRZEDAŻY DETALICZNEJ W USA [W MLN USD] Rok Wartość detalicznej sprzedaży internetowej w USA Źródło: Quarterly Retail e-commerce Sales 1st Quarter 2008 [document elektroniczny], U.S. Census Bureau. TABELA 4.3. WARTOŚĆ SPRZEDANYCH E-BOOKÓW W USA [W MLN USD] Rok Wartość detalicznej sprzedaży e-booków , , , , , ,263 Źródło: 2007 S1 Report, Association of American Publishers. TABELA 4.4. WARTOŚĆ SPRZEDANYCH KSIĄŻEK W USA (WSZYSTKIE FORMY) [W MLN USD] Rok Wartość detalicznej sprzedaży książek ogółem , , , , , ,047 Źródło: 2007 S1 Report, Association of American Publishers. Uzyskane w wyniku estymacji parametry oraz dane dla Polski o wielkości rynku książki drukowanej i o skłonności do konsumpcji przez internet posłużą do uzyska-

50 50 Dawid Surowiec nia odpowiedzi na pytanie: ile Polacy są potencjalnie w stanie wydać w danym roku na zakup e-booków? Korelacja pomiędzy będącymi przedmiotem analizy zmiennymi obliczona zostanie za pomocą klasycznej metody najmniejszych kwadratów, przy użyciu oprogramowania ekonometrycznego GRETL 2. Klasyczna metoda najmniejszych kwadratów jest najlepiej znaną i najczęściej stosowaną w praktyce metodą estymacji parametrów liniowych modeli ekonometrycznych. Metoda ta polega na określeniu parametru wskazującego, o ile zmienia się wartość zmiennej objaśnianej w momencie zmiany wartości zmiennej objaśniającej o jednostkę 3. W modelu zmienną objaśnianą będzie stosunek wartości sprzedanych e-booków do wartości sprzedanych wszystkich książek w USA. Zmienną objaśniającą będzie natomiast skłonność do dokonywania zakupów przez internet, która reprezentowana będzie jako stosunek wydatków typu e-commerce w danym roku do sprzedaży detalicznej ogółem. Dla szeregu czasowego zmiennej objaśnianej (tabela 4.5) współczynniki oszacowane klasyczną metodą najmniejszych kwadratów wynoszą (równanie 1) 4 : ebook book = [0, ]cons [0, ] econs cons Współczynnik determinacji R 2 =0,992289, poziom istotności α=0,01; gdzie: e-book wartość sprzedanych e-booków w USA; book wartość sprzedanych książek w USA; const stała =1; econs wartość internetowej sprzedaży detalicznej w USA; cons wartość sprzedaży detalicznej w USA ogółem. 2 T. Kufel, Ekonometria. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem programu GRETL, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s S. Dorosiewicz [et al.], Ekonometria, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1996, s Obliczenia własne przy użyciu oprogramowania ekonometrycznego GRETL na podstawie: T. Kufel, Ekonometria, op. cit., s. 55.

51 Prognoza rynku naukowej książki elektronicznej w Polsce 51 TABELA 4.5. STOSUNEK WARTOŚCI RYNKU E-BOOKÓW DO WARTOŚCI KSIĄŻEK W USA Rok Rynek e-booków w stosunku do rynku książki w USA ,03% ,09% ,13% ,18% ,23% ,27% Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z Association of American Publishers (Amerykańskie Stowarzyszenie Wydawców) 2007 S1 Report. Współczynnik determinacji R 2 informuje o tym, jaka część zmienności zmiennej objaśnianej została wyjaśniona przez model. Jest on więc miarą stopnia, w jakim model wyjaśnia kształtowanie się zmiennej objaśnianej. Można również powiedzieć, że współczynnik determinacji opisuje tę część zmienności objaśnianej, która wynika z jej zależności od uwzględnionych w modelu zmiennych objaśniających. Współczynnik determinacji przyjmuje wartości z przedziału [0;1]. Jego wartości najczęściej są wyrażane w procentach. Dopasowanie modelu jest tym lepsze, im wartość R 2 jest bliższa jedności 5. W modelu współczynnik R 2 =0,992289, co oznacza, że wyjaśnia on 99,23% zachowania się zmiennej objaśnianej. Poziom istotności α jest to prawdopodobieństwo odrzucenia hipotezy o nieistotności wpływu zmiennej objaśniającej na zmienną objaśnianą. W naszym modelu α=0,01, co oznacza, że istnieje jedynie 1% prawdopodobieństwo, iż zmienna objaśniająca jest nieistotna względem zmiennej objaśnianej. W nawiasach kwadratowych podano odchylenie standardowe, które pokazuje, jak bardzo parametry dla poszczególnych lat skupione są wokół średniej dla sześciu lat objętych analizą. Parametr zmiennej objaśniającej wynosi 0, Dla parametru tego odchylenie standardowe wynosi 0, Oznacza to, że ok. 95% obserwacji leży w przedziale od 12,3664 (0, x0, ) do 0,1496 (0, x 0, ). W sytuacji, kiedy mamy do czynienia z sześcioma obserwacjami, przyjąć można, że wszystkie leżą w tym przedziale. Uzyskaną miarę odchylenia standardowego interpretować należy w ten sposób, że żadna z obserwacji w porównaniu z uzyskanym parametrem nie wykazywała większych niż 8-procentowe różnic (2x0, = ok. 8% z 0,137459), a cztery 5 S. Dorosiewicz, op. cit., s ,

52 52 Dawid Surowiec z sześciu obserwacji nie wykazały różnic większych niż 4-procentowe (0, = ok. 4% z 0,137459). Oznacza to, że w badanym okresie wpływ skłonności do konsumpcji w internecie w danym roku na skłonność do zakupu książek w formie elektronicznej nie ulegał znaczącym zmianom ANALIZA RYNKU KSIĄŻKI ELEKTRONICZNEJ W POLSCE Ze sporządzonej przez Stowarzyszenie Marketingu Bezpośredniego analizy Polski rynek commerce wynika, że sprzedaż internetowa wyniosła w Polsce w 2008 roku 11 mld zł 6, a według Głównego Urzędu Statystycznego spożycie indywidualne osiągnęło 767 mld zł 7. Stosunek wartości rynku sprzedaży internetowej do sprzedaży detalicznej ogółem wynosi więc: econs Pol cons Pol = gdzie: econs Pol wydatki konsumpcyjne via internet w Polsce; cons Pol wydatki konsumpcyjne ogółem w Polsce. TABELA 4.6. STOSUNEK DETALICZNEJ SPRZEDAŻY INTERNETOWEJ DO SPRZEDAŻY DETALICZNEJ OGÓŁEM Rok [PLN] [PLN] = 0, Rynek sprzedaży internetowej jako odsetek rynku sprzedaży detalicznej ogółem w USA ,42% ,73% ,04% ,37% ,73% ,15% Źródło: Quarterly Retail e-commerce Sales 1st Quarter 2008 [document elektroniczny], U.S. Census Bureau. Wskaźnik ten jest nieznacznie wyższy od analogicznego wskaźnika dla USA w roku 2002 (tabela 4.6). Na tej podstawie stwierdzić należy, że poziom rozwoju rynku sprzedaży internetowej w Polsce jest opóźniony mniej więcej o 6 lat w stosunku do jego odpowiednika w Stanach Zjednoczonych. Oprócz powyższego wskaź- 6 Polski rynek ecommerce, Stowarzyszenie Marketingu Bezpośredniego, 2009 [dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 7 Informacja Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie zaktualizowanego szacunku PKB za 2008 r. [dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:

53 Prognoza rynku naukowej książki elektronicznej w Polsce 53 nika również obecne tempo wzrostu wartości sprzedaży internetowej w Polsce (20-30%) 8 jest zbliżone do tego w USA sprzed 6 lat (tabela 4.7). TABELA 4.7. TEMPO WZROSTU WARTOŚCI SPRZEDAŻY INTERNETOWEJ W USA Rok Tempo wzrostu sprzedaży internetowej w USA % % % % % Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z tabeli 4.5. Ze względu na brak danych dotyczących rynku e-booków w Polsce i podobieństwo pomiędzy ogólnym rynkiem internetowym USA sprzed sześciu lat a obecnym rynkiem polskim, popyt na e-booki w Polsce zostanie oszacowany następująco: do równania 1 podstawione zostaną współczynniki dla Polski w 2008 roku. W ten sposób otrzymamy stosunek wartości rynku e-booków do rynku książki drukowanej. Ze względu na zmienność tempa wzrostu wartości sprzedanych książek (tabela 4.8), przyjęte zostanie założenie o stałości tej wielkości przez 5 kolejnych lat trwania projektu. Wzrostowi będzie ulegała jedynie proporcja pomiędzy wartością rynku e-booków, a rynkiem książki tradycyjnej w Polsce. Tempo wzrostu tej proporcji przyjęte zostanie na poziomie wzrostu tego wskaźnika dla USA sprzed sześciu lat. Ze względu na brak danych z roku 2008 dla USA, w ostatnim roku prognozy (2014) wskaźnik ten dla Polski wzrastać będzie o 10% co jest mniej więcej dwa razy mniejszym tempem niż rok wcześniej, a więc wydaje się być założeniem realnym. To założenie, podobnie jak to o stałości wartości sprzedaży książek drukowanych w Polsce, ma na celu uniknięcie przeszacowania wartościowego ujęcia popytu. Po podstawieniu do równania 1 parametrów dla Polski z 2008 roku otrzymujemy równanie 2: ebook Pol book Pol = cons econs Pol cons Pol ebook Pol book Pol ebook Pol book Pol = , = 0, Polski rynek ecommerce, op. cit.

54 54 Dawid Surowiec gdzie: const stała = 1; ebook Pol wartość potencjalna rynku e-booków w Polsce; book Pol wartość rynku książki drukowanej w Polsce; econs Pol wartość sprzedaży detalicznej przez internet w Polsce; cons Pol wartość sprzedaży detalicznej ogółem w Polsce. Przy zastosowaniu tempa wzrostu z tabeli 4.8 i sześcioletniego opóźnienia otrzymujemy szereg czasowy zawarty w tabeli 4.9 (w ostatnim roku założone tempo wzrostu wynosi 10%). TABELA 4.8. TEMPO WZROSTU STOSUNKU WIELKOŚCI SPRZEDAŻY E-BOOKÓW DO WARTOŚCI SPRZEDAŻY KSIĄŻEK OGÓŁEM W USA Rok Wzrost sprzedaży e-booków w stosunku do książki drukowanej w USA % % % % % Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z tabeli 4.3. TABELA 4.9. PROGNOZA STOSUNKU WARTOŚCI POTENCJALNEGO RYNKU E-BOOKÓW W POLSCE DO RYNKU KSIĄŻKI OGÓŁEM Źródło: Obliczenia własne. Rok Potencjalny rynek e-booków w Polsce jako odsetek rynku książki drukowanej ,04% ,12% ,18% ,24% ,30% ,36% ,40% Zakładając stałą wartość sprzedaży książek drukowanych na poziomie z 2007 roku (tabela 4.10), po przemnożeniu tej wielkości przez współczynniki z tabeli 4.9, otrzymujemy szereg czasowy, będący prognozą wartości rynku e-booków w Polsce (tabela 4.11).

