Program Promocji Zdrowia Psychicznego dla Gminy Piekary Śląskie na lata

Transkrypt

1 Załącznik do Uchwały NrXXIV/357/12 Rady Miasta Piekary Śląskie z dnia 20 grudnia 2012 roku Program Promocji Zdrowia Psychicznego dla Gminy Piekary Śląskie na lata

2 Wprowadzenie Człowiek w pełni zdrowia zaspokaja swoje potrzeby w sposób społecznie akceptowany i jest wrażliwy na potrzeby innych. Człowiek zdrowy potrafi sobie radzić w różnych sytuacjach, respektuje zasady ekorozwoju w swoim życiu i życiu społeczności. Zdrowie to również poddająca się zmianom zdolność człowieka do osiągania własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak również zdolności do reagowania na wyzwania środowiska, w którym żyje. Zdrowie psychiczne jest nieodłącznym składnikiem zdrowia. Ogólna kondycja zdrowotna narodu coraz bardziej zależna jest od jego dobrostanu psychicznego. Zmiany społeczne i ekonomiczne istotnie wpływają na stan zdrowia psychicznego społeczeństwa. Brak odporności psychicznej rozwija poczucie bezradności i osamotnienia, pozbawia nadziei na lepszą przyszłość, rozwija negatywne i wyczerpujące mechanizmy radzenia sobie skutkujące zwiększoną fizyczną i psychiczną zachorowalnością i patologią życia społecznego. Społeczność nie składa się wyłącznie z jednostek silnych, przystosowanych, optymistów zawsze radzących sobie z sytuacjami trudnymi lub uchodzącymi za trudne. Autorytetu państwa nie można mierzyć upajaniem się sukcesami jednostek, ale stosunkiem do słabszych, potrzebujących i chorych. Polska nie jest wyjątkowym krajem dotkniętym zagrożeniami zdrowia psychicznego. Zagrożenie takie jest problemem globalnym w skali Europy i Świata. Dokonujące się w Polsce zmiany gospodarczo - ekonomiczne i administracyjne oraz przejście z budżetowego systemu finansowania ochrony zdrowia na ubezpieczeniowy wiąże się ze wzrostem dotychczasowych i pojawieniem się nowych zagrożeń dla zdrowia psychicznego, zarówno w wymiarze jednostkowym jak i społecznym Leczenie psychiatryczne w Piekarach Śląskich przedstawia się następująca: PORADNIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO: - Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Medis+" Piekary Śląskie ul. ks.kpt.g.waculika 2 - Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Przychodnia Julian" Piekary Śląskie ul. Marii Curie- Skłodowskiej 81 - Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "LAMBDA" sp. z o.o. Piekary Śląskie ul. Wyzwolenia 2a PORADNIA LECZENIA NERWIC: - Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "LAMBDA" sp. z o.o. Piekary Śląskie ul. Wyzwolenia 2a PORADNIA TERAPII UZALEŻNIENIA OD ALKOHOLU I WSPÓŁUZALEŻNIENIA: - Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "LAMBDA" sp. z o.o. Piekary Śląskie ul. Wyzwolenia 2a 2

3 Liczba osób oraz udzielonych świadczeń w 2011 roku dla mieszkańców powiatu Piekary Śląskie na terenie województwa śląskiego w podziale na produkty kontraktowe. ŚWIADCZENIA ZDROWIA PSYCHICZNEGO DLA DOROSŁYCH ŚWIADCZENIA ZDROWIA PSYCHICZNEGO DLA DZIECI I MŁODZIEŻY LECZENIE NERWIC LECZENIE UZALEŻNIEŃ ŚWIADCZENIA TERAPII UZALEŻNIENIA I WSPÓŁUZALEŻNIENIA OD ALKOHOLU ŚWIADCZENIA TERAPII UZALEŻNIENIA OD SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH INNYCH NIŻ ALKOHOL ŚWIADCZENIA PSYCHOLOGICZNE 1 1 ŚWIADCZENIA