Panel Ekspertów WARTOŚĆ LASY JAKO CZYNNIK ROZWOJU CYWILIZACJI: WSPÓŁCZESNA I PRZYSZŁA WARTOŚĆ LASÓW Termin: 15 października 2013 r.

Transkrypt

1 Panel Ekspertów WARTOŚĆ LASY JAKO CZYNNIK ROZWOJU CYWILIZACJI: WSPÓŁCZESNA I PRZYSZŁA WARTOŚĆ LASÓW Termin: 15 października 2013 r. SESJA 3 LASY A ROZWÓJ CZŁOWIEKA W DZIEJACH CYWILIZACJI (NA PRZYKŁADZIE PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ) Dr Tomasz SAMOJLIK, Zakład Biogeografii, Instytut Biologii Ssaków PAN 1. Wstęp Od ponad dziesięciu lat w Instytucie Biologii Ssaków (wcześniej Zakładzie Badania Ssaków) Polskiej Akademii Nauk pod kierownictwem prof. dr hab. Bogumiły Jędrzejewskiej prowadzone są badania nad historią przyrodniczą Puszczy Białowieskiej. Badania mają charakter interdyscyplinarny, zaś ich głównym przedmiotem jest historyczny związek człowieka z Puszczą Białowieską, a konkretniej próba odpowiedzi na pytanie, jaką rolę odegrał człowiek w zachowaniu i przemianach środowisk leśnych Puszczy od czasów najdawniejszych do dziś. Katalog zastosowanych metod obejmuje poszukiwania i inwentaryzację śladów dawnej obecności człowieka w Puszczy, w tym śladów dawnego użytkowania lasów, badania archeologiczne (we współpracy z Instytutem Archeologii i Etnologii PAN), kwerendy źródłowe w archiwach polskich i zagranicznych i analizy źródeł historycznych, analizy dendrochronologiczne (we współpracy ze Swedish University of Agricultural Sciences i Instytutem Badawczym Leśnictwa) oraz palinologiczne (wspólne badania z zespołem palinologów pod kierownictwem prof. dr hab. Małgorzaty Latałowej z Uniwersytetu Gdańskiego). W dotychczasowych badaniach, które objęły okres od około V

2 wieku p.n.e. do końca XVIII wieku n.e., udało się stwierdzić, iż w Puszczy Białowieskiej zachowały się ślady działalności człowieka pochodzące z niemal całego tego okresu. Mimo wielowiekowej obecności ludzi i wykorzystywania przez nich zasobów puszczańskich, do końca XVIII wieku około 60% lasów Puszczy Białowieskiej zachowało się w stanie zbliżonym do pierwotnego (Samojlik 2007; Samojlik, Rotherham i Jędrzejewska 2013). Niniejszy referat jest próbą spojrzenia na badania historyczno-przyrodnicze w Puszczy Białowieskiej z innej perspektywy. Tym razem nie chodzi o odpowiedź na pytanie o wpływ człowieka na lasy Puszczy, a o rolę tych lasów w życiu ich mieszkańców, czy ogólniej w rozwoju kultury i cywilizacji. Jest to próba z góry skazana na udzielenie jedynie fragmentarycznej odpowiedzi badania trwają, kolejne odkrycia przynoszą nowe pytania, a nasza wiedza opiera się na dostępnych źródłach, nie obejmujących całego spektrum interakcji człowieka z Puszczą. Ramy czasowe referatu obejmują okres od starożytności do końca XVIII stulecia, zaś tłem dla rozważań o Puszczy Białowieskiej będzie próba skrótowego prześledzenia roli lasów w historii Europy. 2. Puszcza Białowieska i jej historia Puszcza Białowieska, położona współcześnie na granicy Polski i Białorusi, pokrywa powierzchnię ok km 2. W porównaniu z innymi lasami Niżu Europejskiego przetrwała do XXI wieku jako jeden z najlepiej zachowanych kompleksów leśnych (Faliński 1986, Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001), w którym poza unikatowymi walorami przyrodniczymi odnaleźć można wiele śladów dawnej działalności człowieka. Badania nad historią przyrodniczą Puszczy Białowieskiej przyniosły odkrycie czterech faz osadniczych obecnych na jej terenach w starożytności i średniowieczu. Pierwsza faza, słabo uchwytna w pojedynczych znaleziskach, miała miejsce w epoce brązu. Druga zaistniała na przełomie er, kiedy Puszcza była kolonizowana przez ludy kultury ceramiki sztrychowanej/kreskowanej oraz przez ludy kultury przeworskiej (Samojlik 2007). Trzecia faza osadnicza, młodsza przynajmniej o trzy stulecia, związana była kulturą wielbarską, identyfikowaną z gockim plemieniem Gepidów, migrującym przez Puszczę z północnego zachodu w kierunku Morza Czarnego (Krasnodębski i in. 2008). Czwarta faza osadnicza datowana jest na wczesne średniowiecze począwszy od VIII-IX wieku w Puszczy Białowieskiej osiedlali się Słowianie. Pozostały po nich ślady dwóch osad oraz pięć cmentarzysk w różnych częściach Puszczy. Pochówki miały formę kurhanów, kopców ziemnych o różnych rozmiarach i grobów pod płaskimi płaszczami kamiennymi oraz form pośrednich, kopców otoczonych kamiennymi kręgami lub pokrytych płaszczem kamiennym 2