55 Prognoza rynku naukowej książki elektronicznej w Polsce 55 TABELA WARTOŚĆ SPRZEDAŻY KSIĄŻEK OGÓŁEM W POLSCE [W MLN ZŁ] Rok Wartość sprzedaży książek ogółem Źródło: Rynek książki w Polsce Dystrybucja, Biblioteka Analiz sp. z o.o., Warszawa TABELA PROGNOZA WARTOŚCIOWA POPYTU NA E-BOOKI W POLSCE [W MLN ZŁ] Źródło: Obliczenia własne. Rok Wartość popytu na książki elektroniczne , , , , , , , PROGNOZA POPYTU NA NAUKOWE KSIĄŻKI ELEKTRONICZNE W LATACH Z opracowania Rynek książki w Polsce Dystrybucja, sporządzanego corocznie przez Bibliotekę Analiz sp. z o.o. wynika, że wartość rynku książek akademickich i fachowych to ok. 25% całości rynku książki drukowanej. Z tego powodu ten segment publikacji stanowić będzie w niniejszej analizie taki sam odsetek potencjalnego wartościowego popytu na e-booki. Z opracowania Biblioteki Narodowej Ruch Wydawniczy w liczbach (Warszawa 2007) wynika, że w ostatnich latach co roku w segmencie publikacji naukowych i fachowych ukazuje się ok tytułów. Z racji tego, że w formie elektronicznej zniknie ograniczenie nakładu, popyt na te pozycje w formie elektronicznej będzie reprezentowany jako 25% całości rynku e-booków, co przedstawia tabela 4.12 i wykres 4.1.

56 56 Dawid Surowiec TABELA PROGNOZA WARTOŚCIOWA POPYTU NA E-BOOKI WYDAWANE PRZEZ UCZELNIE WYŻSZE W POLSCE [W MLN ZŁ] Źródło: Obliczenia własne. Rok Wartość popytu na naukowe książki elektroniczne , , , , , , ,568 Popyt na naukowe książki elektroniczne [w zł]; 2008; 0,287 Źródło: Opracowanie własne. Popyt na naukowe książki elektroniczne [w zł]; 2009; 0,762 Popyt na naukowe książki elektroniczne [w zł]; 2011; 1,556 Popyt na naukowe książki elektroniczne [w zł]; 2010; 1,136 Popyt na naukowe książki elektroniczne [w zł]; 2012; 1,945 Popyt na naukowe książki elektroniczne [w zł] Popyt na naukowe książki elektroniczne [w zł]; 2014; 2,568 Popyt na naukowe książki elektroniczne [w zł]; 2013; 2,334 WYKRES 4.1. PROGNOZA WARTOŚCIOWA POPYTU NA NAUKOWE KSIĄŻKI ELEKTRONICZNE W POLSCE [W MLN ZŁ] Na podstawie ww. danych popyt zagregowany na naukowe książki elektroniczne w latach szacowany jest na zł.

57 Prognoza rynku naukowej książki elektronicznej w Polsce POPYT NA NAUKOWE KSIĄŻKI ELEKTRONICZNE W UJĘCIU ILOŚCIOWYM W STOSUNKU DO KOSZTU PRZECIĘTNEGO E-BOOKA Według opracowania Biblioteki Analiz Rynek książki w Polsce Dystrybucja, przeciętna książka w 2007 roku kosztowała w Polsce 30,50 zł netto, a marża hurtownicza wynosiła średnio 50%. Książki drukowane do końca 2010 roku były objęte zerową stawką podatku VAT, a więc wydawcy przeciętnie za każdą sprzedaną książkę otrzymywali od hurtowników ok. 15,25 zł. Z dokonanego przeglądu ofert drukarni wynika, że przy nakładzie ok. 360 egz. 9 druk książki przeciętnej objętości nie może być niższy niż 5 zł. Wynika z tego, że opłata rzędu 10 zł (negocjowana indywidualnie z wydawnictwami) będzie kwotą zadowalającą nie mniejszą niż ta, jaką otrzymują za sprzedane publikacje drukowane. Jeżeli dodamy do tego koszty operacyjne systemu obsługi płatności internetowych (ok. 3% kwoty transakcji, lecz nie mniej niż 0,30 zł) i 23% VAT (jedynie książki w formie drukowanej zwolnione są z podatku VAT do końca 2010 roku), otrzymamy w ten sposób kwotę, po jakiej rozpowszechniane będą e-booki w naszym projekcie, czyli ok. 12,70 zł co daje obniżkę ceny przeciętnej książki o ok. 60%. Przy zachowaniu takiego samego poziomu przychodu dla wydawnictwa jak w przypadku książek tradycyjnych. Dzieląc popyt zagregowany w złotych na naukowe książki elektroniczne przez cenę jednego e-booka, otrzymujemy: [zł] 12,70 [zł] = egzemplarze 4.6. PODSUMOWANIE Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, iż rynek książek elektronicznych w Polsce będzie rozwijał się w umiarkowanym tempie. Rozwój ten dotyczy także książek naukowych. Do wzrostu tego rynku przyczynią się niewątpliwie takie zalety e-booków, jak: możliwość przekazywania informacji i wiedzy w możliwie najkrótszym okresie (skrócony proces wydawniczy); zdecydowanie niższy koszt dystrybucji publikacji elektronicznych, co przekłada się na niższą cenę e-booków przy zapewnieniu marży wydawniczej porównywalnej do książek tradycyjnych; możliwość multimedializacji treści, wprowadzenia systemu nawigacji i wyszukiwania nieporównanie bogatszego i skuteczniejszego niż w książce tradycyjnej; możliwość kreowania treści o praktycznie nieograniczonej objętości; 9 Według opracowania Biblioteki Narodowej Ruch Wydawniczy w liczbach, tyle mniej więcej wynosi przeciętny nakład publikacji naukowych.

58 58 Dawid Surowiec łatwość archiwizacji i niskie koszty przechowywania książek w formie elektronicznej. Pomimo licznych zalet, rynek e-booków stanowi ciągle marginalną część całego rynku publikacji. Jest to spowodowane ograniczeniami technologicznymi i prawnymi wprowadzania książek elektronicznych. Do czynników przyczyniających się do ograniczonego rozwoju rynku można zaliczyć: konieczność posiadania urządzeń do odczytu e-booka (np. komputer, tablet, czytnik e-booków), co wiąże się z koniecznością poniesienia stosunkowo wysokich kosztów na zakup tego typu urządzenia; niedostateczną jakość wyświetlaczy podświetlanych (typu crt lub lsd), powodującą szybsze zmęczenie czytającego i wolniejsze czytanie (według testów o ok. 25 proc.); wyższe opodatkowanie e-booków niż książek tradycyjnych (na książki elektroniczne obowiązuje podstawowa stawka podatku VAT 23%, podczas gdy dla książek tradycyjnych obowiązuje stawka preferencyjna 5%), co przekłada się na wyższą cenę jednostkową dla użytkowników finalnych; ograniczenie możliwości ochrony praw autorskich związane z nisko wydajnymi systemami zabezpieczeń publikacji. Przedstawione powyżej problemy w rozwoju rynku elektronicznych książek mogą zostać w znacznej mierze ograniczone wraz z postępem technologicznym, dostosowywaniem systemu prawnego, a przede wszystkim rozwojem rynku i spadkiem cen urządzeń mobilnych umożliwiających odczyt publikacji.

59 Danuta Szewczyk-Kłos Bożena Smentek ROZDZIAŁ 5 KSIĄŻKI ELEKTRONICZNE W ZASOBACH BIBLIOTEK SZKÓŁ WYŻSZYCH ZARZĄDZANIE I PROMOCJA Dostęp do nowych technologii oraz do elektronicznych źródeł informacji jest warunkiem koniecznym w rozwoju badań naukowych. Narzędzia te na dobre już zaistniały w przestrzeni komunikacji naukowej. Czasopisma elektroniczne stały się nieodzownym i wiarygodnym atrybutem dostępu do najnowszych wyników badań naukowych oraz do informacji o stanie wiedzy w danej dziedzinie. Dzięki dostępowi do książek elektronicznych światowych koncernów wydawniczych istnieją równe szanse dostępu do wiedzy dla studentów i naukowców z najodleglejszych zakątków świata. Dostęp do internetu, w tym do sieci PIONIER, ogólnopolskiej szerokopasmowej sieci optycznej pozwalającej ośrodkom naukowym na wymianę informacji, a bibliotekom na organizowanie konsorcjów zakupu platform czasopism elektronicznych i serwisów książek elektronicznych, może być gwarancją innowacyjności i wysokiego poziomu badań. Z każdym rokiem zwiększa się udział zbiorów elektronicznych w zasobach bibliotek akademickich. Zaspokajanie potrzeb użytkowników w sferze usług elektronicznych jest nieodwracalnym procesem wpływającym na jakość usług bibliotecznych. Elektroniczna usługa biblioteczna to według normy PN- EN ISO 2789, dostarczana zarówno z serwerów lokalnych, jak i za pośrednictwem sieci, usługa biblioteczna obejmująca OPAC, internetową stronę biblioteki, zbiór elektroniczny, elektroniczne dostarczenie dokumentu, elektroniczną obsługę informacyjną, szkolenie użytkowników w zakresie usług elektronicznych i dostęp do internetu oferowany przez bibliotekę 1. Do zasobu zbiorów elektronicznych zalicza się, poza bazami danych wydawnictw ciągłych, dokumenty cyfrowe, np. normy, patenty, prace doktorskie, sprawozdania naukowe, ale przede wszystkim książki elektroniczne. Książka elektroniczna to dokument cyfrowy, licencjonowany lub nie, w którym dominuje tekst podlegający wyszukiwaniu i oglądaniu podobnie jak książka 1 PN-EN ISO 2789:2005 Informacja i dokumentacja. Międzynarodowa statystyka biblioteczna, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2005, s. 14.

60 60 Danuta Szewczyk-Kłos, Bożena Smentek drukowana (wydawnictwo zwarte). Wykorzystanie książek elektronicznych w wielu przypadkach jest zależne od wyspecjalizowanego urządzenia i/lub specjalnego czytnika albo oprogramowania do przeglądania. Książki elektroniczne mogą być wypożyczane użytkownikom na przenośnych urządzeniach (czytnikach) lub za pomocą przekazu treści do PC użytkownika na ograniczony czas 2. Przytoczona definicja książki elektronicznej jest jedną z wielu definicji funkcjonujących w obiegu opracowań naukowych dotyczących tego nowego medium. Niemniej jednak w pełni oddaje istotę zjawiska, od kilkudziesięciu lat obecnego na rynku wydawniczym, a od kilkunastu w bibliotekach akademickich. Aby w pełni zaspokoić potrzeby współczesnych użytkowników bibliotek, którzy w coraz większym stopniu polegają jedynie na informacji elektronicznej, biblioteki musiały wypracować odpowiednie procedury zakupu książek elektronicznych. W Bibliotece Głównej Uniwersytetu Opolskiego procedura ta jest koordynowana przez bibliotekarza ds. zbiorów elektronicznych i przebiega następująco: 1. Zorganizowanie i rozpropagowanie nowej oferty w środowisku akademickim. 2. Przeanalizowanie dezyderatów pracowników i studentów z punktu widzenia profilu gromadzonych zbiorów. 3. Przeanalizowanie statystyki wykorzystania kolekcji. 4. Zapoznanie się z warunkami licencji (umowy) i uzyskanie pozytywnej opinii działu prawnego UO. Ponadto bibliotekarz ds. zbiorów elektronicznych konsultuje ofertę z obecnymi już użytkownikami produktu oraz z przedstawicielem jednostki organizacyjnej, która będzie potencjalnym użytkownikiem serwisu lub kolekcji zasobów elektronicznych. W trakcie procedury zakupu uważnie poznawane są warunki umowy licencyjnej. W standardowej umowie licencyjnej zawarte są m.in. ustalenia dotyczące: okresu dostępu online do wybranej kolekcji; podania platformy udostępniania i warunków korzystania z niej; formatu zapisu udostępnianych publikacji; warunków archiwizacji po wygaśnięciu licencji na dostęp online; podania liczby użytkowników jednocześnie korzystających z serwisu; warunków dokupywania dostępu do dodatkowych tytułów; warunków płatności za dodatkowe oprogramowanie użytkowe; praw do kopiowania (drukowania) fragmentów tekstów. Z doświadczeń Biblioteki Głównej UO wynika, że agregatorzy usług w postaci dostępu do książek elektronicznych podpisują z przedstawicielem nabywcy tych usług umowę zakupu na dostęp oraz umowę licencyjną, którą podpisuje się z przedstawicielem wydawcy serwisu. 2 Tamże, s. 10.

