MIGRACJA JELENIA SZLACHETNEGO CERVUS ELAPHUS L. PRZEJŚCIEM DLA ZWIERZĄT NAD DROGĄ KRAJOWĄ NR 5 W WIELKOPOLSKIM PARKU NARODOWYM

Transkrypt

1 strony:makieta 1 10/6/2009 8:55 AM Strona 109 MIGRACJA JELENIA SZLACHETNEGO CERVUS ELAPHUS L. PRZEJŚCIEM DLA ZWIERZĄT NAD DROGĄ KRAJOWĄ NR 5 W WIELKOPOLSKIM PARKU NARODOWYM Małgorzata Górna, Andrzej Czerniak Streszczenie W celu zachowania ciągłości ekologicznej buduje się różnego typu przejścia dla zwierząt nad lub pod drogami. W pracy przedstawiono badania oceniające przydatność wybudowanego przejścia na podstawie częstości migracji jelenia szlachetnego. Monitoring przejścia prowadzono specjalnie zaprojektowanym zestawem telewizyjnym w okresie od marca 2008 r do lutego 2009 r. Analiza zapisów wykazała, że prawidłowo zaprojektowane i wybudowane przejście typu górnego jest akceptowane przez zwierzynę grubą, w tym także przez jelenia szlachetnego. Stwierdzono, że częstotliwość migracji różni się w poszczególnych porach roku, a nawet w miesiącach. Słowa kluczowe: przejścia dla zwierząt, migracje zwierząt, jeleń szlachetny MIGRATION OF RED DEER CERVUS ELAPHUS L. VIA AN OVERHEAD CROSSING FOR ANIMALS OVER TRUNK ROAD NO. 5 IN THE WIELKOPOLSKI NATIONAL PARK Abstract In order to preserve ecological continuity, different types of crossings for animals are built over or under roads. The paper presents studies evaluating the suitability of the constructed crossing based on the frequency of migration of red deer. Monitoring of the crossing was conducted using a specially designed ITV unit in the period from March 2008 to February Analysis of recordings showed that a properly designed and constructed overhead crossing is accepted by large game, including red deer. It was found that the frequency of migration varies in individual seasons of the year or even months. Keywords: crossings for animals, animal migration, red deer Wstęp Jelenie Cervus elaphus L. to zwierzęta stadne o dobrze rozwiniętym zachowaniu socjalnym wymagającym systemu komunikowania się. Poza okresem rozrodczym osobniki bytują najczęściej w grupach żeńskich i męskich, zajmujących oddzielne areały (Tomek 2002). Chmary żeńskie są liczniejsze niż męskie i składają się z samic, cieląt i młodych samców do 3 roku życia. Grupy męskie składają się z samych byków; zwykle w podobnym wieku, masie ciała i wielkości poroża (Appleby 1982). Jelenie mają doskonały węch, słuch i wzrok a dla właściwego funkcjonowania wymagają dość dużych przestrzeni bytowania (Okarma i Tomek 2008) połączonych korytarzami migracyjnymi (Czerniak i Górna 2007). Tymczasem biotopy coraz częściej są fragmentowane obiektami drogowymi z intensywnym ruchem samochodowym. W celu zachowania ciągłości ekologicznej buduje się różnego typu przejścia dla zwierząt nad lub pod drogami (Michelle i Page Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej R. 11. Zeszyt 2 (21) /