3 (Krasnodębski i in. 2005, Krasnodębski, Olczak, Samojlik 2011). Dla terenów Puszczy Białowieskiej charakterystyczne jest współwystępowanie form pochówków i artefaktów grobowych właściwych dla Słowian wschodnich i zachodnich - wskazuje to na konwergencję i pokojowe współżycie na terenie Puszczy dwóch plemion słowiańskich, wschodnich Dregowiczów i zachodnich Mazowszan. Od późnego średniowiecza Puszcza Białowieska była tradycyjnie wotczyną dziedziczną własnością wielkich książąt litewskich (Sahanowicz 2002), zaś po zawarciu unii personalnej między Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim w 1386 roku stała się puszczą królewską. Odtąd, aż do końca XVIII wieku i trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej ( okres królewski ), główną funkcją Puszczy Białowieskiej było służenie za królewskie łowisko. Związek królów polskich z Puszczą stał się jeszcze ściślejszy po 1589 roku, kiedy to dochody z Puszczy Białowieskiej włączone zostały do dóbr stołowych, przeznaczonych na utrzymanie dworu królewskiego. Wbrew popularnym opracowaniom historii Puszczy, królowie nie eksploatowali jej łowiecko. W źródłach odnaleziono informacje tylko o trzynastu potwierdzonych polowaniach i pobytach królewskich w Puszczy Białowieskiej w okresie 375 lat między pierwszymi łowami Władysława Jagiełły w 1409, a ostatnią wizytą królewską Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1784 roku (Samojlik 2006A, 2010). Na potrzeby monarszych polowań wybudowano w centrum Puszczy, w uroczysku Stara Białowieża dwór łowiecki (Samojlik 2007, Jędrzejewska 2011). Prawdopodobnie w początkach XVII wieku został on rozebrany, zaś nowy wzniesiono na potrzeby dynastii Wazów na terenie dzisiejszej wsi Białowieża (Samojlik 2007). Po jego zniszczeniu, najpewniej w wyniku działań wojennych drugiej połowy XVII wieku, nowy dwór wzniesiono w XVIII wieku (funkcjonował w czasie polowania Augusta III Sasa w 1752 roku) i rozbudowano na potrzeby ostatniego polowania królewskiego w 1784 roku (Samojlik 2005B). W całym okresie królewskim Puszczy Białowieskiej strzegł zastęp ludzi królewskich osoczników, dziesiętników, strzelców, strażników osiedlonych we wsiach rozlokowanych na granicy lasu. Ideę ochrony Puszczy wyraziła dobitnie skierowana do służb leśnych wyższego szczebla leśniczych Ustawa Króla Imci Leśniczem w Wielkim Księstwie Litewskim sygnowana przez Zygmunta Augusta w Knyszynie w 1567 roku: aby się tej puszczy szkoda żadna tak w zwierzu, tak i w drzewie bartnem i inszem drzewie wszelakiem nie działa (Hedemann 1936, Samojlik i Jędrzejewska 2011). Jednocześnie dozwolony był w Puszczy cały szereg tradycyjnych, obecnych tu od wieków i potwierdzonych przywilejami królewskimi prawami wchodowymi sposobów jej 3

4 użytkowania. Najbardziej rozpowszechnione były sianożęcia, bartnictwo i rybołówstwo w puszczańskich rzekach (Samojlik i Jędrzejewska 2004). W pierwszych latach po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej carska administracja pozbawiła Puszczę Białowieską ochrony (czego efektem było wycięcie jednej z trzynastu części, na które podzielona była wówczas Puszcza), szybko jednak tę decyzję cofnięto. Podejmowane kilkukrotnie próby szerszej eksploatacji zasobów drzewnych Puszczy zakończyły się fiaskiem, wreszcie od pierwszego polowania carskiego w 1860 roku Puszcza weszła w sferę zainteresowań dworu (Daszkiewicz, Samojlik, Jędrzejewska 2012). Po raz pierwszy skuteczną, masową i rabunkową eksploatację zasobów drzewnych wprowadziły dopiero wojska niemieckie podczas I wojny światowej w 1915 roku. W 1921 roku dla ochrony najlepiej zachowanych i najcenniejszych fragmentów Puszczy powstał pierwszy rezerwat, przekształcony później w Białowieski Park Narodowy (Więcko 1984). Obecnie w skład Polskiej części Puszczy wchodzą Białowieski Park Narodowy (105 km 2, w tym rezerwat ścisły 47,5 km 2 ) oraz nadleśnictwa Białowieża, Browsk i Hajnówka, na terenie których prowadzona jest ograniczona gospodarka leśna (poza znajdującymi się na ich obszarze rezerwatami). Cała białoruska część Puszczy jest parkiem narodowym (870 km 2 ), podlegającym jednak eksploatacji (Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001). Charakterystyczne dla Puszczy jest bogactwo zbiorowisk leśnych, kształtowanych w głównej mierze przez zróżnicowanie gleb i lokalne stosunki wodne oraz mnogość gatunków zwierząt, z których część jest zależna od obecności martwego drewna (Gutowski i in. 2004). Współcześnie w całej Puszczy stare, naturalne drzewostany zajmują około 44% powierzchni zalesionej, tj. 590 km 2 (Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001). Najcenniejszy fragment tych drzewostanów znajduje sie w obszarze ochrony ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego i w przyległym rezerwacie ścisłym białoruskiego Parku Narodowego Bieławieżskaja Puszcza. 3. Rola lasów w historii Europy Do usystematyzowania i uporządkowania opisu historycznego związku człowieka z lasem w Europie użyty być może zaproponowany przez Mathera (1997) trzystopniowy model opisu historii użytkowania lasu i zmienności paradygmatów percepcji roli lasu w życiu społeczności. Pierwszą fazą modelu jest las preindustrialny, będący źródłem całego szeregu produktów pożywienia, leków, paszy, opału, drewna wykorzystywanego jako budulec i surowiec do produkcji rzemieślniczej. Z perspektywy historycznej faza ta była najdłuższą i obejmowała większą część Holocenu. Około tysięcy lat temu, po zakończeniu ostatniej epoki lodowej, na tereny Europy stopniowo zaczęły powracać lasy, które przetrwały 4