61 Książki elektroniczne w zasobach bibliotek szkół wyższych IBUK.PL Jednym z pierwszych serwisów książek elektronicznych, który Biblioteka Główna UO zaoferowała swoim użytkownikom, był ibuk.pl. Serwis ten był inicjatywą Wydawnictwa Naukowego PWN. Wydawnictwo to w lutym 2007 roku rozpoczęło udostępnianie indywidualnym użytkownikom około 200 publikacji naukowych wydawnictw PWN i WNT. Nowy produkt na rynku wydawniczym spotkał się z zainteresowaniem użytkowników i wydawca rozszerzył ofertę na użytkowników instytucjonalnych. Biblioteki naukowe otrzymały propozycję przetestowania nowego serwisu polskich naukowych książek elektronicznych. Biblioteka Główna Uniwersytetu Opolskiego była drugą w kraju biblioteką, po Bibliotece Głównej Politechniki Wrocławskiej, która podpisała umowę z wydawnictwem PWN na dostęp do serwisu korpo.ibuk.pl. Doświadczenia Biblioteki Głównej Uniwersytetu Opolskiego w dostępie do serwisu po roku użytkowania zostały przedstawione w artykule opublikowanym w materiałach konferencyjnych II Wrocławskich Spotkań Bibliotekarzy Polonijnych, które odbyły się w czerwcu 2009 roku w Bibliotece Głównej Politechniki Wrocławskiej 3. Zakres pierwszej oferty ibuk.pl obejmował publikacje wydawnictw PWN, PWN/MIKOM, WNT. Były to przede wszystkim podręczniki akademickie z dziedziny nauk ekonomicznych, społecznych, humanistycznych, matematycznoprzyrodniczych i informatyki. Użytkownicy po zalogowaniu się do uczelnianej sieci lokalnej i zainstalowaniu programu Itelixi Library Reader mieli dostęp do pełnych tekstów. W 2010 roku wydawnictwo PWN jako inicjator projektu podpisało umowy z kolejnymi wydawnictwami i liczba partnerów osiągnęła poziom 18 kontrahentów. Do grona współpracujących z ibuk.pl oficyn wydawniczych dołączyły między innymi: Wolters Kluwer Polska, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Wydawnictwo WAM oraz wydawnictwa uniwersyteckie, np. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Uniwersytetu Łódzkiego. Również katalog publikacji poszerzył się o kolejne dziedziny wiedzy, między innymi medycynę i prawo. Dla lepszej orientacji w dostępnych tytułach poszczególne dziedziny wiedzy zostały podzielone na mniejsze kategorie, np. w dziedzinie ekonomii znalazły się takie kategorie, jak: e-biznes, finanse i bankowość, gospodarka światowa, marketing i reklama, metody ilościowe czy też zarządzanie, gospodarka, strategie. Dzięki takiej kategoryzacji biblioteki mogą wybierać dogodny model zakupu dostępów do oferowanych tytułów książek elektronicznych. Wydawnictwo PWN oferuje trzy modele zakupu: 1) całe kolekcje w ramach wybranych kategorii; 2) wybrane tytuły z różnych kategorii; 3) całe kolekcje plus wybrane tytuły z innych kolekcji. 3 D. Szewczyk-Kłos, D. Wierzbicka, Pierwsza polska platforma książek elektronicznych w wersji dla bibliotek opis i ocena po roku funkcjonowania, [w:] II Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych. Wrocław, czerwca 2009 roku, Materiały konferencyjne nr 20, Biuletyn EBIB [dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:

62 62 Danuta Szewczyk-Kłos, Bożena Smentek Według danych PWN, w kwietniu 2010 roku pierwszy model zakupu wybrało 15 bibliotek, drugi model 18 bibliotek, a z trzeciej opcji zakupu skorzystało 6 bibliotek naukowych w kraju. Liczba tytułów książek zakupionych przez wspomniane 39 bibliotek akademickich na podstawie statystyk udostępnionych przez PWN przedstawiała się następująco: w serwisie dostępnych było tytułów książek elektronicznych, średni zakup to 286 tytułów, największa kolekcja obejmowała tytułów, a dostęp do najmniejszej kolekcji to jedynie 12 tytułów. Z przedstawionych statystyk wynika, że biblioteki indywidualnie i elastycznie podejmują decyzję o zakupie wybranych kolekcji czy też samych oferowanych tytułów (wykres 5.1) Źródło: Dane na podstawie statystyk udostępnionych przez Wydawnictwo PWN (kwiecień 2010 r.). WYKRES 5.1. IBUK LICZBA KSIĄŻEK W DOSTĘPACH ZAKUPIONYCH PRZEZ UCZELNIE Programy umożliwiające czytanie tekstów Wydawca przewidział dwa sposoby korzystania z pełnych tekstów na ekranie komputera. Książki zakupione przez bibliotekę mogą być czytane bezpośrednio z wykorzystaniem automatycznego czytnika ipaper lub też po zainstalowaniu specjalistycznego oprogramowania Itelixi Library Reader EE, które powinno być ogólnie dostępne na stronie ibuk.pl danej biblioteki. Oprogramowanie instaluje się tylko raz na danym komputerze. Czynności te wykonuje się automatycznie i bez zbędnych formalności. Ponadto użytkownicy indywidualni po przejściu do strony ibuk.pl i uiszczeniu stosownej opłaty mogą dokonywać wydruków fragmentów tekstu książki.

63 Książki elektroniczne w zasobach bibliotek szkół wyższych 63 Źródła informacji o udostępnianych e-książkach w zasobach biblioteki Biblioteka stara się w możliwie jak najbardziej komunikatywny sposób dotrzeć z informacją o oferowanych zasobach do potencjalnych użytkowników. W tym celu wykorzystuje się stronę www biblioteki, uczelnianą pocztę elektroniczną z informacjami o nowościach oraz biblioteczny katalog centralny Aleph, umieszczając w nim informacje przy każdym tytule, który został zakupiony, o jednoczesnej dostępności w wersji elektronicznej. Zaletą serwisu ibuk.pl jest również przystępny i prosty sposób organizacji dostępu ze wszystkich komputerów podłączonych do sieci lokalnej uczelni. Ponadto, wykorzystując rozwiązania służące zarządzaniu zasobami elektronicznymi, poprzez automatyczne logowanie, można udostępniać użytkownikom korzystanie z zasobów z komputerów spoza sieci uczelnianej. Dostęp do statystyk Dostęp do statystyk ma duże znaczenie na każdym etapie zarządzania zasobami elektronicznymi, a szczególnie w odniesieniu do książek elektronicznych. Można wyszczególnić kilka takich etapów: przy podejmowaniu decyzji o zakupie; w celu udokumentowania prawidłowego wydatkowania środków budżetowych; po zakończeniu okresu subskrypcji, by ponownie ocenić jakość kolekcji; w celu prowadzenia systematycznego monitoringu wykorzystania, pomocnego przy ewentualnej intensyfikacji promocji; w celu rezygnacji w przypadku drastycznego zmniejszenia się zainteresowania kolekcją lub zakupioną bazą. Osoba odpowiedzialna w bibliotece za zarządzanie dostępem do zasobów elektronicznych, mająca uprawnienia administratora i dostęp do statystyk wykorzystania, może generować różnego rodzaju zestawienia. Serwis korpo.ibuk.pl dla administratora przewiduje dostęp do następujących zestawień: dostępne tytuły książek, logowania dzienne, ranking tytułów książek, aktywność adresów IP, nieudane otwarcia książek, wykorzystane przedpłaty, aktualne i wygasłe umowy, a ponadto dostęp do funkcji Zgłoś zakup bibliotece (rysunek 5.1). Na podstawie otrzymywanych komunikatów administrator może generować specjalne serwisy do potencjalnych użytkowników z informacją o nowościach w poszczególnych kolekcjach.

64 64 Danuta Szewczyk-Kłos, Bożena Smentek Źródło: Dane na podstawie statystyk generowanych przez Uniwersytet Opolski (kwiecień 2010 r.). RYSUNEK 5.1. PRZYKŁAD WYGENEROWANEJ STATYSTYKI Z SERWISU POLSKICH KSIĄŻEK ELEKTRONICZNYCH KORPO.IBUK.PL 5.2. EBRARY Jako druga zostanie omówiona platforma książek elektronicznych ebrary, znacznie zaawansowana technologicznie, posiadająca narzędzia do przeszukiwania tekstu oraz dająca użytkownikowi uprawnienia do drukowania fragmentów tekstów. Początki platformy Biblioteka Główna Uniwersytetu Opolskiego dostęp do platformy ebrary posiada od 2008 roku. Zakupiła dwie kolekcje: History and Political Science oraz Language, Literature and Linguistic i jest w ich posiadaniu do dnia dzisiejszego. Z każdym rokiem liczba tytułów w kolekcjach zwiększała się. W 2008 roku posiadaliśmy tytułów, w kolejnym 2009 roku liczba tytułów wzrosła znacząco do , a w roku 2010 posiadaliśmy tytuły w dwóch kolekcjach łącznie. Poniżej przedstawiono szczegółowe dane dotyczące 2010 roku, analizując statystykę wykorzystania platformy. Umowa stanowi kontynuację umowy z poprzedniego roku, obejmującej okres

65 Książki elektroniczne w zasobach bibliotek szkół wyższych 65 od 1 kwietnia 2010 do 31 marca 2011 roku. Została zawarta z zachowaniem prawa do stałego dostępu do wszystkich publikacji wykupionych w ramach modelu zakupu jednorazowego. Dlaczego ebrary Na wybór złożyło się wiele czynników. Ebrary jest jedną z wiodących internetowych platform informacyjnych z ponad 10-letnim doświadczeniem na rynku akademickim. Gromadzi ponad książek, map, czasopism, raportów, partytur i innych pozycji. Udostępnia publikacje o bardzo zróżnicowanej tematyce, ze wszystkich dziedzin naukowych, m.in. ekonomii, inżynierii, nauk medycznych, informatyki, chemii, fizyki, biologii, edukacji, nauk społecznych i humanistycznych. Licencję na platformę ebrary posiada ponad bibliotek z całego świata, których użytkownikami jest ponad 7 milionów studentów i naukowców. Platforma współpracuje z ponad 300 renomowanymi wydawnictwami, m.in. Academic Press, Yale University Press, Springer, Elsevier, Blackwell Publishing, Cambridge University Press, Kluwer Academic Publishers, New York University Press, Oxford University Press, Routledge, University of Kalifornia Press, University of Minnesota Press, University of Nebraska Press i inne. W ofercie ebrary dostępne są kolekcje książek i e-tekstów przygotowane specjalnie dla naukowców, wykładowców akademickich oraz specjalistów branżowych. Koszt zakupu tytułów z dostępem dla jednego użytkownika oblicza się na podstawie ceny katalogowej książki, natomiast cena dostępu dla wielu użytkowników zależy również od liczby studentów oraz pełnoetatowych pracowników naukowych uczelni (tzw. wskaźnik FTE). Dostępność platformy Wszystkie kolekcje ebrary dostępne w formie prenumeraty oferują możliwość dostępu sieciowego dla wielu użytkowników. Istnieje możliwość utworzenia własnej kolekcji poprzez samodzielny wybór tytułów dostępnych w ebrary. Liczba tytułów w kolekcjach platformy zmienia się od ok (Medicine) do ok (History & Political Science). Można także spotkać się z kolekcjami poszczególnych wydawców, np. w dziale muzyka: partytury online, D&B International Business Reports i inne. Użytkownicy naszej biblioteki w ramach umowy licencyjnej mają prawo do kopiowania lub drukowania nie więcej niż 40 stron z przeglądanej publikacji w trakcie jednej sesji. Dostęp do bazy jest bardzo ułatwiony, ebrary dostępna jest ze wszystkich komputerów sieci Uniwersytetu Opolskiego oraz z komputerów domowych, co umożliwia dostęp do zasobów w każdej chwili i z każdej lokalizacji. Kolekcje zakupione w ramach subskrypcji pozwalają na jednoczesny dostęp dla wielu użytkowników, z każdego komputera podłączonego do internetu. W trakcie trwania subskrypcji nowe tytuły do kolekcji dodawane są bezpłatnie, w 2010 roku przybyło prawie takich tytułów w 16 kolekcjach.