DZIENNE PSYCHIATRYCZNE DLA DOROSŁYCH ŚWIADCZENIA DZIENNE PSYCHIATRYCZNE REHABILITACYJNE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY 5 58 ŚWIADCZENIA DZIENNE PSYCHIATRYCZNE REHABILITACYJNE DLA DOROSŁYCH 0 0 ŚWIADCZENIA DZIENNE LECZENIA ZABURZEŃ NERWICOWYCH ŚWIADCZENIA DZIENNE TERAPII UZALEŻNIENIA OD ALKOHOLU LECZENIE ŚRODOWISKOWE (domow e) 6 32 ŚWIADCZENIA PSYCHIATRYCZNE DLA DOROSŁYCH ŚWIADCZENIA PSYCHIATRYCZNE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY ŚWIADCZENIA REHABILITACJI PSYCHIATRYCZNEJ 2 2 LECZENIE ZABURZEŃ NERWICOWYCH DLA DOROSŁYCH 6 6 LECZENIE ZABURZEŃ NERWICOWYCH DLA DZIECI I MŁODZIEŻY 1 1 ŚWIADCZENIA PSYCHIATRYCZNE DLA CHORYCH SOMATYCZNIE 2 2 ŚWIADCZENIA W PSYCHIATRII SĄDOWEJ W WARUNKACH PODSTAWOWEGO ZABEZPIECZENIA 3 3 ŚWIADCZENIA W PSYCHIATRII SĄDOWEJ W WARUNKACH WZMOCNIONEGO ZABEZPIECZENIA DLA DOROSŁYCH 0 0 LECZENIE UZALEŻNIEŃ, W TYM ŚWIADCZENIA TERAPII UZALEŻNIENIA OD ALKOHOLU LECZENIE ALKOHOLOWYCH ZESPOŁÓW ABSTYNENCYJNYCH (DETOKSYKACJI) KRÓTKOTERMINOWE ŚWIADCZENIA TERAPII UZALEŻNIEŃ OD SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH LECZENIE ZESPOŁÓW ABSTYNENCYJNYCH PO SUBSTANCJACH PSYCHOAKTYWNYCH (DETOKSYKACJI) ŚWIADCZENIA REHABILITACYJNE DLA UZALEŻNIENIONYCH OD SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH ŚWIADCZENIA TERAPII DLA UZALEŻNIONYCH OD SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH Z WSPÓŁISTNIEJĄ CYMI ZABURZENIAMI PSYCHOTYCZNYMI 3 3 (PODWÓJNA DIAGNOZA) ŚWIADCZENIA W IZBIE PRZYJĘĆ SZPITALA (RYCZAŁT DOBOWY) ŚWIADCZENIA PIELĘGNACYJNO-OPIEKUŃCZE PSYCHIATRYCZNE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY 0 0 ŚWIADCZENIA OPIEKUŃCZO-LECZNICZE PSYCHIATRYCZNE DLA DOROSŁYCH 2 2 Opracowała: Monika Rudy Dane: Śląski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia 3

4 CHORZY MIESZKAŃCY PIEKAR ŚLĄSKICH LECZENI OGÓŁEM W JEDNOSTKACH LECZNICTWA AMBULATORYJNEGO m. Piekary Śląskie rok 2010 m. Piekary Śląskie rok 2011 w tym w tym wieku lat w tym w tym wieku lat Wyszczególnienie Ogółem 65 i Ogółem mężcz mężcz więcej 65 i więcej 1 A. Z zaburzeniami psychicznymi - leczeni ogółem w tym : organiczne zaburzenia niepsychotyczne (F00-F02, F04, F07-F09) organiczne zaburzenia psychotyczne (F03, F05, F06) schizofrenia (F20) inne zaburzenia psychotyczne i urojeniowe (F21-F29) epizody afektywne (F30 i F32) depresje nawracające i zaburzenia dwubiegunowe (F31 i F33) inne zaburzenia nastroju ( afektywne ) (F34-F39) zaburzenia nerwicowe związane ze stresem i somatoformiczne (F40- F48) zespoły behawioralne związane z zaburzeniami odżywiania (F50) inne zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fiz. (F51- F59) zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych (F60-F69) w tym: patologiczny hazard (F63.0) upośledzenie umysłowe (F70-F79) całościowe zaburzenia rozwojowe (F84) pozostałe zaburzenia rozwoju psychicznego (F80-F83, F88, F89) zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym (F90-F98) nieokreślone zaburzenia psychiczne (F99) B. Obserwacja stanu psychicznego, rozpoznanie nieustalone, bez zaburzeń psychicznych i rozpoznania niepsychiatryczne 2 A. Zaburzenia spowodowane używaniem środków psychoaktywnych - leczeni ogółem w tym : zespół uzależnienia i zespół abstynencyjny (F19.2, F19.3) inne (F19.7, F19.8, F19.9) Używanie tytoniu (F17) A. Zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu - leczeni ogółem w tym : ostre zatrucie (F10.0) używanie szkodliwe (F10.1) zespół uzależnienia (F10.2) zespół abstynencyjny bez majaczenia (F10.3) zaburzenia psychotyczne bez majaczenia (F10.5) Opracowała: Monika Rudy 4