5 zlodowacenie w kilku oddalonych od siebie refugiach (Hewitt 2000). Wraz z ociepleniem klimatu większą część kontynentu pokryły lasy pierwotne, których zasięg, zwartość i skład gatunkowy w początkowej fazie kształtowały czynniki naturalne: klimat, wpływ ssaków kopytnych i naturalne pożary. Współcześnie kształt tych pierwotnych lasów Europy jest przedmiotem gorących dyskusji między zwolennikami teorii o decydującym wpływie ssaków kopytnych, których presja utrzymywać miała lasy pierwotne Europy w stanie półotwartym i nadawać im charakter parkowy (Vera 2000), a propagatorami teorii o zwartych lasach pierwotnych opartej na badaniach palinologicznych (Mitchell 2005). Nie podlega natomiast dyskusji stwierdzenie, że poza czynnikami naturalnymi decydujący wpływ na przemiany lasów miał rozwój cywilizacji. Od wczesnego holocenu plemiona zajmujące się łowiectwem, rybołówstwem i zbieractwem penetrowały strefy leśne Europy, dostosowując się do warunków klimatycznych, zmienności pór roku i predyspozycji regionalnych, takich jak obfitość różnego rodzaju pokarmu (Kozłowski i Kozłowski 1983). Ich wpływ na środowisko, w tym środowisko leśne, związany był z jednej strony z łowiectwem i zbieractwem (bezpośrednio wpływającym na populacje roślin i zwierząt i mogącym doprowadzić do ograniczenia liczebności lub wyginięcia poszczególnych gatunków), z drugiej zaś z zastosowaniem ognia. Ogień w rękach plemion zbieracko-łowieckich nie był już okazjonalnie występującym czynnikiem naturalnym, a stał się poddanym woli człowieka potężnym narzędziem przekształcającym środowisko (Simmons 2008). Po rewolucji neolitycznej, związanej ze zmianą modelu gospodarki na osiadłą, opartą na rolnictwie i hodowli, zastosowanie ognia nabrało jeszcze większego znaczenia. Stało się elementem gospodarki żarowo-wypaleniskowej, w której tereny leśne zamieniano na tereny uprawne za pomocą karczunku i wypalania. Początkowo wpływ tego typu gospodarowania na lasy uwidaczniał się raczej w zmianie ich składu gatunkowego, nie zaś w wylesieniu na większą skalę (Roberts 1998). Stopniowo zmieniało się znaczenie lasu ze środowiska mniej wartościowego od innych w kontekście przydatności do zastosowań rolniczych stał się on źródłem surowca niezbędnego do ekspansji i rozwoju starożytnych cywilizacji (Perlin 1991, Farrell i in. 2000). Na okres klasyczny datuje się pierwsze większe wylesienia, zwłaszcza w strefie śródziemnomorskiej. Stał za nimi rozwój rolnictwa i konieczność pozyskiwania nowych ziem pod uprawę, wykorzystanie drewna jako opału, postępująca urbanizacja, wreszcie rosnące zapotrzebowanie na drewno do budowy statków i hutnictwa (Williams 2006). Deforestacja z jej skutkami, erozją gleb, wysuszeniem gruntów, zaburzeniem stosunków wodnych oraz wyczerpaniem zapasów drewna, wymieniana jest jako jedna z przyczyn upadku antycznych potęg (Hughes i Thirgood 1982). 5