66 66 Danuta Szewczyk-Kłos, Bożena Smentek Opcje wyszukiwania w dokumentach Format przeglądanych publikacji to rozpowszechniony i łatwy w użyciu format PDF. Platforma obsługuje wszystkie typy plików PDF, w tym PDF normal, web PDF, rasterized PDF. Korzysta z nowoczesnej technologii, dzięki której statyczne pliki PDF zamieniają się w dynamiczną bazę dokumentów z możliwościami przeszukiwania i linkowania. Doskonale integruje się z bibliotecznymi systemami oraz innymi zasobami elektronicznymi i informacją w sieci www, umożliwia archiwizowanie oraz udostępnianie własnych treści elektronicznych, tj. rozpraw i dysertacji, raportów, manuskryptów oraz jakichkolwiek innych dokumentów w formacie PDF. Jest wolna od ograniczeń przepustowości łącz internetowych. Oprogramowanie The ebrary Reader TM udostępnia dokumenty czytelnikom strona po stronie, narzędzie ebrary Reader udostępnia treści natychmiast, eliminując czasochłonny proces ściągania całych dokumentów. Nawet użytkownik z modemem 56K może bez przeszkód korzystać z treści elektronicznych. Dzięki formatowi PDF pliki zachowują oryginalny wygląd. Baza posiada różnorodne opcje wyszukiwania, zarówno proste, jak i zaawansowane, dostosowane do indywidualnych potrzeb użytkowników, które w razie potrzeby świetnie współpracują z innymi wyszukiwarkami używanymi w bibliotece. Sposób przeszukiwania dokumentów jest także bardzo wygodny, a zarazem zróżnicowany. Można przeszukiwać pełne teksty dokumentów, można ustawić wyszukiwanie według słowa kluczowego czy rozszerzyć je, obejmując znaczenia zbliżone. Istnieje różnorodność sposobów nawigacji dokumentów, np. przeglądanie po kolei każdego fragmentu zawierającego poszukiwane hasło, przeglądanie dokumentu strona po stronie, otwieranie strony o wskazanym numerze bądź z poziomu spisu treści. W osobistym profilu Bookshelf użytkownika istnieje możliwość zaznaczania wybranych fragmentów tekstu, nanoszenia komentarzy, adnotacji czy prywatnych zakładek internetowych. Rozbudowane menu InfoTools pozwala na szybki dostęp do zewnętrznych zasobów z poziomu zaznaczonego tekstu w dokumencie, np. słowniki, mapy, wyszukiwarki i inne, InfoTools można także dostosować do wykorzystywania własnych zasobów bibliotecznych. Z obserwacji wynika, że studenci korzystają z ebrary najczęściej w sytuacji, kiedy mają problem ze znalezieniem jakichkolwiek pozycji w wersji papierowej w zasobach biblioteki. Sięgają po wersję elektroniczną w czasie wykonywania pracy domowej bądź najczęściej przy wyszukiwaniu informacji w danym momencie na interesujący ich temat. Wykładowcy bardzo często znajdują pozycje przydatne w samym nauczaniu, jak również w prowadzeniu własnych badań naukowych. Niedoścignioną zaletą, trudną dla biblioteki do zaoferowania na co dzień, jest umożliwienie 24-godzinnego dostępu do literatury. Powszechną sytuacją jest całkowite lub częściowe zamykanie bibliotek akademickich w okresie wakacyjnym, co nie oznacza zamykania dostępu do zbiorów bibliotecznych w formie online. Dzięki internetowi, będąc w dowolnym miejscu i o dowolnej porze, czytelnik zawsze może skorzystać ze swojej biblioteki ebrary. Niestety, wciąż istniejącą barierą w dostępie do większej liczby publikacji jest bariera językowa.

67 Książki elektroniczne w zasobach bibliotek szkół wyższych 67 Statystyka platformy Statystyka w ebrary jest prosta i szybka do zrealizowania. Jest to ważne, ponieważ dane te można uzyskać praktycznie na zawołanie, w każdym czasie, kiedy tylko jest taka potrzeba. Jak wcześniej wspomniano, Biblioteka Główna Uniwersytetu Opolskiego zakupiła z platformy ebrary dwie kolekcje: History and Political Science z łączną liczbą 9302 tytułów oraz Language, Literature and Linguistic liczącą tytułów (dane na koniec grudnia 2010 roku). Każda kolekcja posiada 28 kategorii tematycznych. Analiza danych za 2010 rok wskazuje na różnicę w wykorzystaniu obu kolekcji. Przewagę ma Language, Literature and Linguistic, w której były łącznie przeglądane publikacje, natomiast w kolekcji History and Political Science było ich Wynika z tego, że liczba tytułów w kolekcji nie przekłada się na liczbę przeglądanych publikacji. Z pierwszej kolekcji wykorzystano 999 kopii oraz wydruków, natomiast w drugiej zrobiono 207 kopii i 248 wydruków. Language, Literature and Linguistic L.p. Kategoria strony drukowane kopiowane oglądane 1 Literary Criticism Language Atrs History Social Science Literary Collections Education Fiction Psychology Foreign Language Study Political Science Drama Performing Arts Poetry Technology Philosophy Buisness & Economics Reference Unspecified Science Biography & Autobiography 9 21 Art House & Home 5 23 Games 4 24 Sports & Recreation 4 25 Computers 2 26 Comics & Graphic Novels 1 27 Gardening 1 28 Non-Classifiable 1 SUMA: tyt. Strony oglądane Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk serwisu ebrary (grudzień 2010 r.). WYKRES 5.2. WYKORZYSTANIE KOLEKCJI LANGUAGE, LITERATURE AND LINGUISTIC

68 68 Danuta Szewczyk-Kłos, Bożena Smentek History and Political Science 9302 tyt. L.p. Kategoria strony drukowane kopiowane oglądane 1 History Political Science Social Science Language Arts Literary Criticism Science Buisness & Economics Philosophy Law Technology Computers Medical Reference Art Religion Performing Arts Education Biography & Autobiography Psychology Travel Nature Self-Help 7 23 Mathematics 6 24 Architecture Literary Collections Health & Fitness Music 1 28 Sports & Recreation 1 SUMA: Strony oglądane Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk ebrary (grudzień 2010 r.). WYKRES 5.3. WYKORZYSTANIE KOLEKCJI HISTORY AND POLITICAL SCIENCE Największą popularnością w kolekcji Language, Literature and Linguistic cieszyła się kategoria Literary Criticism, z łączną sumą przeglądanych stron (w tym 359 kopii i 401 wydruków). Na drugim miejscu plasuje się kategoria Language Arts & Disciplinesz sumą przeglądanych stron (524 kopie oraz 531 wydruków). W następnych kategoriach łączna suma przeglądanych stron wydatnie się zmniejsza, w zakresie 1 do przeglądów. W kolekcji History and Political Science wykorzystywane były głównie trzy kategorie. Dwie pierwsze, History i Political Science są wykorzystywane z porównywalnym rezultatem, History 1989 przeglądów, a Political Science ma ich niewiele mniej Liczba przeglądanych tytułów wynosi od 1 do tytułów w danej kategorii dziedzinowej. Podsumowując statystykę ebrary, łącznie w ciągu 12 miesięcy użytkownicy dokonali przeglądów stron publikacji z dwóch omawianych kolekcji. W każdej kolekcji wyróżniają się dwie znacząco wykorzystane kategorie (z łącznej liczby 28). Przewagę kolekcji Language, Literature and Linguisticw liczbie przeglądanych publikacji nad History and Political Science obrazują poniższe wykresy (wykresy 5.2 i 5.3).

69 Książki elektroniczne w zasobach bibliotek szkół wyższych 69 Dodatkowo w wolnym dostępie na platformie ebrary Open Access Collection ( można korzystać z następujących kolekcji książek elektronicznych wydawanych przez renomowane ośrodki wydawnicze: Breast Cancer Searchable Information Center kolekcja publikacji na temat raka piersi; Cyber Bullying Searchable Information Center kolekcja na temat cyberprzemocy; Natural Disaster and Extreme Weather Searchable Information Center publikacje na temat naturalnych katastrof oraz ekstremalnych zjawisk pogodowych; H1N1 (Influenza) Searchable Information Center informacje na temat popularnej ostatnio grypy; Library and KM Center kolekcja książek z dziedziny bibliotekoznawstwa. Przegląd wszystkich tytułów dostępny jest na stronie: na której można przeglądać do 3 stron z każdej wybranej publikacji, eksportować swoje wyniki wyszukiwania do pliku Excel czy wyszukać informację np. o cenie danej książki. Rynek książek elektronicznych wciąż się kształtuje, sprzedaż z roku na rok rośnie pomimo tego, że środowisko potencjalnych odbiorców książek elektronicznych ograniczone jest do użytkowników komputerów, tabletów czy też specjalnych czytników typu Amazon Kindle. Rewolucja nowych mediów ogarnia Polskę z opóźnieniem. Zmiany te nie są jeszcze tak gwałtowne, ale na pewno są nieodwracalne. Dlatego wprowadzenie do oferty bibliotek jak największej liczby książek elektronicznych jest w dzisiejszych czasach bibliotekarskim obowiązkiem lub ogólnie pojętą cywilizacyjną koniecznością.