5 Źródło : Wydział Nadzoru nad Systemem Opieki Zdrowotnej Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach -Opracowano na podstawie sprawozdania na formularzu MZ-15 "Roczne sprawozdanie z działalności jednostki lecznictwa ambulatoryjnego dla osób z zaburzeniami psychicznymi, osób uzależnionych od alkoholu oraz innych substancji psychoaktywnych" Lista głównych priorytetów promocji zdrowia psychicznego dla Gminy Piekary Śląskie: 1) Zapobieganie zaburzeniom psychicznym. 2) Promocja zdrowia psychicznego w szkołach. 3) Promocja zdrowia psychicznego w pracy. Zestawienie celów ogólnych i szczegółowych z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Cel główny 1 Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym. Cele szczegółowe: 1. Upowszechnienie wiedzy na temat zdrowia psychicznego, ukształtowanie zachowań i stylów życia korzystnych dla zdrowia psychicznego, rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu. 2. Zapobieganie zaburzeniom psychicznym. 3. Zwiększanie integracji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi. Cel główny 2 Zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym. Cele szczegółowe: 1. Upowszechnienie środowiskowego modelu psychicznej opieki zdrowotnej. 2. Upowszechnienie zróżnicowanych form pomocy i oparcia społecznego. 3. Aktywizacja zawodowa osób z zaburzeniami psychicznymi. 4. Skoordynowanie różnych form opieki i pomocy. 5

6 CEL GŁÓWNY 1: PROMOCJA ZDROWIA PSYCHICZNEGO I ZAPOBIEGANIE ZABURZENIOM PSYCHICZNYM. Cel szczegółowy 1.1 : Upowszechnienie wiedzy na temat zdrowia psychicznego kształtowanie zachowań i stylów życia korzystnych dla zdrowia psychicznego, rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu. 1. Opracowanie zestawów materiałów zawierających elementy opartej na dowodach naukowych promocji zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży. Wskaźnik monitorujący - liczba publikacji. 2. Organizowanie w placówkach oświatowych na terenie miasta Piekary Śląskie prelekcji i pogadanek z zakresu zdrowia psychicznego. Wskaźnik monitorujący - ilość prelekcji i pogadanek z zakresu zdrowia psychicznego 3. Budowanie postawy tolerancji/akceptacji dla osób z zaburzeniami psychicznymi poprzez opracowanie i realizację programów psychoedukacyjnych w środowisku szkolnym przez Poradnię Psychologiczno - Pedagogiczną w Piekarach Śląskich. Wskaźnik monitorujący -liczba osób objętych psychoedukacją. 4. Upowszechnienie informacji o Ogólnopolskim Telefonie Kryzysowym Wskaźnik monitorujący - liczba publikacji, ulotek, plakatów, audycji radiowych. 