6 O ile wylesienia w epoce wpływów rzymskich dotyczyły w głównej mierze wybrzeży Morza Śródziemnego i terenów przyległych, o tyle zmniejszanie zasięgu pokrywy leśnej w efekcie działań człowieka w średniowieczu był już zjawiskiem charakterystycznym dla większości Europy (Williams 2006). Lasy stały się dobrem wysoko cenionym, chronionym przez prawo, w części zarezerwowanym na potrzeby władców (np. The New Forest, od 1079 rezerwat łowiecki władców Anglii; zob. Tubbs 1986). Szczególne znaczenie miały takie sposoby czerpania pożytków z lasu, które nie uszczuplały jego zasobów drzewnych, tj. wypas zwierząt gospodarskich w lesie, zbiór posuszu, odroślowanie drzew, koszenie łąk. W tej epoce wyczerpanie zapasów drewna również było problemem mogącym prowadzić do zagłady dobrze prosperujących społeczności przykładem jest upadek kolonii Wikingów na Grenlandii w XV wieku wskutek deforestacji wyspy (Diamond 2007). Faza druga w modelu Mathera (1997) to las industrialny, którego naczelną rolą jest dostarczanie drewna. Przejście do tej fazy nastąpiło około 1750 roku i było związane z drugim, po rewolucji neolitycznej, przełomem w dziejach cywilizacji rewolucją przemysłową. Przyspieszeniu uległ proces przekształcania środowiska naturalnego, a nowe technologie pozwoliły na eksploatację lasów na niespotykaną dotąd skalę. Dawne tradycyjne sposoby użytkowania niedrzewnych zasobów leśnych straciły znaczenie. Las stał się głównie źródłem drewna, które służąc za paliwo i surowiec napędzało gwałtowny rozwój przemysłu, który z kolei pociągał za sobą wzrost zapotrzebowania na drewno. Przełom XVIII i XIX wieku był okresem największego wylesienia strefy umiarkowanej Europy (Williams 2006). W tym samym okresie w Niemczech, Austrii i Francji narodziło się oparte na podstawach naukowych leśnictwo, traktujące las jak żywą fabrykę drewna (Farrell i in. 2000, Hölzl 2010). Fazę trzecią w modelu Mathera (1997) stanowi las postindustrialny, w którym spada znaczenie produkcji drewna, wprowadzane są elementy wielofunkcyjnego wykorzystania lasu i zwraca sie uwagę na jego ekologiczne znaczenie. Początki tej fazy w Europie datują się na koniec XX wieku, kiedy to las zaczął być postrzegany nie jako źródło drewna, a jako skomplikowana biologiczna całość, rządząca się prawami, których zrozumienie może pozwolić na pogodzenie konieczności korzystania z lasu i chęci jego zachowania. 4. Lasy a człowiek na przykładzie Puszczy Białowieskiej Powyższy przegląd dziejów związku człowieka z lasem prowadzić może do konkluzji, że holoceńska historia Europy jest historią jej wylesiania. Presja osadnicza, poszukiwanie ziem uprawnych, drewno pozyskiwane jako paliwo, surowiec, budulec wszystko to powodowało uszczuplanie pokrywy leśnej, zwłaszcza w zachodniej i południowej Europie. 6

7 Nie wszędzie jednak odbywało się to według tego samego scenariusza nieliczne europejskie puszcze uchroniły się przed tym naporem. Jedną z nich była Puszcza Białowieska: jak ukazują badania palinologiczne (Dąbrowski 1959, Matuszkiewicz 1968, Borowik-Dąbrowska i Dąbrowski 1973, Borowik-Dąbrowska 1976, Mitchell i Cole 1998), od wytworzenia się tu pokrywy leśnej po ustąpieniu lodowca nie została ona nigdy odlesiona w stopniu przekraczającym 10-15%. W porównaniu z większością europejskich lasów wyjątkowo długo trwała tu faza preindustrialna. Bardzo opornie szło dostosowywanie modelu gospodarki leśnej opartej na wzorcach niemieckich do rozległej Puszczy noszącej wiele cech lasu pierwotnego (Daszkiewicz, Samojlik, Jędrzejewska 2012). Jaki zatem wpływ miała Puszcza na rozwój zamieszkujących jej tereny grup ludności i kultur? 4.1. Rola Puszczy Białowieskiej w życiu starożytnych i średniowiecznych społeczności. Wydaje się, że w starożytności i wczesnym średniowieczu Puszcza Białowieska pełniła przede wszystkim funkcję osadniczą. Osady zakładano na naturalnych bądź antropogenicznych polanach śródleśnych, najpewniej lokując też w pobliżu cmentarzyska. Miejscom osadniczym towarzyszyły najpewniej pastwiska (hodowla potwierdzona w znaleziskach kości bydlęcych i owczych, dodatkowo datowany na przełom er ułamek naczynia sitowatego świadczący o obecnej już wówczas produkcji sera; Samojlik 2007) i tereny uprawne (uprawy zbóż potwierdzone w badaniach palinologicznych; Mitchell i Cole 1998). Lokalizacja osad wewnątrz zwartego kompleksu leśnego zapewniała stały i łatwy dostęp do budulca i materiału opałowego, ziół, owoców oraz mięsa zwierząt łownych. Nie koniec na tym leśne starorzecza bogate w rudy darniowe dostarczały surowca do wytopu żelaza, pozwalając na lokalną produkcję narzędzi (Samojlik 2007). Choć osady ulokowane były w niedostępnym, leśnym terenie (bagna i gęstwiny stanowić mogły ochronę przed ewentualną agresją z zewnątrz), nie były całkowicie odcięte od świata zewnętrznego, o czym świadczą dowody wymiany handlowej z ówczesnymi ośrodkami cywilizacyjnymi (ułamki pucharów szklanych, paciorki, fibule; Krasnodębski i in. 2008). Osadnictwo starożytne i średniowieczne w Puszczy nie było ciągłe pomiędzy poszczególnymi fazami obecności człowieka na tych terenach występowały przynajmniej kilkusetletnie okresy pustki osadniczej. Jest to o tyle istotne, że tak długie okresy uwolnienia od presji człowieka pozwalały na regenerację lasów, przez co każda kolejna fala kolonizacji natrafiała na zamknięty, naturalny las, nie zaś na tereny przygotowane osadniczo przez poprzednie pokolenia. Ciekawym aspektem jest stwierdzone zarówno w starożytności, jak i 7