70

71 Stanisław Grzelak ROZDZIAŁ 6 BAZA E-PNP JAKO INNOWACYJNE ROZWIĄZANIE UPOWSZECHNIANIA ELEKTRONICZNYCH PUBLIKACJI NAUKOWYCH 6.1. IDEA POWSTANIA BAZY PUBLIKACJI ELEKTRONICZNYCH Idea stworzenia bazy publikacji elektronicznych zrodziła się wśród byłych studentów Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku w roku akademickim 2008/ U jej podłoża kryła się potrzeba usprawnienia i ułatwienia pisania prac magisterskich, licencjackich i zaliczeniowych przez studentów. Studenci przy pisaniu prac korzystają z materiałów, które są dostępne w bibliotekach uczelnianych oraz zgromadzone w internecie. Niestety, obecnie dostępne rozwiązania mogą okazać się niewystarczające. Opracowania, które można wyszukać w internecie, częstokroć mogą okazać się niewiarygodne. Natomiast w bibliotekach uczelnianych niema części potrzebnych pozycji, które zostały wydane w ograniczonym nakładzie lub są w danym momencie wypożyczone. Studenci często nie mają także możliwości pozyskania informacji z innych bibliotek szkół wyższych, wydawnictw czy z instytutów naukowych prowadzących badania. W odpowiedzi na przedstawione powyżej zapotrzebowanie powstał pomysł stworzenia bazy publikacji naukowych dostępnych na terenie całej Polski i w dodatku darmowej, zarówno dla studentów, jak i kadr naukowych. U podstaw leżała więc potrzeba ułatwienia i poszerzenia dostępu do wiedzy. Dzięki bazie, każdy miałby dostęp do najnowszych i najpotrzebniejszych publikacji wprost u źródła. Powyższe zamierzenia zaczynają się z czasem materializować w postaci projektu złożonego do Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach konkursu finansowanego z Działania 2.3. Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2. Wyższa 1 Pomysłodawcami przedsięwzięcia byli absolwenci Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku. 2 Projekt realizowany w ramach Działania 2.3. Inwestycje związane z rozwojem infrastruktury informatycznej nauki, Poddziałanie Projekty w zakresie rozwoju zasobów informacyjnych nauki

72 72 Stanisław Grzelak Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku w ramach ww. konkursu składa projekt zatytułowany Organizacja i wdrażanie ogólnopolskiego elektronicznego systemu komercjalizacji recenzowanych prac naukowych przy Wyższej Szkole Ekonomicznej w Białymstoku CELE PROJEKTU Projekt Organizacja i wdrażanie ogólnopolskiego elektronicznego systemu komercjalizacji recenzowanych prac naukowych przy Wyższej Szkole Ekonomicznej w Białymstoku wpisuje się w cele polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej kraju. Założenia polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa do 2020 roku zawierają priorytety, które powinny: antycypować wyraźnie odczuwalne potrzeby społeczeństwa polskiego lub przyczyniać się do poprawy innowacyjności i konkurencyjności gospodarki polskiej na arenie międzynarodowej; obejmować te dziedziny, które rokują szansę na komercjalizację wyników badań dających Polsce istotną przewagę nad konkurencyjnymi ośrodkami badawczymi na świecie, obejmować takie tematy, do realizacji których można zaangażować najlepsze polskie zespoły naukowe gwarantujące najwyższy osiągalny w kraju poziom prowadzonych badań; uwzględniać te kierunki badań, których wykorzystaniem są zainteresowane przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa; uwzględniać kierunki europejskiej polityki naukowej oraz programy i inicjatywy UE; umacniać międzynarodową pozycję Polski. Z kolei resortowy Program rozwoju infrastruktury informatycznej nauki na lata , formułuje następujące priorytety 3 : zapewnienie wysokiego poziomu krajowej, sieciowej infrastruktury informatycznej, przy zachowaniu zasady wyrównywania szans dostępu dla wszystkich podmiotów nauki; osiągnięcie oferty usług obliczeniowych centrów KDM na poziomie nie niższym niż w czołowych ośrodkach KDM UE; wytworzenie uniwersalnego zespołu narzędzi i usług poziomu middleware/grid umożliwiających integrację aplikacji i usług wysokiego poziomu; rozwój zaawansowanych usług informatycznych i informacyjnych dla środowiska naukowo-akademickiego (e-science); w postaci cyfrowej, Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. 3 Program rozwoju infrastruktury informatycznej nauki na lata , MNiSW, Warszawa 2007.

73 Baza e-pnp jako innowacyjne rozwiązanie upowszechniania elektronicznych 73 stworzenie warunków do współpracy i wdrażania osiągnięć e-science do praktyki społecznej: e-edukacja, e-zdrowie, e-administracja i inne. Projekt Organizacja przede wszystkim przyczyni się do osiągnięcia celów Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata Cele zawarte w projekcie powiązane są również z celami innych programów Unii Europejskiej, a w szczególności z 7. Programem Ramowym. Projekt jest też zgodny z właściwymi politykami i zasadami wspólnotowymi (w tym polityką równych szans i koncepcją zrównoważonego rozwoju) oraz prawodawstwem wspólnotowym. Zgodnie z ww. założeniami zostały sformułowane następujące cele projektu Organizacja : zwiększenie aktywności naukowej; zdynamizowanie rozwoju polskiego piśmiennictwa naukowego; szersza popularyzacja wyników badań; stworzenie warunków dla polskich uczelni, instytutów i towarzystw naukowych do generowania dochodów z tytułu działalności wydawniczej; zapewnienie środowisku naukowemu w Polsce stałego i bezpośredniego dostępu do zaawansowanej infrastruktury informatycznej; umożliwienie prowadzenia nowoczesnych badań z zastosowaniem technologii społeczeństwa informacyjnego; zapewnienie jednostkom naukowym mającym siedzibę w Polsce łączenia z międzynarodowymi sieciami informatycznymi; zapewnienie równego dostępu do publikacji wszystkim podmiotom nauki za pośrednictwem infrastruktury informatycznej; promocja polskiej nauki poza granicami kraju poprzez rozpowszechnienie publikacji nauki polskiej za pośrednictwem stworzonej platformy internetowej i bazy publikacji; upowszechnienie e-booków i e-book readerów w Polsce; zwiększenie wpływu na rozwój społeczeństwa informacyjnego UZASADNIENIE CELOWOŚCI STWORZENIA BAZY PUBLIKACJI ELEKTRONICZNYCH Stworzenie w ramach projektu bazy e-pnp, z wykorzystaniem nowoczesnych technologii zabezpieczających treści (systemu DRM), jest przedsięwzięciem o charakterze innowacyjnym na skalę europejską. Koncentracja polskich publikacji naukowych w jednym serwisie wpłynie na ich wyższą pozycję w rankingach najpopularniejszych wyszukiwarek internetowych m.in. poprzez wykorzystanie mechanizmów pozycjonowania portali internetowych, przy użyciu słów kluczowych w różnych językach. Słowa te będą powiązane z nauką ogółem, jak i z jej poszczególnymi działami.

74 74 Stanisław Grzelak Tworzona w ramach projektu baza e-pnp zakłada również poprawę aktywności wydawniczej w Polsce, co powinno wpływać na rozwój polskiego piśmiennictwa naukowego. Z analizy przeprowadzonej na etapie tworzenia dokumentacji projektowej wynika, że aktywność wydawnicza polskich wydawnictw naukowych jest niska na tle krajów Europy Zachodniej. W Polsce rocznie wydawanych jest średnio 240 publikacji naukowych na milion mieszkańców, podczas gdy wskaźnik ten w krajach tzw. starej 15 UE wynosi ponad Komercjalizacja działalności naukowej, jaką zakłada projekt, ma na celu zachęcanie środowisk naukowych do badań i twórczości naukowej oraz publikowania powstających dzieł, głównie poprzez wykorzystanie finansowych instrumentów zachęty, które mają na celu częściowe odciążenie wydawnictw naukowych z kosztów wytworzenia publikacji naukowej w wersji papierowej. Udostępnianie dokonuje się na mocy umowy licencyjnej. WSE nabywa bowiem w drodze zakupu od wydawnictw licencje do udostępniania drogą elektroniczną 8 tys. tytułów publikacji. Za prawo do udostępnienia w bazie jednej publikacji uczelnia (wydawnictwo) otrzymuje honorarium (opłatę licencyjną) w wysokości średnio zł (+ VAT). W zależności od ceny i objętości jest to 500 zł + VAT, zł + VAT lub zł + VAT. To będzie dawać wydawnictwu przychód nie mniejszy niż w przypadku sprzedaży 100 książek drukowanych 5. Przekazanie publikacji do tworzonej w ramach projektu bazy odbywa się na zasadzie niewyłączności. Czyli nie ogranicza to wydawnictw w dowolnym dysponowaniu własnymi publikacjami i możliwości ich sprzedaży we własnym zakresie. Rozwiązanie nie wyklucza więc prowadzenia działalności wydawniczej w formie papierowej lub dystrybucji publikacji elektronicznych w innych serwisach. Podmioty biorące udział w projekcie będą również miały możliwość generowania dochodów ze sprzedaży udostępnionych publikacji. Stworzona w ramach projektu platforma będzie działać na zasadzie internetowej księgarni (e-shop) i każdy użytkownik (osoby fizyczne, przedsiębiorstwa, inni odbiorcy instytucjonalni) będzie mógł nabyć publikacje zawarte w bazie za odpłatnością, a dochody z tytułu sprzedaży tych pozycji będą w całości przekazywane obecnym w projekcie jednostkom naukowym (wydawcom). Umożliwi to ustalenie cen publikacji na znacznie niższym poziomie, przy zachowaniu takiego samego poziomu dochodu z publikacji jak w przypadku sprzedaży książek papierowych. Projekt przyczyni się do zmniejszenia ograniczeń w dostępie do najnowszej wiedzy, w postaci danych i badań, płynącej z uczelni i instytutów. Z analizy dostępności aktualnych publikacji naukowych w Polsce wynika, że jest ona niewystarczająca. 4 Dane z 2009 roku. Źródło: Wniosek o dofinansowanie realizacji projektu Organizacja i wdrażanie ogólnopolskiego elektronicznego systemu komercjalizacji recenzowanych prac naukowych przy Wyższej Szkole Ekonomicznej w Białymstoku. 5 Por. artykuł D. Surowca w niniejszej publikacji.

75 Baza e-pnp jako innowacyjne rozwiązanie upowszechniania elektronicznych 75 Książka elektroniczna staje się w epoce internetu sposobem na rozwiązanie tego deficytu. Publikacja, by twórczo funkcjonować w obiegu, powinna być względnie aktualna. Większość internetowych bibliotek uczelni w Polsce działa na bazie systemu dlibra (34 biblioteki w 2009 roku), który zapewnia możliwość nieodpłatnego udostępniania materiałów nieobjętych prawem autorskim lub za zgodą autorów. Problematyczna jest tutaj jednak aktualność publikacji, które często mają jedynie historyczną wartość 6. Z analizy zawartości zasobów największych bibliotek uniwersyteckich wynika, że bieżący dostęp z jednego miejsca do wszystkich publikacji uczelnianych ukazujących się w Polsce jest niemożliwy. Polskie uczelnie i instytuty naukowe największe trudności mają z wydawaniem publikacji w nakładzie, który wystarczyłby na szerokie zaopatrzenie bibliotek i księgarni. Niski nakład publikacji to niekiedy rezultat ograniczonych nakładów na wydawnictwa, tam zaś, gdzie kalkulacja cenowa publikacji oparta jest o kryterium rentowności, może to kształtować jej wysoką cenę, ograniczającą popyt na publikacje. E-publikacja pozwoli na zredukowanie kosztów uzyskania przeciętnej publikacji ponad dwukrotnie 7. Ponadto, skoncentrowanie udostępniania polskich publikacji (które ukazują się również w innych językach)w systemie internetowym obejmującym wiele wydawnictw może ułatwić dostęp do publikacji studentom, dydaktykom i naukowcom nie tylko w kraju, lecz i za granicą. Jest to sposób na zwiększenie nakładów (udostępnienia) wydawanych tytułów. W Polsce istnieje około 1000 bibliotek szkół wyższych, które obsługują ponad 2 mln czytelników, wypożyczając im indywidualnie ponad 16 mln książek rocznie 8.Projekt widzi jako główną grupę dotarcie do tych 2 mln czytelników. Poprzez wprowadzenie do projektu 100 uczelni (instytutów) pozyskane zostanie od nich do bazy 8 tys. publikacji, 4 tys. za okres od 2007 do 2010 roku i 4 tys. za okres następny do końca 2014 roku. Każda ze 100 bibliotek uczelnianych, wchodząc do projektu, pozyskuje dzięki temu nieodpłatnie 8 tys. najświeższych specjalistycznych tytułów publikacji naukowych, co daje nam razem 800 tys. udostępnionych książek elektronicznych. Podmioty biorące udział w projekcie otrzymują bowiem bezpłatny dostęp do kompletu zgromadzonych w ramach projektu publikacji, wzbogacając swoje zbiory, bez konieczności wygospodarowania dodatkowej powierzchni. W każdej z bibliotek uczelni biorących udział w projekcie zostaje uruchomionych 6 stanowisk dostępowych, na których korzystanie z bazy epnp.pl jest nieodpłatne. Ten dostęp do 8 tys. książek na przestrzeni 5 lat oznacza, że ich wartość w formie drukowanej wyniosłaby około 244 tys. zł. 6 W Silesian University of Technology Digital Library znaleźć można 26 wydanych przez tę uczelnię zeszytów naukowych, jednak ich średni wiek wynosił w 2009 roku 40 lat. 7 Szacuje się, że wyniesie ona 45% kosztów publikacji w wersji papierowej (dodać do tego należy koszty przesyłki). 8 Mały Rocznik Statystyczny Polski 2008, GUS, Warszawa 2008, s. 290.