5. Trening kompetencji społecznych i emocjonalnych realizowany przez pracowników Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, w ramach m.in.: - Spotkań z psychologią adresowanych do wszystkich mieszkańców miasta; - Programu wzmacniania rodziny adresowanego do rodzin z dziećmi w wieku dorastania (10-14 lat); - Couchingu wychowawczego adresowanego do rodziców i nauczycieli. Wskaźnik monitorujący -liczba uczestników 6. Podniesienie świadomości środowiska lokalnego na temat promocji zdrowia psychicznego poprzez umieszczanie plakatów oraz ulotek w miejscach ogólnie dostępnych oraz audycji radiowych: - Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Piekarach Śląskich, - Warsztat Terapii Zajęciowej w Piekarach Śląskich, - Piekarskie Stowarzyszenie Rodzin Abstynenckich "Klub Abstynenta Piątka", - Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej pn. Szpital Miejski w Piekarach Śląskich pod wezwaniem św. Łukasza prowadzony przez Piekarskie Centrum Medyczne Sp. z o.o., - Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Piekarach Śląskich, - Urząd Miasta w Piekarach Śląskich, - placówki oświatowe na terenie miasta Piekary Śląskie, - stowarzyszenia i fundacje działające na terenie miasta Piekary Ślaskie, Wskaźnik monitorujący - liczba ulotek, plakatów, audycji radiowych. - zmniejszenie upośledzenia społecznego poprzez zmianę postaw społecznych, - zmniejszenie skali zjawiska stygmatyzacji i dyskryminacji osób oraz członków rodzin osób z zaburzeniami psychicznymi, - zmniejszenie zaburzeń spowodowanych nadużywaniem alkoholu. Grupa odbiorców: - osoby z zaburzeniami psychicznymi, - instytucje, organizacje pozarządowe działające na rzecz osób niepełnosprawnych, - przedstawiciele samorządu, - środowisko lokalne, - media. 6

7 Cel szczegółowy 1.2: Zapobieganie zaburzeniom psychicznym. 1. Diagnoza dzieci i młodzieży, u których obserwuje się objawy zaburzeń psychicznych, wydawanie w ich sprawie opinii i orzeczeń, udzielanie konsultacji, prowadzenie terapii przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną w Piekarach Śląskich. Wskaźnik monitorujący - liczba dzieci skierowanych do Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej z zaburzeniami zachowań i zaburzeniami psychicznymi. 2. Porady i konsultacje dla osób zagrożonych zaburzeniami psychicznymi oraz osób z problemem przemocy w rodzinie - Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Piekarach Śląskich, - Gminna Komisja ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Piekarach Śląskich, - Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Piekarach Śląskich, - placówki oświatowe, Wskaźnik monitorujący - liczba porad i konsultacji udzielonych osobom z zaburzeniami psychicznymi i problemem przemocy w rodzinie. - wzmocnienie systemu działań w zakresie pomocy rodzinom uwikłanym w problem przemocy w rodzinie, - zmiana postaw społecznych i wzrost zaangażowania społeczności lokalnej w sprawy przeciwdziałania przemocy w rodzinie, - zmniejszenie zjawiska przemocy w rodzinie, w środowisku szkolnym i dysfunkcji wynikających z przemocy w rodzinie, - wczesne diagnozowanie zaburzeń psychicznych, - zapobieganie wtórnym zaburzeniom emocjonalnym oraz wyeliminowaniu społecznemu, - poprawa funkcjonowania społecznego i rodzinnego osób przejawiających zaburzenia psychiczne, - zwiększenie skuteczności w radzeniu sobie z rozwiązywaniem problemów życia codziennego, co pośrednio może wpływać na zmniejszenie zjawiska przemocy. Grupa docelowa: - środowisko rodzinne osoby stosujące przemoc, osoby doznające przemocy, świadkowie przemocy w rodzinie, - środowisko szkolne dzieci i młodzież, - osoby zagrożone zaburzeniami psychicznymi i ich