8 średniowieczu przenikanie się wpływów różnych kultur archeologicznych na obszarze Puszczy. Być może jest to ślad pokojowego współżycia odmiennych kulturowo grup osadniczych, współpracy wymuszonej trudnościami w przygotowaniu terenów puszczańskich do osadnictwa? 4.2. Tradycyjne funkcje Puszczy Białowieskiej w XV-XVIII wieku Rozważania o znaczeniu Puszczy Białowieskiej w okresie królewskim, a więc XV- XVIII wieku, podzielić można na trzy zagadnienia: rolę Puszczy w życiu dworu królewskiego, funkcję białowieskich lasów jako źródła szeregu pożytków dla posiadaczy praw wchodowych, ludności lokalnej i służb królewskich, wreszcie istotność tego miejsca w budowaniu specyficznej, tradycyjnej wiedzy leśnej Rola Puszczy Białowieskiej w życiu dworu królewskiego Główna funkcja Puszczy Białowieskiej jako łowiska królewskiego wiązała się z tradycyjnym, objazdowym sposobem sprawowania władzy w Wielkim Księstwie Litewskim, opartym na sieci dworów, rozmieszczonych w wielkoksiążęcych puszczach lub w ich sąsiedztwie. Zasoby puszcz służyły utrzymaniu dworu wielkiego księcia podczas objazdów kraju. Puszcza Białowieska oraz jej tradycyjna funkcja zostały wniesione przez Władysława Jagiełłę niejako we wianie do związku Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Polowania królewskie w Puszczy służyły nie tylko zaopatrzeniu stołu królewskiego i wielkoksiążęcego w cenne mięso, ale też gromadzeniu zapasów dziczyzny przed ważnymi wydarzeniami (wojnami, królewskimi zaślubinami). Było tak w 1409 roku, kiedy polujący tu Władysław Jagiełło gromadził zapasy na potrzeby wielkiej wojny z zakonem krzyżackim. Podobnie mogło być w 1494 roku, gdy Aleksander Jagiellończyk przypuszczalnie polował w Puszczy przed swoim, mającym się odbyć kilka miesięcy później, ślubem, wreszcie w 1546 roku, gdy Zygmunt August po polowaniu w Puszczy wysłał 35 beczek z zasoloną dziczyzną na dwór do Krakowa, a nieznaną liczbę przesłał do Poznania i Wilna (Samojlik 2006A). Jednocześnie polowania królewskie pełniły ważną funkcję dyplomatyczną podczas wspólnych łowów w białowieskich lasach królowie i wielcy książęta uzgadniali sojusze i plany wojen, przyjmowali poselstwa i dary, sygnowali listy i dokumenty (Samojlik 2006A, 2007). Z czasem funkcja reprezentacyjna łowów wyparła pierwotną funkcję aprowizacyjną mięso 52 zwierząt upolowanych przez Augusta III Sasa w 1752 roku rozdano, zaś w ostatnim polowaniu królewskim z 1784 roku ustrzelono tylko kilka sztuk zwierzyny (Samojlik 2005B). Polowanie w Puszczy Białowieskiej stało się symbolem, 8