2 strony:makieta 1 10/6/2009 8:55 AM Strona , Donaldson 2006). Zaprezentowane wyniki badań stanowią fragment realizowanego interdyscyplinarnego projektu badawczego, którego celem jest: określenie fizycznych i chemicznych warunków bytowania zwierzyny w sąsiedztwie przejść, opracowanie optymalnych parametrów technicznych tych obiektów oraz sposobów ich urządzania. Cel badań Koszty budowy przejść są bardzo duże, dlatego konieczna jest ocena przydatności i funkcjonalności tego rodzaju obiektów (Czerniak i Górna 2008). W 2003 r. w Wielkopolskim Parku Narodowym wybudowano nad najbardziej niebezpieczną przeszkodą migracyjną tzn. drogą krajową nr 5 przejście dla zwierząt typu górnego. Drogę odgrodzono od lasu, siatką leśną (typ M-200/22/15), która naprowadza zwierzęta w kierunku przejścia (Górna 2007). Przejście wykonane jest w nowatorskiej technologii ze stalowych blach falistych SuperCor. Na świecie wybudowano dotychczas ponad 500 obiektów inżynierskich o tej konstrukcji, a w Polsce kilkanaście (Bednarek i in. 2003). Całkowita szerokość wiaduktu w koronie nasypu wynosi 33 m, a całkowita długość przejścia łącznie z rampami naprowadzającymi wynosi 168 m (Górna i Czerniak 2005). W pracy przedstawiono badania oceniające funkcjonalność wybudowanego przejścia na podstawie częstości migracji jelenia szlachetnego w powiązaniu ze zinwentaryzowaną liczebnością. Metoda badań Inwentaryzacja dziko żyjących zwierząt jest dość trudna (Tomek i Jamrozy 2003), bowiem zwierzyna drobna i gruba zmienia swoje ostoje nie tylko w zależności od pory roku, ale nawet w zależności od aktualnych warunków atmosferycznych (Haber i in. 1979). W Wielkopolskim Parku Narodowym dokonuje się corocznej inwentaryzacji zwierzyny w ramach sześciu obwodów ochronnych: Puszczykowo, Wiry, Wypalanki, Jeziory, Osowa Góra i Górka (rys.1). Stosuje się metodę tropienia polegającą na liczeniu tropów zwierzyny na wytyczonych trasach po świeżym opadzie śniegu. Inwentaryzację szczegółową przeprowadza się z podziałem na płeć, a nawet z uwzględnieniem wieku. Obserwacje migrującej zwierzyny przez wybudowane przejście prowadzono już od listopada 2003 r. (termin oddania przejścia do użytku). Regularne migracje lisów i jenotów stwierdzono już w trakcie realizacji prac wykończeniowych. Zimą z przejścia zaczęły korzystać sarny. W okolicach przejścia oraz na samym przejściu odnotowano również tropy chmar jeleni i watah dzików (Górna i Czerniak 2008a). Analiza śladów i tropów nie umożliwia jednak pełnej oceny funkcjonalności oddanego obiektu. Warunki śniegowe w Wielkopolsce występują tylko przez kilka tygodni w roku, a w pozostałym okresie poprawne odczytanie tropów utrudnia pokrywa roślinna. Najpełniejszą analizę migracji zwierzyny zapewnia stanowisko obserwacyjne wyposażone w kamerę TV. Pierwszy w Polsce pilotażowy zestaw monitoringu telewizyjnego o charakterze badawczym zaprojektowali autorzy i zastosowali na przejściu dla zwierzyny w Wielkopolskim Parku Narodowym w okolicach miejscowości Dębienko. Zastosowany układ telewizyjny monitorujący przejście umożliwia analizę: struktury gatunkowej i wiekowej zwierzyny korzystającej z przejścia, sezonowości rocznej i dobowej migracji, wpływu czynników fizycznych (hałasu i światła) generowanych przez ruch samochodowy na zachowanie zwierzyny na przejściu. Urządzenie umożliwia określenie czasu migracji z dokładnością do 1 sek. Parametry zamontowanej kamery zostały tak dostosowane, aby możliwa była obserwacja terenu nawet przy słabym oświetleniu np. światłem odbitym od księżyca. Dla podniesienia jakości zapisu obrazu zamontowano również oświetlacz podczerwieni zintegrowany ze sterownikiem 110 Małgorzata Górna, Andrzej Czerniak MIGRACJA JELENIA SZLACHETNEGO...

3 strony:makieta 1 10/6/2009 8:55 AM Strona 111 zmierzchowym. Do zasilania stanowiska obserwacyjnego zastosowano dwie baterie ogniw fotowoltaicznych o wymiarach 90 x 160 cm i mocy 180 W każda. Odpowiednio dobrane fotoogniwa doładowują sukcesywnie akumulator zapewniając energię urządzeniom zainstalowanym na stanowisku obserwacyjnym. Kamera po wykryciu ruchu w polu widzenia, podaje na wyjściu przekaźnikowym sygnał powodujący włączenie zasilania radiowego nadajnika sygnału wizyjnego. Obraz z kamery transmitowany jest drogą radiową do odbiornika skąd trafia na wejście rejestratora. Pojawienie się sygnału obrazu na wejściu rejestratora powoduje pobudzenie detektora sygnału wizyjnego, który inicjuje rejestrację obrazów z zaprogramowaną częstością i jakością zapisu. Rejestracja przebiega tak długo jak długo trwa transmisja do zaniku sygnału alarmowego z kamery. Po zaniku sygnału rejestrator wraca do trybu gotowości bez rejestracji. Odczytu zarejestrowanych nagrań dokonuje się na stanowisku odtwarzania i analiz, interesujące sekwencje mogą zostać skopiowane przez port USB na zewnętrzne nośniki (Górny i Górna 2008). W pracy oceniono funkcjonalność wybudowanego przejścia na podstawie liczebności migrujących przejściem jeleni w okresie od marca 2008 r. do lutego 2009 r. Wyniki Inwentaryzacja przeprowadzona na terenie 6 obwodów ochronnych w WPN wykazała od 2006 r. wzrost liczebności jelenia szlachetnego (ryc. 2, 3). Najwięcej osobników przebywa w obwodzie ochronnym Górka, Wiry i Wypalanki (ryc. 4). OBWODY OCHRONNE WPN PUSZCZYKOWO WIRY WYPALANKI JEZIORY OSOWA GÓRA GÓRKA GRANICA WPN OTULINA WPN DROGA KRAJOWA NR 5 PRZEJŚCIE DLA ZWIERZĄT Ryc. 1. Mapa Wielkopolskiego Parku Narodowego z podziałem na obwody ochronne i zaznaczonym przejściem dla zwierząt nad drogą krajową nr 5 Fig. 1. Map of the Wielkopolski National Park with division into protection zones and marked crossing for animals over trunk road no. 5 Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej R. 11. Zeszyt 2 (21) /