rodziny, - środowisko lokalne. Cel szczegółowy 1.3: Zwiększenie integracji społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi. 1. Zapewnienie wsparcia i leczenia umożliwiającego ludziom chorym psychicznie pełne uczestnictwo we wszystkich aspektach życia społeczności poprzez: - Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Piekarach Śląskich, - Dom Pomocy Społecznej, - Warsztat Terapii Zajęciowej w Piekarach Śląskich. Wskaźnik monitorujący - liczba osób objętych usługami w danym roku. 2. Dofinansowanie działalności Warsztatu Terapii Zajęciowej w Piekarach Śląskich, który ma na celu ogólne usprawnienie, rozwijanie umiejętności obejmujących czynności życia codziennego, poprawę kondycji psychicznej i fizycznej uczestników. Wskaźnik monitorujący - kwota dofinansowania w danym roku. 3. Tworzenie warunków do realizacji kształcenia specjalnego dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, niedostosowanej społecznie i zagrożonej niedostosowaniem społecznym, w środowisku szkolnym. Wskaźnik monitorujący - liczba uczniów realizujących kształcenie specjalne w oddziałach integracyjnych, szkole specjalnej lub szkołach ogólnodostępnych. 7

8 4. Zorganizowanie kampanii promujących trzeźwość. Wskaźnik monitorujący - liczba kampanii, liczba uczestników. - zmniejszenie upośledzenia społecznego poprzez zmianę postaw społecznych, - zmniejszenie skali zjawiska stygmatyzacji i dyskryminacji osób oraz członków rodzin osób z zaburzeniami psychicznymi, - zmniejszenie zaburzeń spowodowanych nadużywaniem alkoholu. Grupa docelowa: - środowisko osób niepełnosprawnych intelektualnie, - środowisko szkolne dzieci i młodzież, - osoby zagrożone zaburzeniami psychicznymi i ich rodziny, - środowisko lokalne. CEL GŁÓWNY 2: ZAPEWNIENIE OSOBOM Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI WIELOSTRONNEJ I POWSZECHNIE DOSTĘPNEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ ORAZ INNYCH FORM OPIEKI I POMOCY NIEZBĘDNYCH DO ŻYCIA W ŚRODOWISKU RODZINNYM I SPOŁECZNYM. Cel szczegółowy 2.1: Upowszechnienie środowiskowego modelu psychicznej opieki zdrowotnej. 1. Współpraca Punktu Interwencji Kryzysowej Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Piekarach Śląskich, Gminnej Komisji ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Piekarach Śląskich oraz Piekarskiego Stowarzyszenia Rodzin Abstynenckich "Klub Abstynenta Piątka" ze służbami opieki psychiatrycznej na terenie gminy oraz lekarzem rodzinnym. Wskaźnik monitorujący - Liczba osób korzystających z pomocy Punktu Interwencji Kryzysowej Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Piekarach Śląskich, Gminnej Komisji ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Piekarach Śląskich i "Klubu Abstynenta Piątka" w Piekarach Śląskich. - zwiększenie dostępności mieszkańców Piekar Śląskich do kompleksowej, środowiskowej opieki w zakresie zdrowia psychicznego i terapii uzależnień od alkoholu. Grupa docelowa: - osoby z zaburzeniami psychicznymi, - osoby uzależnione od alkoholu i współuzależnione, - osoby uzależnione od środków psychoaktywnych oraz członkowie ich rodzin. Cel szczegółowy 2.2: Upowszechnienie zróżnicowanych form pomocy i oparcia społecznego. 