9 nawiązaniem do tradycji łowów Jagiellonów i potwierdzeniem ciągłości władania polskich królów nad Puszczą. Z rolą reprezentacyjną i symbolicznym znaczeniem Puszczy wiąże się kwestia królewskich darów z niej pochodzących. Mogły to być żywe żubry, które już w XV wieku zaczęły stawać się rzadkością, a które jako królewskie podarunki wysyłane były za granicę przez Władysława Jagiełłę i Zygmunta Augusta (Samojlik i Jędrzejewska 2011). Mogło to być też prawo upolowania pojedynczych żubrów i łosi w Puszczy Białowieskiej dwa takie pozwolenia podarował możnowładcom Stefan Batory (Samojlik 2006A). Białowieskie knieje służyły też dworowi królewskiemu jako schronienie podczas wybuchów epidemii w Krakowie w 1426 roku w obawie przed zarazą przybył tu Władysław Jagiełło, w 1588 roku Zygmunt III (Geresz 2006, Samojlik 2006A). Nie mniej istotna była również rola Puszczy Białowieskiej jako źródła dochodu do skarbca królewskiego, szczególnie istotna po włączeniu Puszczy do dóbr stołowych w 1589 roku. Warte podkreślenia jest, że władcy bardziej niż maksymalizacją dochodów z Puszczy byli zainteresowani jej zachowaniem, epizodycznie jedynie godząc się na bardziej destrukcyjne formy jej użytkowania (Jędrzejewska i Samojlik 2004, Samojlik 2007) Rola białowieskich lasów jako źródła tradycyjnych pożytków Ochrona Puszczy Białowieskiej jako królewskiego łowiska nie oznaczała wyłączenia jej spod wszelkiego użytkowania. Od XV-XVI wieku funkcjonował tutaj cały wachlarz tradycyjnych sposobów użytkowania jej zasobów na mocy królewskich uprawnień wchodowych. Obejmowały one przede wszystkim prawo do koszenia siana w dolinach rzek i na polanach wewnątrz Puszczy, zakładania barci oraz zbierania miodu i wosku, a także budowania jazów (zapór) i łowienia ryb w puszczańskich rzekach (Samojlik i Jędrzejewska 2004). Dodatkowo, królewskim służbom leśnym przysługiwało prawo do wypasu zwierząt hodowlanych w lesie w pobliżu wiosek, ograniczonego pozyskiwania drewna na budulec, zbioru łuczywa, leżaniny i chrustu, darcia łyka (na łapcie, sieci, powrozy) i łubia lipowego (do krycia domów i wyplatania koszy), zbierania owoców leśnych, w tym jagód, poziomek, malin, orzechów, grzybów, hub, roślin jadalnych, użytkowych (np. chmiel), wreszcie zbierania soku z brzozy i klonu, cenionego jako ożywczy napój (Hedemann 1939, Samojlik 2005A, 2006B). W końcu XVII wieku na mocy podpisywanych przez monarchów Rzeczypospolitej kontraktów na dzierżawę leśnictwa białowieskiego do tych sposobów użytkowania Puszczy dołączyło pozyskiwanie rud darniowych w dolinach puszczańskich rzek, wypalanie smoły, 9

10 dziegciu i potażu, wreszcie w drugiej połowie XVIII wieku wypalanie węgla drzewnego i komercyjne wyręby drewna (Jędrzejewska i Samojlik 2004, Samojlik 2006B, 2007, 2009, Samojlik i in. 2013). Bardzo późno zezwolono w Puszczy Białowieskiej na komercyjne wyręby. Pierwsze próby, związane z próbą naprawienia opłakanego stanu skarbca królewskiego, podjęto w końcu XVII wieku, szybko jednak powrócono do zasady nienaruszalności Puszczy (Jędrzejewska i Samojlik 2004, Samojlik 2007). Kolejne próby związane były z działalnością Antoniego Tyzenhauza w drugiej połowie XVIII wieku, jednak prowadzony wówczas wyrąb nie osiągnął znaczącej skali (Hedemann 1939, Samojlik 2007) Rola Puszczy Białowieskiej w budowaniu tradycyjnej wiedzy leśnej Wielowiekowe osadnictwo i tradycyjne, wielofunkcyjne wykorzystywanie zasobów Puszczy Białowieskiej przez ludność lokalną wytworzyło specyficzną wiedzę leśną. Obejmowała ona specjalistyczne techniki użytkowania Puszczy, rozległą wiedzę o właściwościach puszczańskich roślin i grzybów, wreszcie doskonałą znajomość leśnej topografii, uwzględniającą zmienność i charakterystyczne cechy środowisk leśnych. Przykładem tradycyjnej działalności leśnej, której podstawą była specjalistyczna, gromadzona przez wieki i przekazywana z pokolenia na pokolenie wiedza, jest bartnictwo. Doglądający dzikich pszczół i podbierający miód i wosk bartnik musiał być wyposażony w ogromny zasób wiedzy dotyczącej sposobów przygotowania narzędzi i wyposażenia bartnego, wyboru drzew bartnych, techniki wspinania się na drzewa z wykorzystaniem tradycyjnego leziwa i dziania (czyli drążenia) barci, sposobów opieki nad pszczołami, pobierania i przerobu miodu i wosku, zabezpieczania barci i jej ochrony przed szkodnikami bartnymi, jak. np. niedźwiedzie czy kuny, zabezpieczania drzewa bartnego przed złamaniem, itd. (Karpiński 1948). Powstały tu też specyficzne formy ilustrujące ewolucję bartnictwa w kierunku przydomowych pasiek nadrzewne platformy z ustawionymi na nich ulami kłodowymi (Samojlik, Jędrzejewska i Kamiński 2003). Dodatkowym elementem tradycyjnej wiedzy bartnej było też zastosowanie ognia, nie tylko przy wytwarzaniu elementów wyposażenia czy przy okadzaniu pszczół, ale też jako narzędzia do oczyszczania okolic drzew bartnych (głównie sosen) z wszelkiego podrostu. Bartnictwo nie było jedynym antropogenicznym źródłem ognia w Puszczy posługiwali się nim również pasterze bydła wypalający dno lasu w pobliżu wsi, źródłem ognia była też produkcja smoły, dziegciu, potażu i węgla drzewnego (Samojlik i Jędrzejewska 2004). Badania dendrochronologiczne wykazały, że w okresie królewskim obecne były w Puszczy częste, acz niewielkie obszarowo pożary (Niklasson i in. 2010). Częste przyziemne pożary w miejscach pracy bartników borach i 10