76 76 Stanisław Grzelak 6.4. CZYM JEST BAZA E-PNP? Projekt zakłada stworzenie bazy recenzowanych publikacji naukowych, nazwanej e-publikacje Nauki Polskiej. Jest to internetowy system gromadzenia, przechowywania i rozpowszechniania publikacji wydawanych przez uczelnie i instytuty naukowe z terenu całej Polski. Baza e-pnp to tworzony w ramach projektu zbiór najciekawszych elektronicznych publikacji naukowych. Zgromadzone w bazie książki elektroniczne pochodzą z uczelni i instytutów naukowych z terenu całej Polski. Publikacje udostępniane są podmiotom, które weszły do projektu i innym, przez portal internetowy (platformę) przy użyciu technologii Adobe Content Server 4/ACS4 9. Chroni ona przed nielegalnym kopiowaniem i wydrukiem. Dzięki niej rozwiązany zostaje problem ochrony praw autorskich przy publikacjach elektronicznych. Technologia zapewnia możliwość wydruku i kopiowania tekstu w określonej objętości SKĄD POCHODZĄ PUBLIKACJE ZAWARTE W BAZIE? Publikacje zawarte w bazie zostaną pozyskane z wydawnictw uczelni, instytutów i towarzystw naukowych z terenu całego kraju. Przewidziano wprowadzenie do przedsięwzięcia co najmniej 100 podmiotów. Za każdą udostępnioną na rzecz projektu publikację wydawnictwo otrzyma opłatę, której wysokość będzie zależała od jej objętości. Licencja na udostępnianie publikacji wykupowana przez realizatora projektu nie jest licencją na wyłączność, co oznacza, że wydawnictwa będą mogły dysponować swoimi publikacjami w dowolny sposób. W bazie będą mogły być zamieszczane także publikacje naukowe innych wydawnictw (niebędących wydawnictwami jednostek naukowych). Wówczas jednak nie otrzymają one opłat licencyjnych za możliwość umieszczania publikacji w bazie KTO UZYSKA DOSTĘP DO BAZY? Po pierwsze, będą to biblioteki szkół wyższych i instytutów naukowych, które przystąpiły do projektu. Otrzymają one bezpłatny dostęp do całej bazy zgromadzonych publikacji naukowych na 6 stanowiskach dostępowych zainstalowanych w wyznaczonym przez nie miejscu. Za ich pośrednictwem dostęp do zgromadzonych publikacji uzyskają pracownicy naukowi i studenci. Osoby mające dostęp do darmowych stanowisk (pracownicy naukowi, studenci) będą mogły odnaleźć potrzebną publikację, odczytać ją, nanieść elektroniczne no- 9 ACS 4 jest technologią, która pojawiła się na rynku we wrześniu 2008 roku. Przy wykorzystaniu 124-bitowego kodu zabezpiecza ona zawartość publikacji przed użyciem niezgodnym z warunkami użytkowania, które są ustalone z poszczególnymi wydawcami.

77 Baza e-pnp jako innowacyjne rozwiązanie upowszechniania elektronicznych 77 tatki, a nawet skopiować (jeżeli takiej możliwości udzieli wydawca) określone fragmenty. Po drugie, będą to pozostałe podmioty, tudzież osoby. Dostęp do publikacji możliwy będzie po wniesieniu opłaty pokrywającej koszty publikacji wynikające z umowy licencyjnej. Wysokość tej opłaty będzie obejmowała koszty zakodowania publikacji (koszty operacyjne oprogramowania zabezpieczającego publikację) oraz marżę wydawnictwa (ustaloną indywidualnie przez każde wydawnictwo). Za pośrednictwem portalu użytkownicy będą mieli możliwość wyszukania i porównania publikacji z interesujących ich dziedzin, a następnie ich pozyskania w formie elektronicznej po kosztach znacznie niższych (ponad dwukrotnie) niż te związane z dystrybucją publikacji w wersji papierowej KORZYŚCI DLA UCZELNI/INSTYTUTÓW WYNIKAJĄCE Z PROJEKTU Przede wszystkim korzyści z projektu odniosą biblioteki uczelniane i ich użytkownicy, którzy uzyskają dostęp do 8 tys. publikacji naukowych z terenu całego kraju, na sześciu stanowiskach dostępowych. Dodatkowo za każdą udostępnioną w serwisie publikację wydawnictwa otrzymają opłatę licencyjną na poczet rekompensaty za udostępnienie swoich publikacji nieodpłatnie dla innych podmiotów biorących udział w realizacji projektu. Wydawnictwa będą także mogły uzyskiwać dodatkowe przychody ze sprzedaży publikacji w przypadku jej zakupienia przez podmioty niebiorące bezpośredniego udziału w projekcie. Istotną korzyścią z umieszczenia publikacji w serwisie epnp.pl będzie również możliwość promocji publikacji danego wydawnictwa, autora publikacji, jak i samego podmiotu, który udostępnił publikacje w serwisie PROCEDURA POZYSKIWANIA PUBLIKACJI DO PLATFORMY Składa się ona z następujących etapów: nawiązanie współpracy z wydawnictwami uczelni i instytutów oraz towarzystwami naukowymi i ustalenie warunków umowy licencyjnej, na podstawie której publikacja zamieszczona będzie w bazie; podpisanie umowy z podmiotami (uczelnie, instytuty, towarzystwa) oraz zakup licencji; przekazanie przez wydawnictwo publikacji na cele projektu w formacie PDF; konwersja otrzymanej z wydawnictwa publikacji do formatu epub; zakodowanie i umieszczenie publikacji na platformie informatycznej za pośrednictwem technologii ACS 4; udostępnienie zakodowanej publikacji podmiotom zarejestrowanym na platformie na warunkach przewidzianych regulaminem.

78 78 Stanisław Grzelak 6.9. SPOSÓB PRZYSTĄPIENIA DO PROJEKTU Należy pobrać w tym celu na stronie internetowej deklarację uczestnictwa, wypełnić ją i odesłać na adres biura projektu. Następnie należy podpisać umowę o współpracy w ramach projektu pomiędzy WSE w Białymstoku a uczelnią, instytutem, towarzystwem naukowym SCHEMAT KORZYSTANIA Z BAZY E-PNP Aby skorzystać z bazy epnp.pl, należy wejść na stronę i wyszukać publikację. Przeglądanie tytułów i spisów treści jest nieodpłatne. Natomiast za niewielką opłatą możemy wybrać daną publikację, wykupić ją i odczytywać nawet na sześciu urządzeniach. Katalog tych urządzeń jest ciągle poszerzany. Są to: komputery stacjonarne, laptopy, telefony komórkowe, czytniki i inne urządzenia mobilne do odczytu e-książek. Raz uzyskana publikacja po zarejestrowaniu się może być czytana na sześciu różnych urządzeniach bez konieczności ponoszenia dodatkowych kosztów (wystarczy je autoryzować po zarejestrowaniu się), nawet po przeinstalowaniu systemu czy wymianie dysków twardych. Procedura korzystania z bazy jest następująca (należy posiadać adres ): wchodzimy na stronę epnp.pl; zakładamy konto; po wypełnieniu formularza rejestracyjnego otrzymujemy em link aktywacyjny, a po jego kliknięciu możemy już korzystać ze swego konta; do logowania na platformie epnp.pl można używać swojego unikalnego nicku, wybranego podczas rejestracji; wyszukujemy publikację; interesujące publikacje można znaleźć na dwa sposoby przeglądając konkretne kategorie lub korzystając z prostej lub zaawansowanej wyszukiwarki; pobieramy wybrany e-book; opłacamy wówczas dostęp do niego, korzystając z Dotpay szybkiej i bezpiecznej metody przelewu w internecie; po potwierdzeniu na adres pozytywnego przebiegu transakcji, pobieramy wybraną publikację. Część książek jest dostępna również bezpłatnie dla wszystkich użytkowników BAZA E-PNP PO 2014 ROKU Po zakończeniu finansowania realizacji projektu, tj. po 2014 roku, przedsięwzięcie podjęte w ramach projektu będzie funkcjonować nadal, a jego znaczenie powinno wzrosnąć. Zważywszy, że zapotrzebowanie na zaopatrywanie się w e-booki będzie się zwiększało, będzie kontynuowana możliwość zaopatrywania się w nie i korzystania z bazy poprzez platformę należącą do WSE w Białymstoku. Rozwój rynku e-booków to przyszłość polskiej i światowej nauki, zaś utrzymanie i rozwój stworzonej w projekcie infrastruktury wpisuje się w wymogi tych tendencji. Wymóg zacho-

79 Baza e-pnp jako innowacyjne rozwiązanie upowszechniania elektronicznych 79 wania trwałości projektu oznacza niedokonywanie jego modyfikacji oraz utrzymanie wskaźników rezultatu 10. Czyli utrzymana będzie powstała w projekcie baza danych, liczba jednostek naukowych korzystających z niej, liczba publikacji dostępnych w bazie oraz stworzona infrastruktura. Rezultaty przedsięwzięcia projektowego zostaną nie tylko utrzymane, lecz prawdopodobnie osiągną większą skalę i nową jakość. Ośrodki naukowo-badawcze będą mogły wykorzystywać i wzbogacać wspólne doświadczenia w zakresie wdrażania tworzącego się systemu, współpracując w tym obszarze. Funkcjonowanie przedsięwzięcia, w tej dalszej perspektywie, będzie nadal oparte o zasadę non profit. Najbliższe dwa lata funkcjonowania projektu pokażą, czy stworzone rozwiązanie spełnia oczekiwania i jak duże jest nim zainteresowanie. Należy wyrazić przekonanie, że stanie się on rozwiązaniem ułatwiającym polskim naukowcom i wszystkim zainteresowanym nauką dalszy dostęp do niej oraz zwiększy aktywność wydawniczą. 10 Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, czyli wiodący beneficjent projektu, zobowiązana jest do zachowania jego trwałości przez okres 5 lat od zakończenia jego realizacji, zgodnie z art. 57 ust. 1 Rozporządzenia Rady (WE) 1080/2006.