4 strony:makieta 1 10/6/2009 8:55 AM Strona 112 Liczba osobników Lata Ryc. 2. Liczebność jelenia szlachetnego Cervus elaphus L. w Wielkopolskim Parku Narodowym w latach Fig. 2. Population of red deer Cervus elaphus L. in the Wielkopolski National Park in the years Liczba osobników Lata 112 Ryc. 3. Liczebność jelenia szlachetnego Cervus elaphus L. w 6 obwodach ochronnych WPN w latach Fig. 3. Population of red deer Cervus elaphus L. in 6 protection zones of the Wielkopolski National Park in the years Małgorzata Górna, Andrzej Czerniak MIGRACJA JELENIA SZLACHETNEGO...

5 strony:makieta 1 10/6/2009 8:55 AM Strona 113 Liczba osobników Lata Ryc. 4. Liczebność jelenia szlachetnego Cervus elaphus L. w obwodzie ochronnym Wypalanki WPN z podziałem na płeć w latach Fig. 4. Population of red deer Cervus elaphus L. in the Wypalanki protection zone of the Wielkopolski National Park in the years in terms of sexes Przyrost populacji skutkuje nasileniem migracji dobowej i sezonowej. W WPN bytują również sarny, dziki i sporadycznie daniele. Spośród gatunków zwierzyny drobnej przeważają: lisy, borsuki, jenoty, kuny, zające, ale występują także inne gatunki np. wydry i bobry. Wyniki przeprowadzonych inwentaryzacji wskazują na przegęszczenie niektórych populacji (zwłaszcza jeleni i dzików) w stosunku do możliwości wyżywieniowej siedlisk jednak zwierzęta znajdują w parku i jego sąsiedztwie odpowiednie warunki schronienia i wyżywienia w postaci zwartych drzewostanów i licznych wielkoobszarowych upraw rolnych (Górna i Czerniak 2008b). Przeprowadzony monitoring przejścia wykazał, że jelenie zaakceptowały wybudowany obiekt. Struktura wiekowa korzystających z przejść osobników wynikała ze struktury zinwentaryzowanych populacji bytujących w obwodach. Właściwie umiejscowione przejście, dobrze wkomponowane w otaczające środowisko leśne, z prawidłowo zaprojektowanymi rampami naprowadzającymi jest akceptowane przez zwierzynę. Przejście o szerokości 33 m w tym konkretnym przypadku (tylko dwa pasy ruchu) uznano za funkcjonalne i przydatne. Należy jednak dążyć, aby minimalna szerokość tego rodzaju konstrukcji na obszarach zalesionych wynosiła min m a na terenach polnych powyżej 100 m. Szczególnie ważna jest szerokość przejść nad drogami o 4 i więcej pasach ruchu (trasy szybkiego ruchu, autostrady). Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej R. 11. Zeszyt 2 (21) /