11 borach mieszanych zwiększały dominację relatywnie ognioodpornej sosny i najpewniej doprowadziły do powstania czystych borów sosnowych, zwanych borami-lado, które przetrwały w Puszczy Białowieskiej do końca XIX wieku (Genko ). Mieszkańcy wsi i osad puszczańskich posiadali rozległą wiedzę o występujących w Puszczy jadalnych, trujących i leczniczych grzybach ( prawdziwe grzyby, rydze, zielonki, smorszczki, grzyby zajęcze, wilcze, bahniuki, maślaki, syrojeżki, muchomory do zatrucia much ; Szretter 1893 za: Daszkiewicz, Samojlik, Jędrzejewska 2012), roślinach (np. stosowany przeciwko biegunce barszcz zwyczajny Heracleum spondilium, używany też jako składnik pędzonej wówczas okowity), owocach, itp. Charakterystyczna dla mieszkańców Puszczy była też znajomość topografii leśnej, obejmującej nazwy opisujące zbiorowiska roślinne w Puszczy: bory, ostępy, bagna, olsy, hrudy, doliny, chruśniaki, łozy, ostępy i gaje. Określenia te mały bardzo stary rodowód (niektóre z nich pojawiały się w dokumentach z XVI wieku), zaś z biegiem czasu zostały włączone do współczesnej klasyfikacji fitosocjologicznej zbiorowisk leśnych (Szretter 1893, Genko , Paczoski 1930, Faliński 1986, Daszkiewicz, Samojlik, Jędrzejewska 2012). 5. Podsumowanie W większości opracowań dotyczących dziejów lasów Europy ich historyczną rolę postrzega się przez pryzmat odlesiania, karczowania i wypalania pod osady i uprawy, wyrębów i pozyskiwania surowca drzewnego. W tym kontekście znamienny jest podtytuł książki Johna Perlina The role of wood in the development of civilization (Perlin 1971), a więc rola drewna, a nie lasów, w rozwoju cywilizacji. Badania nad historią przyrodniczą Puszczy Białowieskiej pokazują natomiast alternatywny obraz związku człowieka z lasem. Obraz Puszczy, w dziejach której pozyskiwanie drewna miało przez stulecia, a nawet tysiąclecia jedynie marginalne znaczenie. W tradycji Puszczy Białowieskiej, jednej z wielu puszcz Wielkiego Księstwa Litewskiego, a następnie najcenniejszej puszczy królewskiej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, to nie drewno się liczyło, a sama Puszcza będąca schronieniem, królewskim łowiskiem, źródłem wielorakich, różnorodnych pożytków, a zarazem podłożem, na którym rozwijała się lokalna tradycja, wiedza, kultura. 11

12 Literatura: Daszkiewicz P., Samojlik T., Jędrzejewska B Puszcza Białowieska w pracach przyrodników i podróżników Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa. Diamond J Upadek. Prószyński i S-ka, Warszawa. Faliński J. B Vegetation dynamics in temperate lowland primeval forests. Dr. W. Junk Publishers, Dordrecht. Farrell E. P., Fuhrer E., Ran D., Andersson F., Huttl R., Piussi P European forest ecosystems: building the future on the legacy of the past. Forest Ecology and Management 132: Genko N Charakteristika Belovezhskoi Pushchi i istoricheskiya o nei dannyya. Lesnoi Zhurnal 22(5): , 22(6): , 23(1): Geresz J Wybitni Podlasiacy. Z dziejów Podlasia 34, Podlaskie Echo Katolickie ( dostęp ). Gutowski J. M. (red.), Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K Drugie życie drzewa. WWF Polska, Warszawa-Hajnówka. Hedemann O Ustawa leśna 1567 roku. Echa Leśne 4. Hedemann O Dzieje Puszczy Białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej (w okresie do 1798 roku). Instytut Badawczy Lasów Państwowych, Warszawa. Hewitt G The genetic legacy of the Quaternary ice ages. Nature 405: Hughes D. J., Thirgood J. V Deforestation, erosion, and forest management in Ancient Greece and Rome. Journal of Forest History 26(2): Hölzl R Historicizing sustainability: German scientific forestry in the eighteenth and nineteenth centuries. Science as Culture 19(4): Jędrzejewska H Stanowisko Stara Białowieża w świetle najnowszych badań archeologicznych ( ). Praca magisterska, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski. Jędrzejewska B., Jędrzejewski W Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowieskiej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Jędrzejewska B., Samojlik T Kontrakty Jana III Sobieskiego z lat w sprawie dzierżawy i użytkowania Leśnictwa Białowieskiego. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 52(3): Karpiński J. J Ślady dawnego bartnictwa puszczańskiego na terenie Białowieskiego Parku Narodowego. Kraków. Kozłowski J. K., Kozłowski S. K Przedwytwórcze społeczeństwa zbieracko-łowieckie [w: Kozłowski J. K., Kozłowski S. K. (red.) Człowiek i środowisko w pradziejach. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa]. 12