80

81 Marek Nahotko ROZDZIAŁ7 POLSKIE NAUKOWE CZASOPISMA ELEKTRONICZNE: STAN OBECNY 7.1. WPROWADZENIE Czasopisma naukowe na całym świecie przeżywają okres bardzo gwałtownej cyfryzacji 1. Od końca lat 90. XX wieku obserwujemy masowy zwrot wydawców ku czasopismom elektronicznym. Główni wydawcy czasopism, zauważywszy rosnące znaczenie sieci globalnych i Webu, rozpoczęli tworzenie cyfrowych wersji czasopism wydawanych wcześniej w wersji tradycyjnej. Często wersje elektroniczne w żaden sposób nie różnią się od wcześniejszych, kopiując po prostu wygląd i zawartość wersji drukowanych. Dla tego celu powstały specjalne formaty, umożliwiające przedstawienie wyglądu strony czasopisma. Wydawcy zakładali, że do 1999 roku większa część czasopism naukowych dostępna już będzie w wersji elektronicznej. Te prognozy sprawdzają się: według badań w 2005 roku około 93% czasopism z zakresu nauk ścisłych, techniki i medycyny (STM) oraz 84% z nauk humanistycznych i społecznych posiadało swoje elektroniczne odpowiedniki 2, można więc powiedzieć, że prawie wszystkie czasopisma tego typu są elektroniczne 3. Nieco gorsze wyniki, wskazujące na 62% czasopism elektronicznych pochodzą z Ulrich s Periodicals Directory ( Różnica wynika z tego, że Ulrich s Directory przedstawia sytuację ogólnoświatową, a Cox głównie pisze o wysoko rozwiniętych krajach anglosaskich i europejskich. 1 Cyfryzacja polega na stosowaniu technologii cyfrowych do tworzenia dokumentów elektronicznych (np. czasopism elektronicznych) jako formy pierwotnej (digital, born digital), w odróżnieniu od digitalizacji polegającej na zmianie formy tradycyjnej (analogowej) na cyfrową, np. przez skanowanie. 2 Warto zwrócić uwagę, że według raportu Cox w latach nastąpił wzrost liczby czasopism elektronicznych STM o 10%. Badania przeprowadzono na podstawie ankiet skierowanych do 400 wydawców czasopism, głównie z Wielkiej Brytanii i USA (79%) oraz pozostałej Europy (10%) i reszty świata (11%). 3 J. Cox, L. Cox, Scholarly Publishing Practice: Academic journal publishers policies and practices in online publishing. Ed. 2, ALPSP, Clapham 2005, s. 21.

82 82 Marek Nahotko Przewiduje się dalszy rozwój publikowania elektronicznego. Z prognozy wykonanej w British Library dla czasopism brytyjskich wynika, że do roku 2020 odsetek czasopism czysto elektronicznych wzrośnie do 60%, 35% będzie hybrydowych (tradycyjnych z wersją elektroniczną), a 5% wyłącznie drukowanych. Wynika z tego, że 95% czasopism ma posiadać wersję cyfrową, przy czym liczba czasopism hybrydowych pozostać ma w miarę niezmienna, gwałtownie natomiast rosnąć ma liczba czasopism czysto elektronicznych 4. Interesująco może na tym tle wyglądać sytuacja w Polsce, kraju, w którym większość czasopism naukowych, w tym elektronicznych, wciąż wydawana jest przez różnego rodzaju instytucje naukowe (uczelnie, akademie, stowarzyszenia, itp.), bez udziału wydawców komercyjnych. Celem badań przeprowadzonych przez autora artykułu było określenie sytuacji polskich czasopism naukowych i fachowych w zakresie ich cyfryzacji. Digitalizacja publikacji naukowych z technicznego punktu widzenia przebiega w Polsce, podobnie jak w innych krajach, na dwa sposoby: treści od początku przygotowywane są w wersji cyfrowej, z wykorzystaniem odpowiednich standardów lub treści wcześniej drukowane konwertowane są (np. w procesie skanowania) na wersję cyfrową. W Polsce czasopisma konwertowane z wersji drukowanej udostępniane bywają w tworzonych powszechnie instytucjonalnych i regionalnych bibliotekach cyfrowych. Biblioteki te powstają z wykorzystaniem lokalnego (polskiego) oprogramowania dlibra. Skanowane są zasadniczo najstarsze roczniki czasopism, o wartości głównie archiwalnej. Tego typu zasoby nie były uwzględniane podczas przedstawionych badań. Badane były strony Web, których zawartość aktualizowana jest na bieżąco o informacje o najnowszych dostępnych (w różny sposób) zeszytach czasopisma. Zdarza się jednak, że na specjalnej stronie czasopisma znajduje się odesłanie do biblioteki cyfrowej, gdzie udostępniany jest zasób czasopisma. Wówczas czasopismo to uznawane było za należące do grupy OA BADANIA Próba oszacowania stopnia dostępności polskich czasopism naukowych w internecie podjęta została w oparciu o listę czasopism utworzoną w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Jest to jedna z najbardziej pełnych list polskich czasopism naukowych, zawierająca czasopisma wyselekcjonowane w celu centralnego dofinansowania, można więc z dużym prawdopodobieństwem założyć ich wysoki poziom. Celem jej utworzenia jest ocena czasopism, służąca podejmowaniu decyzji o przyznaniu dotacji rządowej na podstawie określonych kryteriów. Z drugiej strony samo zaistnienie czasopisma na tej liście może wpływać na stopień jego obecności w internecie, gdyż wśród kryteriów umieszczania tytułów na liście i przyznawania punktów jest m.in. posiadanie strony internetowej z dostępem do streszczeń (0,5 4 D. Powell, Publishing output to 2020, The British Library, London 2004.

83 Polskie naukowe czasopisma elektroniczne 83 punktu) i strony internetowej z dostępem do pełnych tekstów (0,5 punktu) 5. Można więc domniemywać, że twórcy czasopism, starający się o umieszczenie ich publikacji w wykazie ministerstwa, starają się również o ich umieszczanie w internecie, gdyż zwiększa to szanse na otrzymanie dotacji. W dalszej części referatu przedstawione zostaną wyniki badań dwóch grup czasopism potraktowanych odrębnie: czasopism naukowych posiadających Impact Factor, a więc znajdujących się na liście Journal Citation Reports Thomson Scientific oraz czasopism z tzw. grupy B, utworzonej przez polskie ministerstwo, nieposiadających IF, przez co nieznajdujących się w bazie JCR Thomson Scientific. Czasopisma z obu grup otrzymują punkty według zasad stworzonych przez ministerstwo. Czasopisma z IF otrzymują od 30 do 10 punktów, w zależności od wysokości IF. Czasopisma grupy B mogą otrzymać maksymalnie 6 punktów. Podczas realizacji badań czasopisma z obu grup były wyszukiwane w internecie, a następnie zbierane były podstawowe informacje o ich udostępnianiu w sieci. W trakcie etapu prac bardzo pomocne były (oprócz wyszukiwarek typu Google) bazy danych zawierające informacje o czasopismach polskich, w tym przede wszystkim baza ARIANTA Anety Drabek i Arkadiusza Pulikowskiego ( /bazy/czasopisma/). ARIANTA jest bazą danych polskich naukowych i fachowych czasopism elektronicznych, powstałą w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Śląskiego w 2005 roku. Dzięki tej bazie danych widać dobrze gwałtowny przyrost polskich tytułów czasopism naukowych i fachowych (baza informacji zawiera także dane o czasopismach popularnonaukowych), dostępnych w różny sposób w internecie. W 2005 roku baza zawierała 599 tytułów czasopism, w , a w 2009 roku już około tytułów (wykres 7.1). Warto dodać, że przeprowadzone badania wykazały, iż nie wszystkie tytuły z listy Ministerstwa Nauki opisane są w tej bazie, więc liczba polskich czasopism widocznych w internecie jest nawet większa. W mniejszym stopniu przydatne były także inne polskie bazy danych, jak: baza zawartości czasopism technicznych BazTech ( baza czasopism z life sciences PSJC ( oraz baza danych czasopism z nauk humanistycznych i społecznych CEJSH ( icm.edu.pl/). 5 Suma punktów możliwych do osiągnięcia wynosi 6. Punktowane są m.in.: jeśli wydawca jest niekomercyjną instytucją lub towarzystwem naukowym o zasięgu co najmniej krajowym, streszczenia wszystkich publikacji w języku kongresowym, ponad 70% publikacji w języku kongresowym, częstotliwość kwartalnik lub częściej, nakład większy niż 500 egz., średnioroczna liczba publikacji większa niż 50. List w sprawie wykazu czasopismo obowiązującego przy przyszłej ocenie parametrycznej jednostek naukowych, MNiSW, Warszawa 2006[dokument elektroniczny].tryb dostępu: gov.pl/mn/index.jsp?place=lead08&news_cat_id=470&news_id=8245&layout=2&page=text [odczyt: ]. 6 A. Drabek, A. Pulikowski, Rozwój i funkcjonowanie bazy danych. Naukowe i fachowe polskie czasopisma elektroniczne po dwóch latach doświadczeń, Biuletyn EBIB [dokument elektroniczny] 2007, nr 9(90). Tryb dostępu: [odczyt: ].

84 84 Marek Nahotko Źródło: A. Drabek, A. Pulikowski, Rozwój i funkcjonowanie bazy danych. Naukowe i fachowe polskie czasopisma elektroniczne po dwóch latach doświadczeń, Biuletyn EBIB [dokument elektroniczny] 2007, nr 9(90). Tryb dostępu: drabek_pulikowski [odczyt: ]. WYKRES 7.1. PRZYROST TYTUŁÓW CZASOPISM W LATACH WEDŁUG DANYCH BAZY ARIANTA Ponieważ na liście MNiSW znajdują się nie tylko polskie czasopisma, podczas prac kłopot sprawiało określenie, które czasopisma należy uznać za polskie (tylko takie były badane), gdyż wiele z nich wydawanych jest w obcych językach (głównie angielskim), a w ich zespołach redakcyjnych zasiadają osoby z różnych krajów. Trudność pod tym względem sprawiają także czasopisma wydawane przez wydawnictwa komercyjne, szczególnie wielkie, międzynarodowe koncerny, jak Elsevier. Zdecydowaliśmy, że jako czasopismo polskie uznane zostanie to, które posiada oparcie w polskiej instytucji naukowej. Należało także sprecyzować, kiedy czasopismo posiada stronę internetową, tzn. jakie warunki są wystarczające do uznania, że funkcjonuje ono w internecie. Pod uwagę jako obecne w internecie brane były tylko takie tytuły, dla których utworzono specjalny serwis zawierający różnego typu informacje (od tytułu i adresu redakcji po pełne teksty artykułów z wieloletnim archiwum). Odrzucaliśmy strony, na których informacje o czasopiśmie ukazywały się okazjonalnie, jak np. strony księgarń czy aukcji internetowych, oferujące pojedyncze zeszyty poszczególnych publikacji. Z założenia braliśmy pod uwagę strony, które zostały specjalnie przygotowane dla danego czasopisma i jemu są poświęcone.