6 strony:makieta 1 10/6/2009 8:55 AM Strona 114 Liczba osobników 2008/2009 Ryc. 5. Migracja jelenia szlachetnego Cervus elaphus L. przez przejście dla zwierząt nad drogą krajową nr 5 w Wielkopolskim Parku Narodowym Fig. 5. Migration of red deer Cervus elaphus L. via a crossing for animals over trunk road no. 5 in the Wielkopolski National Park Wnioski Analiza zapisów wykazała, że prawidłowo zaprojektowane i wybudowane przejście typu górnego jest akceptowane przez zwierzynę grubą, w tym także przez jelenia szlachetnego. Stwierdzono, że częstotliwość migracji różni się w poszczególnych porach roku, a nawet w miesiącach. Najmniejszą częstotliwość przekraczania przejścia przez jelenie odnotowano w okresie wegetacji roślin. Jelenie najliczniej z przejścia korzystały w zimie. W miesiącu lutym 2009 r. na przejściu odnotowano 247 sztuk. Oczywiście większość osobników korzystała z przejścia wielokrotnie w ciągu miesiąca, a nawet w ciągu jednej doby. Z przejścia korzystały wszystkie klasy wieku. Struktura chmar była typowa (z prowadzącą licówką). Odnotowano też wiele przejść pojedynczych osobników, głównie byków z trzeciej klasy wieku. Łanie wyprowadziły cielaki na przejście już w lipcu. Zarejestrowane sekwencje filmowe wskazują, że jelenie na ogół bez obaw korzystały z przejścia nawet w porze dziennej. 114 Małgorzata Górna, Andrzej Czerniak MIGRACJA JELENIA SZLACHETNEGO...

7 strony:makieta 1 10/6/2009 8:55 AM Strona 115 Czas przechodzenia i przebywania jeleni na przejściu był różny i wynosił od kilku do kilkunastu minut. Zachowanie migrującej zwierzyny nie zawsze było zdeterminowane natężeniem ruchu samochodowego. Ryc. 6. Obrazy z sekwencji filmowych Fig. 6. Pictures from filmed sequences Fot. 1. Przejście dla zwierząt nad drogą krajową nr 5 (fot. A. Czerniak) Photo 1. Via an overhead crossing for animals over trunk road no. 5 Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej R. 11. Zeszyt 2 (21) /

8 strony:makieta 1 10/6/2009 8:55 AM Strona 116 Literaura Appleby M.C The consequences and causes of high social rank in red deer stags. Behaviour 80: Bednarek B., Janusz L., Mielnik Ł Największa w Europie konstrukcja ze stalowych blach falistych. Materiały Budowlane nr 374. Miesięcznik Techniczno-Ekonomiczny. Czerniak A., Górna M Restytucja korytarzy ekologicznych w wielkopolskim parku narodowym. Zeszyty Naukowe nr 23 Wydziału Budownictwa i Inżynierii Środowiska Politechniki Koszalińskiej, (Górna i Czerniak 2008) 2008a. Czerniak A., Górna M Przejścia dla zwierzyny, Las Polski nr 15-16: Donaldson B The use of highway underpasses by large mammals and other wildlife in Virginia and factors influencing their effectiveness, TRB 2006 Annual Meeting CD. (Górna i Czerniak 2008) 2008b. Górna M., Czerniak A Drogowe przejście dla zwierząt w Wielkopolskim Parku Narodowym, Przegląd Leśniczy nr 3/2005 (165/XV), 2005, ss Górna M., (2007): Metody ochrony zwierząt przy szlakach komunikacyjnych, Środowisko nr 20 (356) 2007, strony: Górna M., Czerniak A. 2008a. Telewizyjny monitoring przejść dla zwierząt, Las Polski nr 21: Górny R., Górna M Niekonwencjonalne zastosowanie telewizji dozorowej, Systemy Alarmowe nr 5, wrzesień-październik 2008a, strony: Górna M., Czerniak A. 2008b. Analiza migracji zwierzyny leśnej przejściami wybudowanymi nad szlakami komunikacyjnymi. Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich, Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie, strony: , ISSN Haber A., Pasławski T., Zaborowski S Gospodarstwo Łowieckie, PWN, ss Michelle A., Page P. E A toolkit for reducing wildlife & domestic animal-vehicle collisions in Utah, TRB 2006 Annual Meeting CD-ROM. Okarma H., Tomek A Łowiectwo, Wydawnictwo Edukacyjno-Naukowe H 2 O, Kraków, ss Tomek A Właściwości i struktura populacji jelenia (Cervus elaphus L.) w lasach krynickich (Karpaty). Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie Nr 278: Tomek A., Jamrozy G Monitoring the occurrance and numbers of cervoids by direct counting and snow tracking in the Mazurski National Park ( ). W Kształtowanie i ochrona środowiska leśnego, Red. A.T. Miler. Wyd. AR Poznań, ss Małgorzata Górna Wielkopolski Park Narodowy m.gorna@wielkopolskipn.pl Andrzej Czerniak Katedra Inżynierii Leśnej Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu aczerni@up.poznan.pl 116 Małgorzata Górna, Andrzej Czerniak MIGRACJA JELENIA SZLACHETNEGO...