13 Krasnodębski D., Samojlik T., Olczak H., Jędrzejewska B Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Uroczysku Zamczysko w Puszczy Białowieskiej. Sprawozdania Archeologiczne 57: Krasnodębski D., Dulinicz M., Samojlik T., Olczak H., Jędrzejewska B Cmentarzysko ciałopalne kultury wielbarskiej w Uroczysku Wielka Kletna (Białowieski Park Narodowy, woj. podlaskie). Wiadomości Archeologiczne 60: Krasnodębski D, Olczak H, Samojlik T Wczesnośredniowieczne cmentarzyska Puszczy Białowieskiej. W: In silvis, campis et urbe. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim. Red. Cygan S., Glinianowicz M., Kotowicz P. Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów-Sanok: Mather A South-north challenges in global forestry. UNU World Institute for Development Economics Research, Helsinki. Mitchell F. G How open were European primeval forests? Hypothesis testing using palaeoecological data. Journal of Ecology 93: Mitchell F. G., Cole E Reconstruction of long-term successional dynamics of temperate woodland in Białowie a Forest, Poland. Journal of Ecology 86: Niklasson M., Zin E., Zielonka T., Feijen M., Korczyk A. F., Churski M., Samojlik T., Jędrzejewska B., Gutowski J. M., Brzeziecki B A 350-year tree-ring fire record from Białowieża Primeval Forest, Poland: implications for Central European lowland fire history. Journal of Ecology 98(6): Paczoski J Lasy Białowieży. Państwowa Rada Ochrony Przyrody, Warszawa. Perlin J A forest journey: the role of wood in the development of civilization. Harvard University Press, Cambridge. Roberts N The Holocene. An environmental history. Blackwell Publishing, Oxford. Sahanowicz H Historia Białorusi. Od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku. Instytut Europy Środkowo Wschodniej, Lublin. Samojlik T. 2005A. Drzewo wielce użyteczne historia lipy drobnolistnej (Tilia cordata) w Puszczy Białowieskiej. Rocznik Dendrologiczny 53: Samojlik T. 2005B. Stanisław August Poniatowski w Puszczy Białowieskiej (30 sierpnia - 2 września 1784 roku). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 53(1): Samojlik T. 2006A. Łowy i inne pobyty królów polskich i wielkich książąt litewskich w Puszczy Białowieskiej w XV-XVI wieku. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 54(3-4): Samojlik T. 2006B. Najsłuszniejsze drzewo historia sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris) w Puszczy Białowieskiej do końca XVIII stulecia. Rocznik Dendrologiczny 54: Samojlik T Antropogenne przemiany środowiska Puszczy Białowieskiej do końca XVIII wieku. Rozprawa doktorska, Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża-Kraków. 13

14 Samojlik T Rudnie w Puszczy Białowieskiej w XVII-XVIII wieku. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 43(3-4): Samojlik T Traditional utilisation of Białowieża Primeval Forest (Poland) in the 15th to 18th centuries. Landscape Archaeology and Ecology 8: Samojlik T., Jędrzejewska B., Kamiński T Polana pasieczna na akwareli Jana Henryka Müntza Puszcza Białowieska - polowanie na niedźwiedzia ( r.). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 51(3-4): Samojlik T., Jędrzejewska B Użytkowanie Puszczy Białowieskiej w czasach Jagiellonów i jego ślady we współczesnym środowisku leśnym. Sylwan 148(11): Samojlik T., Jędrzejewska B Zygmunt August a ochrona żubra. W: Servitium et amicitia. Studia z dziejów kariery i awansu w Polsce Jagiellonów. Red. Januszek-Sieradzka A. Praeclara stirps Jagiellonica, t. 3, Sandomierz: Samojlik T., Jędrzejewska B., Michniewicz M., Krasnodębski D., Dulinicz M., Olczak H., Karczewski A., Rotherham I Tree species used for low-intensity production of charcoal and wood-tar in the 18th-century Białowieża Primeval Forest, Poland. Phytocoenologia 43(1-2): Samojlik T., Rotherham I., Jędrzejewska B Quantifying historic human impacts on forest environments: a case study in Białowieża Forest, Poland. Environmental History 18(3): Simmons I. G Global Environmental History: 10,000 BC to AD University of Chicago Press and Edinburgh University Press, Chicago. Szretter P Rys historyczny powstania w Puszczy Białowieskiej w roku Odbitka z Wielkopolanina, nakładem Fr. Chocieszyńskiego, Poznań. Tubbs C The New Forest. Collins, Londyn. Vera F Grazing ecology and forest history. CABI Publishing, Waltingford. Więcko E Puszcza Białowieska. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Williams M Deforesting the Earth. From prehistory to global crisis. The University of Chicago Press, Chicago. 14