1. Organizowanie specjalistycznych usług opiekuńczych przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Piekarach Śląskich. Wskaźnik monitorujący - liczba osób objętych usługami w danym roku. 2. Wspieranie działalności Warsztatu Terapii Zajęciowej. Wskaźnik monitorujący - liczba uczestników w danym roku. 3. Zapewnianie całodobowej opieki w Domu Pomocy Społecznej w Piekarach Śląskich. Wskaźnik monitorujący - liczba pensjonariuszy w danym roku. - rozszerzenie pomocy społecznej na rzecz niepełnosprawnych intelektualnie mieszkańców Piekar Śląskich, - zróżnicowanie i unowocześnienie pomocy oraz wsparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi. 8

9 Grupa docelowa: - Osoby z orzeczoną niepełnosprawnością intelektualną. Cel szczegółowy 2.3: Aktywizacja zawodowa osób z zaburzeniami psychicznymi 1. Kontakt osoby z zaburzeniami psychicznymi z pośrednikiem pracy w celu przedstawienia ofert pracy znajdujących się w rejestrach Powiatowego Urzędu Pracy. Wskaźnik monitorujący - liczba osób korzystających z doradztwa i oceny zawodowej. 2. Wzmacnianie funkcjonowania społecznego i zawodowego osób niepełnosprawnych z zastosowaniem Instrumentów Aktywnej Integracji (doradztwo i ocena zawodowa, szkolenia, prace społecznie użyteczne). Wskaźnik monitorujący - liczba osób skierowanych do pracy w ramach prac społecznie użytecznych oraz liczba osób przeszkolonych. 3. Promowanie zatrudnienia osób z zaburzeniami psychicznymi wśród pracodawców przez Powiatowy Urząd Pracy w Piekarach Śląskich. Wskaźnik monitorujący- liczba wizyt w zakładach pracy. 4. Diagnozowanie predyspozycji zawodowych wśród młodzieży oraz udzielanie pomocy w planowaniu ścieżki kariery szkolno-zawodowej przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną w Piekarach Śląskich. Wskaźnik monitorujący - liczba osób objętych usługami w danym roku. - poprawa statusu materialnego poprzez osiąganie własnych dochodów, - wzrost samooceny i poczucia własnej wartości oraz przynależności społecznej, - poprawa społecznego i zawodowego funkcjonowania, - wykształcenie nawyków świadczenia pracy i przestrzegania dyscypliny pracy. Grypa docelowa: - osoby z zaburzeniami psychicznymi, - osoby długotrwale bezrobotne, - klienci pomocy społecznej, - środowisko szkolne - młodzież. Cel szczegółowy 2.4: Skoordynowanie różnych form opieki i pomocy. 1. Powołanie lokalnego zespołu koordynującego realizację Programu Promocji Zdrowia Psychicznego dla Gminy Piekary Śląskie na lata Realizacja, koordynowanie i monitorowanie Programu Promocji Zdrowia Psychicznego dla Gminy Piekary Śląskie na lata Przygotowywanie informacji z realizacji zadań za rok poprzedni, które przesyłane będą do Ministerstwa Zdrowia lub do wskazanego przez Ministerstwo podmiotu w terminie do 15 maja każdego roku. 4. Przygotowanie aktualizowanego corocznie przewodnika informującego o dostępnych formach opieki zdrowotnej i pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Źródłami finansowania Programu Promocji Zdrowia Psychicznego dla Gminy Piekary Śląskie na lata będą: środki samorządowe, środki zewnętrzne, środki własne organizacji pozarządowych, środki pochodzące z programów ogłaszanych przez Ministerstwo Zdrowia i Ministerstwo Edukacji Narodowej, środki pochodzące z Narodowego Funduszu Zdrowia, budżetu Państwa, środki UE -niepodlegające zwrotowi, odpłatność uczestników, Fundusz Pracy. 9