85 Polskie naukowe czasopisma elektroniczne POLSKIE CZASOPISMA NAUKOWE POSIADAJĄCE IF Liczba polskich czasopism naukowych najwyższej jakości, odnotowywanych w JCR, a więc takich, dla których obliczany jest wskaźnik IF, jest zmienna, jednak w ostatnich latach oscyluje koło 61. Taka też liczba tytułów w badaniach została uwzględniona. Jak się okazało, istnieje silna korelacja pomiędzy jakością czasopisma a jego funkcjonowaniem w internecie: wszystkie czasopisma tej grupy są tam obecne, chociaż w różny sposób. Treści 14 (23%) tytułów czasopism są dostępne za opłatą. Większość zawartości tych czasopism dostępna jest poprzez serwisy Springera, Ingenty i Versity. W serwisach internetowych tych instytucji z zasady udostępniany jest pełny opis publikacji, wraz z abstraktem. Jednocześnie serwisy te oferują zakup dostępu do tekstu poszczególnych artykułów, umożliwiając realizację płatności elektronicznej. Czasopisma z IF Open Access Opóźniony OA Komercyjne Spisy treści Inne Źródło: Opracowanie własne. WYKRES 7.2. UDOSTĘPNIANIE POLSKICH CZASOPISM Z IF Jednak największa grupa, licząca 30 tytułów czasopism, dostępna jest bez żadnych ograniczeń, umożliwiając korzystanie zarówno z archiwum, jak i z bieżąco publikowanych tekstów (gold Open Access). Dodatkowo dwa tytuły dostępne są po bezpłatnym zarejestrowaniu użytkownika. Sześć czasopism udostępnia bieżący zeszyt czasopisma z opóźnieniem (tzw. movingwall), od jednego roku do kilku lat. Na siedmiu (11,5%) stronach wydawców otrzymamy dostęp jedynie do spisów treści i/lub abstraktów artykułów. W takim przypadku dostęp do pełnych tekstów odbywa się poprzez wersję drukowaną (rozprowadzaną na drodze prenumeraty). Zdarza się, że czasopismo udostępnia tylko archiwum, np. czasopisma matematyczne, udostępniane na stronach ICM (Interdisciplinary Centre for Mathematical and Computational Modelling dostępne są do roku 2000, natomiast wszystkie późniejsze teksty z tych czasopism przeznaczone są dla prenumeratorów. Większość redakcji czasopism dostępnych

86 86 Marek Nahotko w Open Access wybrała jednak odwrotną strategię; udostępniają one swoje archiwa od początku XXI w., często od roku 2000 po najnowszy numer. Wszystkie czasopisma zamieszczają na stronach podstawowe informacje, takie jak skład redakcji, informacja o zakresie, historia czasopisma. Stosunkowo rzadko pojawia się informacja o jego częstotliwości. Wszystkie czasopisma z tej grupy wydawane są w języku angielskim, częsta jest współpraca międzynarodowa podczas publikacji pisma. W pojedynczych przypadkach zdarzają się polskojęzyczne streszczenia. Ogólnie stwierdzić należy, że sytuacja w obrębie polskich czasopism, dla których naliczany jest IF, z punktu widzenia ich udostępniania w internecie jest dobra. Każdy tytuł jest reprezentowany przez anglojęzyczną stronę, udostępniającą przynajmniej spisy treści. Ponad 85% tytułów udostępnia na różnych zasadach (odpłatnie lub w OA) pełne teksty artykułów. Czasopisma te wydawane są przez małych wydawców, uczelnie lub towarzystwa naukowe, co przypomina sytuację w tym zakresie na Zachodzie sprzed kilkunastu lat. Widać już jednak ekspansję wydawnictw komercyjnych, szczególnie w zakresie czasopism medycznych i przyrodniczych, częściowo także z nauk ścisłych POLSKIE CZASOPISMA NAUKOWE Z GRUPY B Dla porównania podobne badania do przedstawionych w poprzedniej części referatu przeprowadzono na grupie czasopism wyszczególnionych w zaktualizowanym Wykazie czasopism MNiSW z 2 czerwca 2009 r. (zał. do Komunikatu nr 8 z dn roku) umieszczonych w tzw. grupie B 7. Łącznie znalazło się tam tytułów czasopism polskich, z których zbadano 615 tytułów, wybranych losowo. Należało spodziewać się, że w zakresie ich dostępności w internecie sytuacja będzie gorsza w porównaniu z poprzednią grupą, gdyż na tej liście znajdują się czasopisma bez IF, o różnym poziomie naukowym. Badania wykazały słuszność tych przypuszczeń. Brak jakiejkolwiek informacji w internecie stwierdzono dla 93 (15%) tytułów czasopism, pomimo preferencyjnej punktacji polskiego ministerstwa dla czasopism posiadających strony Web. Zdarzają się także przypadki, kiedy redakcje czasopism umieszczają w internecie tylko szczątkowe informacje, np. w postaci krótkiej notatki o istnieniu czasopisma czy jego winietki jako rozpoznawalnego znaku graficznego. W 59 (9,6%) przypadkach na stronach internetowych przeznaczonych dla czasopisma brak jest jakiejkolwiek informacji o czasopiśmie (takich, jak np. skład redakcji, wydawca, częstotliwość, informacje dla prenumeratorów i autorów, zakres, itp.), 7 Wykaz wybranych czasopism wraz z liczbą punktów za umieszczoną w nich publikację naukową, MNiSW, Warszawa 2009 [dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: /_gallery/53/02/53022/ _ujednolicony_wykaz_opublikowany_w_necie_05_05_2009xls.pdf [odczyt: ].

87 Polskie naukowe czasopisma elektroniczne 87 oprócz jego tytułu, co pośrednio świadczy o (niskim) poziomie edycyjnym tych publikacji. Co istotne, pełny Open Access znaleźć można w 242 przypadkach badanych czasopism (39,4%), w tym w 13 przypadkach po zarejestrowaniu się, a w 47 (19,4%) przypadkach dostęp do najnowszych numerów jest przesunięty w czasie (tzw. moving wall). Teksty prawie zawsze udostępniane są w PDF, chociaż zdarzają się także inne formaty, jak html czy doc. Wielu wydawców wciąż wyraźnie obawia się o swoje dochody po bezpłatnym udostępnieniu pełnych tekstów swoich publikacji, jednocześnie jednak chce korzystać z reklamy, jaką zapewnia informacja o czasopiśmie w internecie. W 217 (35,3%) przypadkach w sieci umieszczane są jedynie spisy treści/abstrakty/wykazy tomów czasopisma, jest to więc wciąż bardzo popularny sposób zaistnienia w internecie bez jednoczesnego narażania na straty wersji drukowanej, która dla tej grupy wydawców jest wersją podstawową. 41 tytułów czasopism (ok. 6,7%) dostępnych jest w serwisach komercyjnych, takich jak CEEOL, Kluwer, Elsevier i wydawców lokalnych (polskich), jak np. Elamed (medycyna). Dostęp ten jest oczywiście płatny. Czasopisma grupy B Brak strony Web Open Access Opóźniony OA Spisy treści Komercyjne Inne Źródło: Opracowanie własne. WYKRES 7.3. UDOSTĘPNIANIE POLSKICH CZASOPISM GRUPY B 7.5. CASE STUDY CZASOPISMA NAUKOWE AKADEMII WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W dalszej części artykułu przedstawiona jest analiza, która przeprowadzona została jako wstępne rozpoznanie zasobów przed rozpoczęciem budowania elektronicznych zbiorów Biblioteki Głównej AWF w Krakowie. Na przykładzie tej niewielkiej grupy publikacji można prześledzić większość zjawisk występujących w polskich naukowych czasopismach elektronicznych.

88 88 Marek Nahotko W Polsce funkcjonuje 6 państwowych wyższych szkół akademickich zajmujących się kształceniem specjalistów w zakresie wychowania fizycznego, sportu, turystyki i rehabilitacji ruchowej. Wydają one (samodzielnie lub we współpracy) 16 własnych periodyków, prawie wszystkie są na ministerialnej liście B punktowanych czasopism naukowych. Są to: 1. Akademia Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie (wraz z Wydziałem Zamiejscowym w Białej Podlaskiej): 5 tytułów (4 punktowane). 2. Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu (wraz z Wydziałem Zamiejscowym w Gorzowie Wielkopolskim): 1 tytuł (punktowany). 3. Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie: 4 tytuły (3 punktowane). 4. Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach: 2 tytuły (punktowane). 5. Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku: 2 tytuły (punktowane). 6. Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu: 2 tytuły (punktowane). Bez pkt. 1 p. (2) 2 p. (3) 4 p. (7) 6 p. (2) Źródło: Opracowanie własne. WYKRES 7.4. PODZIAŁ CZASOPISM AWF WEDŁUG PUNKTACJI MNISZW Liczba punktów przyznanych tym czasopismom waha się od 1 do 6. 1 punkt mają dwa czasopisma, 2 punkty trzy, 4 punkty siedem i 6 punktów dwa. Spośród tych czasopism cztery wydawane są w języku angielskim, w jednym publikowane materiały są albo w języku polskim, albo angielskim. Artykuły z pięciu periodyków są indeksowane w SPORTDiscus (dziedzinowej bazie z zakresu sportu, kultury fizycznej, biomechaniki, rekreacji i wypoczynku), jeden tytuł uwzględniany jest, od 2008 roku, w Science Citation Index.

89 Polskie naukowe czasopisma elektroniczne 89 Dostępność czasopism AWF Open Access (2) Część w OA Spisy treści Komercyjne Brak tekstów Źródło: Opracowanie własne. WYKRES 7.5. DOSTĘPNOŚĆ CZASOPISM AWF Wszystkie punktowane periodyki wydawane przez AWF-y mają swoje strony internetowe, na których podawane są podstawowe informacje dotyczące sposobów kontaktowania się z redakcją i wymogów dla potencjalnych autorów artykułów (redakcje wszystkich czasopism wymagają nadsyłania materiałów w wersji elektronicznej). Niepunktowane czasopismo Studia Humanistyczne, wydawane przez AWF w Krakowie, nie ma własnej strony Web, jest tylko na stronie wydawnictwa uczelnianego wykaz dotychczas opublikowanych zeszytów bez spisów treści. Natomiast niepunktowane, wydawane obecnie jedynie w wersji elektronicznej czasopismo Physical Culture and Sports (poprzedni tytuł Roczniki Naukowe AWF w Warszawie) udostępniane jest na dwóch nośnikach: na CD-ROM oraz na swojej stronie Web, gdzie dostępne są pełne teksty zamieszczanych tam artykułów. Spośród czasopism punktowanych w sieci w całości zawartość swoich publikacji udostępnia AWF w Poznaniu, za pośrednictwem Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej, przy użyciu wspomnianego programu dlibra. Bez ograniczeń są dostępne wszystkie numery najlepiej ocenianego i cytowanego w SCI Journal of Human Kinetics. Stopień cyfryzacji pozostałych czasopism jest różny: od publikacji pełnych tekstów przeważnie ostatnich roczników (pięć tytułów), poprzez płatny dostęp do poszczególnych zeszytów (jeden tytuł), umieszczanie spisów treści i abstraktów (cztery tytuły) do ograniczenia się do podania tylko adresu redakcji (jeden tytuł). Spośród sześciu uczelni wychowania fizycznego, dwie (AWF-y w Katowicach i Poznaniu) udostępniają swoje czasopisma w pełnej treści, trzy (Wrocław, Warszawa i Gdańsk) częściowo pełne teksty, po części abstrakty i spisy treści, a jedna (Kraków) jedynie spisy treści i abstrakty. Na ogół pełne teksty udostępniane są w przypadku czasopism wysoko punktowanych i indeksowanych przez międzyna-